XIX ҒАСЫРДЫҢ ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫ ЖӘНЕ XX ҒАСЫРДЫҢБАСЫНДАҒЫ КАЗАҚСТАНДАҒЬІ ӘКІМШШК ҚҰРЫЛЫС ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

XIX ҒАСЫРДЫҢ ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫ ЖӘНЕ XX ҒАСЫРДЫҢБАСЫНДАҒЫ КАЗАҚСТАНДАҒЬІ
ӘКІМШШК ҚҰРЫЛЫС ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ КУРСОВАЯ

ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ 3

1. Қазақстанның отар ретіндегі кұқықтық жағдайы 4
2. 1867-1868 және 1886-1891 жылдарғы реформалар бойынша құрылған
отаршылықәкімшілік органдары 6
3. Қазақтың әдет-ғұрып құқығына енген өзгерістер 11
4. Сот және сот процесі 15
5. XX ғасырдың басындағы Қазақстандағы саяси жағдай 18
6. Алаш партиясы мен Алашорда үкіметінің саяси-кұқықтық шаралары 20
7. Алашорда Үкіметінің құқықтық шаралары 23

ҚОРЫТЫНДЫ 28
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 29

КІРІСПЕ

XIX ғасырдың 60-жылдарының ортасына қара.й Қазақстанның территориясы
тұгслдсй Ресейдің қүра^ына қосылып бітті. 1864 жылы Шымкснт, Әулиета,
Түркіотан калаларын орыс эскерлсрінің басьш алуымсн Үлы жүздің жсрінхң
Ресейге қосылуы аяқталды.
XIX ғасырдың 60-жылдары Рсссйде дс мемлекеттік кү-рылыс пен
күкықсаласында ауқымды реформалар жүргізілді. Ол рсформалардың негізінде
к^рыхитап дами түсксн жаңа капиталистік катынастар жатты.
К^зақстанның Ресейге қосылуьш занды түрде бекіту жоне отар аймақты
онан әрі игеру мақсатында 1867-1868 жылдары Кдзакстанды окімшілік баскару
жүйесшде ірі реформалар жасалды. Реформаның мақсаты отарға айналған қазақ
даласының байлығын тереңірек тонау үшін ыңғайлы әкімшіпік жоне күкықтық
негіз кдлау болды.

1. Қазақстанның отар ретіндегі кұқықтық жағдайы

XIX гасырдың 60-жылдары Қазақстанның Рессйге қосыла бастағаньша 1,5
ғасыр болган еді. Ресей импсриясы Кдзақстанды ресми түрде отар деп
есептеді. Отаршылықтьщ орескел коріністері кдзак, халхының атын дүрыс
атамай оны "қырғыз" немесе "қыргыз-қайсақ" деп кемсітіп атауьшда жоне бүл
атаулардың ресми қолданыскд кіруінен корінді. Қазақтар оздсрін ресми
қүжаттарда "қазақ"' деп жаза алмай "қырғыз" деп корсетті. Немссс казақгарды
"түзсмдіктер'', "шст аймақтықгар" дсп кемсітті. Патша үкіметі Кдзакстан
дсген саяси-географиялық үгымды қолдануға да тиым салды. Қазақстанды түрлі
атаулармсн "Орынбор олкссі", "Сібір олкссі", "Дала"' ксйінірек "Түркісган
оякесі"' дсген болск атаулармен атады. Бүл атаулар Казақстан деген біртүтас
саяси-гсографиялық үғымды біржола санадан ошіругс бағытталған сді.
1868 жылгы "Уақытша ерсженің" §210 бойынша казақтардың жсрі Ресей
илгпсриясьшьщ мемлсксттік мсншігі деп жарияланды. Бүл ережс 1891 жылғы
"Уақытша ережеде" де кайталанды. Осы срежелер бойынша патша окімсті
кдзақтардыңжсрі озінеқогамдықтүіідс пайдалануына беріледі дсп мырзалық
корсеткен болды.
Осы срсжелср негізіндс казақгардьщ жсрі жаппай тартып алынып, кслімсск
мүжықтарға таратылды. 1917 жылдың кдрсаңында 47 млн. дссятина кдзақтын,
шүрайлы жсрлсрі тархып алынып, оларга мындаган орыс посслкслсрі орналасты.
Қазақстамга осы кезендс 1,5 млн-нан аса орыс, украин жәнс бсларус
келімссктері кошіп кслді. Кіізақстанның гопонимикасы түгслге жуық
орыстанып, үлттык. қүрамы үлхен езгеріске үшырады.
1867-1868 жылдардағы рсформалардан соң қазақ окілдсрі губсрнаторлық,
облыстық, уездік дәрежеде басшылық түгілі клтардагы шснсуніктікке де
жібсрілмсді. Оларда тск орыстар отырды. Кдзақтың қол жсткен билігі болыстық
болды. Онда да болыстьгқкд жету үшін казактар орыс окьігдерінс әбден жем
болатын.
Казақстан патша үкіметінің таза ішікізат базасьша аріналды. Мүндагы
өнеркәсіп пен сауда, транспорт отаршылъж, саясагты тереңдету мақсагьша
қызмет етті. Қазақтар арасындагы оқу-ағарту, дснсаулык. сақтау ісі туралы
айтуға түрмады. Патша үкіметі казақгарды караңғы, түрмысы нашар тоуелді
халық етіп үстап түруды мақсат түтты.
Осылай кэзакхар отаршылыкзың ең ауыр ксзсңіне аяқ басты.

2. 1867-1868 және 1886-1891 жылдарғы реформалар бойынша құрылған
отаршылықәкімшілік органдары

1867 жылгы 11 шілдсде "Жетісу жонс Сырдария облыстарын басқару туралы
уақытша срежс", 1868 жылғы 21 қазанда "Орынбор жонс Батыс-Сібір генерал-
губернаторлықгарьшың далалықоблыстарын баскзру турішы уақытша срсже"
бскітілді.
Қазақстан тсрриториясы Орынбор, Батыс-Сібір жонс Түркістан агты үш
генерал-губернаторлықтьпі қүрамына кірді. Әр гснсрал-губсрнаторлықта скі
облъютан барлығы алты облыс болды. Орынбор гснсрал-губсрнаторлыгында
Торғай, Орал облыстары, Батыс-Сібір генерал-губсі)наторлыгында Ақмола,
Ссмей, Түркістан генсрал-губернаторлыгында Жетісу және Сырдария облыстары
кірді. Боксй ордасы Астрахан губерниясына қарады. Маңғышлақ приставтығы
алдымен Кавказ әскери округінс, ксйінірек Закасгшй облысына кірді.
Генерал-губернаторлықты патша екіметі тағайындаған генерал-губернатор
баскарды. Генерал-губернатордьщ қолыңда губсрнаторлықгағы бүкіл әсксрге
басшылық ету жоне азаматгық билік шогырланды.
Облысты әскери губсрнатор басқарды. Онъщ қольщда Да оскери жоне
азаматгық билік толықтай шогырланды. Сондай-ақ әсксри губернатор облыс
жерінде орналаскэн казак оскерінің тағайьшдалған атаманы болды. Жстісу жонс
Сырдария оскери губсрнаторлары шскаралық істермен де айналысты. Әскери
губсрнаторлардың жанында облыстық баск^рма қүрылды. Облыстық баскдрмада ұш
болім: окімші, шаруашылық және сот болімдсрі болды. Болім бастык,тарын
генерал-губернатор тағайьшдады. Облыстыкбаскарманың кейбір мүшелерін әскери
губернатор тағайьшдады.
К^зақстандағы әскери губернаторларға өте ксң өкілеттіктер берілді.
Олардың қолында бұкіл әскери, азаматтык, әкімшілік және сот билігі
жинақталды. Ресей империясының орталык, губернияларында губернаторлардьщ
қолында тек азаматтық және әкімшілік билік болды. Олардың билігі әскери-
бюрократтық сипагта болды.
Әскери губернаторға бағынышты облыстық баскдрманың қолында да үлкен
билік болды. Өкімші бөлім облыстық әкімшілік шекарасын бөлумен, ұкіметтің
облыска катысты екімдері мен зандарының орындалуын, лауазымды адам-дарды
әкімшілік жазаға тартумен немесе оларды қылмысы мен тортіп бузғандыгы үшін
сотка берумен, "кргамдых, озін-озі баскдру" қызметіне сайлау шешімдерін
кэраумен, окім-шілік тәртіпті бұзгандарды әкімшілік жолмсн шығарып
жіберумен айналысты. Шаруашылық болімі турғындар арасында жер белу,
казақтардьщ алым-салық жинау істсрін кддағалады. Сот бөлімі облыстык,
басқарманьщ сот палатасы ретіндсгі азаматтық жонс қылмыстық істсрді
тыңдауын дайындады.
Облыстар уездерге белінді: Жстісу облысы 6 усздсн, Сырдария облысы —
8, Орал облысы — 4, Торғай облысы — 4, Ақмола облысы — 5, Семей облысы — 6
уезден тұрды.
Уозді уезд бастығы басқарды. Уезд бастығын оскери губернатордың
үсынуымен гснсрал-губсрнатор тағайын-94
дады. Усзд бастыгы әсксри, поліщиялык, азаматтық билікті қолына
шоғырландырды. Уәзд бастыгы әсксри адам болды.
Усзд бастығы болыстық сьезді откізудің орны мсн уақытын бслгіледі,
болысты сайлаған соң оның кандидату-расын бекіту үшін оскери губсрнаторға
үсынды. Ауыл старшындарын бскітті, орнынан алды. Болысты уакытша қызметінсн
шсттстс алды. Әскери губсрнаторға болысты орнынан босату туралы моселе
қойды. Томснгі лауазым иелсрінс әкімшілік жаза қолданды.
Генсрал-губсрнаторлық, облыстық оскср*и губср-наторлықтың
аппаратындағы жонс усздік бастықтар мсн оның тоңірегіндсгі шенсуніктср
түгслдей орыс ұлтынан түрды.
Рефо])ма бойынша баскдрудың теменгі жүйесі болыстық жоне ауылдықжүйс
болды. Болысты болыс, ауылды старшъш баскдрды. Бүлар саііланбалы түрдс
болып, болысты әскери губсрнатор, старшынды уезд бастыгы бскітті. "Уақытша
срсжслсрдс" болысты жәнс старшъшды сайлаудьщ тәртібі корсстілді. Бүл
қызмсткс сотгы, тергсуде болмаған "халықтьщ құрметі мен сеніміне" ис
болгандар сайлануға тиіс болды. Әрішс сенім туралы айтқанда олар сң алдымен
жергілікті окімшілжтщ сенімінс кіргсндер болуы ксрек еді.
Болыс псн старшынға үсьшылу үшін жасы 25-ке келуі жоне сол
тсрриторияда түру кажег болды.
Сайлауға барлық халық қатыспады. Старшынды және болысты тандаушылар
сайлады. Старшынды сайлау үшін әр он үй бір тандаушыны сайлады. Тортіп
бойынша ауылда 100-200 үй болса, таңдаушылардьщ саны 10-20 адам болды.
Таңдаушыларды сайлауға тек ер адамдар қатысты. Сайлауға ойслдср сгер олар
үй иесі ретінде болса ғана катысты. Мүндай жагдай күйеуі кайтыс болган соң
ергс шықпай, үй иесінің ролін аткіірып жаткан ойелдергс адтысты болды.
Старшьшды сайлауға болыстар міндетті түрде кдтысып, оз адамдарьга
откізіп отырды.
Әр үш жыл сайъгн өтетін болысты сайлау үшін 50 үйдсн бір таңдаушы
сайланды. Сонда шамамсн болысты сайлау үшін жиналатын болыстықжиынға
(сьсзгс) 20-дан 40-к;і дсйін тандаушылар жішалатьш. Дауыс бсру процссін
халық ара-сында шар салу дсп кстті. Болыс боп жай коп дауыс алған кандидат
сайланды. Ол тек осксри губсрнатор бекіткен соң заиды саііланган болып
ссептелді. Болыстық сайлауға усздік бастық болмағанда оның комекшісі
міндстті түрде катысты.
Болысты сайлау кдтты күрес жағдайында отті. Топ-топкд белінген
кззақтар болыстық қызмет үшін жанталаса күрссті. Пара беру, сатып алу,
алдау-арбаудьщ нешсмс түрлі одістері іске қосылды. Сайлау үшін қүрылган
топтарды "партия" деп атады. "Партиялар" арасындагы күрес билік үшін күрсс
болды. Үлъі Абайдың "Болыс болдым мінски, бар малъгмды шығындап", "Болды да
партия сл іші бүлінді"' деген создсрі осыған байланысты туындады. Болыс
сайланғаннан соң да оның артьшан гснерал-губсрнаторға дейін наразылық
хаггар копкс дсйін үзілмейтін.
Мүндай сайлаулар халықты әбден жікхе боліп, болыс-тық және
старшындыққа үсынғандарды жогарыдағы бастықтарға жем қылып бітірді. Жаңа
орынға сайланган болыстар шығындарын халықган он ссс қылъш қайтарып алуга
тырысты.
Болыстьщ қолында біршама билік болды. Ол ауыл стар-шындарын сайлауға
қатысып, негізінен оз адамдарын откізді; уезд бастығының тапсырмаларын
орындады; халык,-тың кошіп-қонуын бақылады; үй басы салыгының мөлшерін
старшындарға жеткізу, ол салықгы уезд кассас^іна өткізу; болыстағы билер
сьезіне қатысу; халықтан билерге беру үшін талап арыз кдбылдау; тәртіп пен
тыньплтықты Кддаға-лады; билер сотына жауапксрді, куәлерді жеткГзуді
үйымдастырды; сот орындаушысының міндетін аткарып билер сотъшъщ шешімін
жүзеге асырды.
Тортіп бүзғандарды үш күнге дейін камауға алып, 3 сомға дейін айып
салды.
Болыстар да старшындарда "Ережслср" бойынша "қоғамдық езін-озі
баскару"' қызмсттері болыл саналды. Оларга орталық қазынадан ақы толснбсді.
Олардьщ сңбск ақысы халықтың мойнында болды.
Патша үкіметі К^ізақстанды саяси-қүқықтык, жағынан баск^руды
терсндетіп тағы да жаңа ережслср кдбылдады.
1886 жылы 2 маусымда "Түркістан олкссін баскдру туралы срсжс", 1891
жылы 25 наурызда "Аклюла, Ссмсй, Жстісу, Орал жонс Семсй облыстарын басқару
туралы ережс" қабылданды. Батыс-Сібір генерал-губернаторлығы Дала гснерал-
губсрнаторлыгы деп озгсріп оған Сырдария облысынан басқа бсс облыс түгелдей
кірді. Сырдария облысы Түркістан генерал-губернаторлыгына карады.
Жетісуоблысы 1897 жылы клйтадан Түркістан генерал-губернаторлытъшъщ
қүрамьша кірді.
Генерал-губернаторлар мен осксри губернаторлар-дың билігіне озгерістср
ене қоймады. Жаңа "ережслер" бойынша усзд бастықтарьшың қүқықтары мсн
міндсттері біршама ксңсйтілді. Уезд бастығы усздік исправниктін, уездік
полиция басқармасыньщ күқыгьш пайдаланды. Енді ол уездік шаруа істері
комиссия төрағасының қүқықтары мсн міндеттерін қоса пайдаланды. Усзд
бастыгына болыстар мен старшындардың қазақтардың "қоғамдық озін-өзі
басқаруларына" түгелдей бақылау және оларға тексеру жасауға қүқылъі болды.
Усзд бастыгы болыс, ауыл, ссло сьездерінің, жиындарының барлық шешімдсрі
мен үкім-дерін қарауға, қажет болғанда оларды өзгертугс, тіпті тоқтатуға
күкылы болды. Жеті күнге дсйін қамауға алып, 15 сом айып сала алды.
Облыстың орталықтары мен ірі қалаларда полиция баскдрмалары нсмесе калалық
полицейлік приставтар қүрылып уезд бастықтарына бағынды.
Сондай-ақ жер және қоныс аударушыларды орна-ластырумен айналысатын
К,оныс аудару (переселен) басқармалары күрыдды.
Жаңа "Ережелсрде" "кэзақтардьщ өзін-озі баскаруьша" өзгсшеліктер
ендірілді, әсірссс оларды сайлау тәптіш-телді. Болыстарды сайлайтын ор елу
адамнан бір тандау-шьшарды снді орбір елу үй иесі ез алдына емес, бүкіл
болыстыққа кіретін үй иелерінің жалпы жиыны сайлады. Ауыл сьезі оган
ауылдағы үй иелсрінің жарымьшан артығы катысса, ал болыстық саіілау
тандаушы — слуіншілердің үштен скісі кіітыскдн жағдайда занды болып
ессптелді.
Ішкі істср министрлігінің 1896 жылғы шсшімі бойьш-ша әсксри
губсрнаторлар енді болыс болып сайланған қазақтардың орыс тілін білуін
ссксрді. Болыстар мсн старшындардың сңбек ақьісы котсрілді, олардың
полицсйлік бақылаушылыкролі артты.
Қазақстандағы отаршылық әкімшілік органдары мсн "қазақтардың озін-озі
баск^іру" деп аталатын болыстық-старшындық басқарудың осындай жүйесі 1917
жылға дейін омір сүрді. Әскери-полицейлік болып табылатын бүл жүйснің басты
міндсті жергілікті халықты күшпен баскарып, оның байлыгьш сарка сора беру,
окіметке қарсы кез келгсн қозғалысты басьш жаншу еді.

3. Қазақтың әдет-ғұрып құқығына енген өзгерістер

Қазақстанның Ресейдін, толық отарына айналуы одет-гүрыті қүқығының
шеңберін тарылтты, оған слеулі озгерістср енділірді.
Түрлі дәрежсдегі билср сьсздсрінің нотижссінде одет-ғүрып құқығына
озгерістср мен толыктырулар сндіріліп Ерсжелер жасалды. Осы Ережслер снді
әдет-ғүрып құқығының бастауларының біріне айналып, біртіндеп жазба қүқыққа
айнала бастады.
Отаршъшық жүйе арқылы Ресей империясының зандары Казақстанда қолданыла
бастады. Патша окіметі Кдзақстанды басқару ұшін бірнеше үлкен актілср
кдбьшдады. Олардың катарында 1822 жылгы, 1824 жылгы "Уставтар", 1854 жылғы
заң, 1867-1868 жылты Уақытша ережелер, 1886, 1891 жылғы Ережелер бар. Бұлар
олкенің ерекшеліктерінс сай жаңа отаршылдық жүйені зандастырған қүқықтық
катынастардьщ негізін қалады.
Ең алдымен жерге катысты меншік күкығы өзгсрді. Бүрьш жер рулық-
тайпалық кдуымның немесе қоғамнъщ меншігі болып есептелді. Патша өкімсті
1868 жылғы "Уақытша ереженің" 210 параграфы бойынша қазақ жерлері мемлекет
меншігі ретінде бекітілді. Казақ жерлері тартып алынып, казак эскерлеріне,
бекіністер салуга, келімсек орыс шаруалары-қарашекпенділерге, шет ел
капиталистсріне, шірксулергс беріле бастады.
Осы среже бойынша қазақтың оз жерлсрі қазақтар-дың қоғамдық
пайдалануына бсріледі дсп корсетілді. Казақтар көшіп қонғанда адаттың
принциптсрін басшылыққа алды. "Ережс" бойынша қыстаулар онда үй-жай, қора-
қопсы болса қазақтардың жеке меншігінде бола алады дсп корсетілді. (1868 ж.
Ерсжснің §217). Жскс мсншіккс күзгі жайылымдар, шабындықтар, суғарымдар да
бсріле бастады. Меншік иелсрі болып кдзақ байлары, би, болыстар санадды.
Міндеткерлік күқықка да өзгсрістср енді. Жаңа капиталис-тік
кдтынастар, орыс копестері мен шаруаларымен катьшастар
жағдайында казақтарға орыс міндеткерлік қүқыгының нормаларымен
есептесуге тура келді.
Жерді жалға беру енді 1867-1868 жылдарғы Ереже-лер бойъшша ауьивдық,
болыстық кдуымдар орыс өкілдері болып табылатьш өнеркәсіпшілерге,
кепестерге өздеріне тиесілі жерлерін 30 жылға дейін жалға бере алды.
Келісім кағаз жүзіңде жасадды. Казақтардың өз арасында қыстау-ларды,
жайылымдарды жалга беру туралы келісімдер жасалыл жатты. Телем ақы ретінде
мал пайдаланды. Ережедс жалта беруші кауым дегенмен іс жүзінде жалға беру
және оньщ ақысын пайдалану болыстар мен старшындар, билер қолында бодды.
Сібір казак әскерінс 5 млн. десятина жер берілді. Енді әскерилср бүл
жерлерді кдзақгардың езіне жалға бере бастады. Олардың жалға беру ақысы
жылдан жылта көтеріліл отырды. XIX ғасырдың соңында Сібір казактарының
жерін 436 мъщ адам немесе 6736 шаруашылықтар пайдаланды. Олар орыс
әскерлерінің жерді жоғары жалга беру жағдайыңда емір сүрді1.
Төленгіттер және кұлдық инстигуты жойылган соң бай-лардың малын бағуға
кедейленген қазақтар жалданды. Оларды жалшы деп атады. Жаддаушы байлар мен
жалшының арасында келісім ауызша жасалды. Еңбек ақы мал түріңде теленді.
Жалшының еңбегі өте ауыр болды. Оның қуқыгын ешкім қоргамады.
Отбасы некелік қүқьпъша да өзгерістер еңді. Жесір дау-лары билер
сотьшың қарауында қала берді. Бірақ билер сотының шешіміне уезд бастыгъша
немесе әскери губернаторга шағым жасауға болатын. Мүның өзі әйелдерге деген
жұгенсіздіктерді кей жағдайларда тізгіндеді.
1885 жылгы Семей облысы билерінің Кдрамола ережесін-де әдет-ғүрып
заңдарьша өзгерістер енді. Бұл билер сьезіне Абай Қүнанбаев кдтыскдн деген
дерек бар. 73 баптан түра-тьш бүл ереже әдет-ғүрьш қүқының барлык,
салаларын жаңа кезеңге сай етуге әрекет етті2.
Овда "ойланып жүріп елтірілген ердід қүны жүз түйе болады. Әйелдің
қүны ер қүнының жартысы" (26-бап), "Адам мүшесі мертіхсе үкімі шаригат
бойынша айтьшады" (28-бап), "Күйеуі өлген жесір өйсл сүйсе күйсуінің бір
туыскэн бауырьша яки ағайьшьша тиеді, егер де сүймесе ықгияры өзінде" (46
бап) деп әйелдердің қүқызғьш бір кадам алға жылжытты.
Қыздарды өз еркінен тыс куйеуге беруге ата-аналарға да жол берілмейтін
болды. Бірақ щндай талап өте аз сақгалды. К^ізақ қыздары ата-анасьтъщ
еркіне сирек карсы шыгатьш.
Мүрагерлік қуқықга ұлкен өзгерістер болмады. Мүраға каддыру әдет-ғүрып
қүқыгы бойьшша және осиет айту арқылы жасалды. Өсист бойынша тек мұліктің
үштен бірі берідді. Жср және қүрылыстар өсиет бойынша мүраға бсруге
жатпады.
Қылмыстық әдет-ғұрып күқыгы үлкен өзгеріске ұшырады. Бүл саладағы
алғашқы озгерістер 1822 жылгы "Устав" бойынша жасалган. 1854 жылғы "Сібір
қырғыздарына империяның жалпы зандарын қолдану туралы" заңға орай импсрия
зандары бойынша қаралатын қылмыстардын, қүрамы кеңейтілді. Мүндай
қылмыстарға енді "тайпаластарын үкіметке карсы үгіггеу", өрт, ақша жүйесіне
карсы қылмыстар қосылды.
Қүлдықжойылды. "Канға кан" принципі, кісі өліміне күн төлеу жойылды.
Дегенмен қүн телеу казақтар арасьшда жал-ғаса берді. Оғандәлел әлгіайтылған
Карамола ережесівдегі (1885 ж.) қүнньщ күрамы туралы 26-бап.
Кдрамола ережесінде "Әркім өзі үшін өзі күйеді. Малы жоқ деген сөз
алъшбасьш. Бірақ қүн турасындағы дауларда мал тартады, өлтірісіп серік
болғандар" (62 бап), "Кескен адамньщ малы жоқ болса, айып орнына абақты
бүйырады". Бул нормалардан казақгардың бүрынғы қылмыс үшін ру болъш үжымды
жауапты болудың орнына, әркім өзі үшін жауапты деген кағиданы кереміз. Онан
соң абақтыга камауға алу да бүрынғы нормаларда өте сирек болатьш. Дсгенмен
кдзақгар өз ішіндегі дауларды ездері шешетін принципті сақгап калуға
тырысты. К^рамола ережелерінде "Казактьщ өз арасьшда болатын дауларға
орыстан яки ноғайдан уәкілдік алып кіріспесін" (70-бап) делінді. Бүл бап
қазақтардың ішкі мәселелерін өз қолдарында ұстап калу бағытьшда жасалған
болса керек.
Патша өкіметіне наразылық қозғалысты басу үшін 1881 жылы 14 тамызда
"Мемлекеттік тэртіп пен қоғамдык. тыныштықты қорғауга катысты шаралар
туралы Ережс" кабылданды. Мүвда ерекше жағдайда колданылатьш шара-лар да
көрсетілді. Патша зандылығы "ерекше жағдайды"': күшейтілген күзет; төтешле
күзет жонё согыс жағдайы деп үшке бөлді. Мүвдай жағдайлар, осіресе соғыс
жағдайы Казақстанда 1905-1907 жылдардағы революцияда, 1916жылп; 100
кетеріліс кезіндс қолданылды. Бүл кездегі негізгі жазаньщ түрі кеп
жағдайда олім жазасы болды.

4. Сот және сот процесі

Сот қүқығы саласында негізгі багыт кдзақгардың билер \і сотьш шектсу,
патша екіметінің завдарын терендеп ендіру. {J Сот билігі патша өкіметінің
өкімшілік аппаратының жазалау
бөлігі болды. Осы бағытта ол күшейе түсті. vJ Билер соты да патша
өкіметінің еркін, бай феодалдардың еркін қоргауға қызмет етті.
Жаңа Ережелер бойьшша билер соты "халық_соіы^аеп аталды. Билер
қызметке үш жыл мерзімге сайланатын болды. Болыстық сайлауда болыстармен
бірге билер де сайланды. Билер де әскери губернатордьщ бекітілуіне жатты.
Әр болыста ауылдардың санына карай 4-8 би болды. Әр ауылда бір биден артық
болмады.
Билер соты үш сатыдан түрдыа)) _Ж^лғыз_бидениг^дзаТ-ЬШ_ 300 сомға
дейінгі азаматтық талап арыздарды карайтын, 100 сомға дейінті шешімдерді
түпкілікті шешуге қүқықгы соттар; б^болыстық билер сьезі бірішш_сатыльі
сот ретінде шектеусіз мөлшердегі азаматтық істерді кдрады және 500 сомға
дейінгі дауларды түпкілікті шешуте қүқыкты, сондай-ақ екінші сатылы сот
ретінде жалғыз билер сотының шешімдерін қарады; пу билердің тәтенше сьезі
әртүрлі болыстардың ауылдары арасындағы дауларды қарады, екінші сатъшы сот
ретінде болыстық билер сьезі шешімдерін карады. у Билер сотьі^ мынадай
қылмыстық мәселелерді: жеке баскд карсы қылмыстар (кісі өлімінен баска);
меншікке кдрсы (тонау мен талкандаудан езге), отбасы-некеге кдрсы, ислам
дініне кзрсы, болыс, би, старшындарға карсы істерді кдрады. Онан баскд
билсрге алғаш рет наториалды куәлік беру қүқыгы берілді.
(2б) дауласк^н екі тарап кала-
ған билерін тавдап алады дсп даулардың ары кдрай кдндай билер сотында
шешілстініні корсетіп берілген.
ь Бір бидің шешілііжауапкер разы болса бүзылмайды. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.