ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНЫҢ ӘДЕТ-ҒҰРЫП ҚҰҚЫҒЫ ТУРАЛЫ

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНЫҢ ӘДЕТ-ҒҰРЫП ҚҰҚЫҒЫ КУРСОВАЯ

ЖОСПАРЫ

КІРІСПЕ 3

ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНЫҢ ӘДЕТ-ҒҰРЫП ҚҰҚЫҒЫ 4
1. Қазақтың әдет-ғұрып құқығының бастаулары 6
2. Меншік құқығы 10
3. Міндеткерлік құдықтар 12
4. Отбасы-неке құқығы 14
5. Мұрагерлік құқығы 16
6. Қылмыстық әдеп-ғұрып құқығы 17
7. Сот және сот процесі 21

ҚОРЫТЫНДЫ 24
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 25

КІРІСПЕ

ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНЫҢ ӘДЕТ-ҒҰРЫП ҚҰҚЫҒЫ

Қазақтардың құқықтық жұйссін әдст-ғүрып құқығы қүрайды. Бұл жүйсні
"адат" дсп атады. Адат зандастырыл-ған әдст-ғурьш нормалары. Бүл нормалар
казақ қоғамьшың барлық жақтарын реттеп отырды. "Адат" араб тілінде әдет-
ғұрып дегсн үғымды білдірсді."Адат" өте ерте ксздсн баста-лып, көптсгсн
озгерістермен жәнс толықтырулармен қазақ қоғамындағы негізгі рсттсуші
нормалар ретінде 1917 жылта дейін созылды. Дегенмен "адапың" қүқықгық
институттары ғасырлар барысьшда үлкен озгерістерге ұшырамады.
Қазақтардың әдет-ғүрып құқығы мынадай ерекше белгілермен сшіатталады:
1. Рулық, патриархалдық өдет-ғүрыптардың ұзақ сак,-талуынан көрінетін
консерватизмі. Мүндай ерекшелік-тердің сақгалуы завды нәрсе. Ру казақ
қоғамының негізі болды. Ал рудың негізі патриархалдық отбасы болды. Казақ
отбасы-ның басшысы немесе отағасы отбасындағы шешуіш фигура болды. Бүл
ерекшеліктердщ бәрі де көшпелі экономикалық катынастардың бейнелері болъш
табылады.
2. Казақ әдет-ғүрьш қүқығы барымта, канға-кан, жанга-жан, әмеңгерлік,
өз бетімен сот үйымдастыру сияқты өт-пелі институттардың сақталуын
қамтамасыз етті. Бүл институттар казақ қогамында және онъщ қуқықгъіқ
жүйесіндс ерекше орын алды. Қоғамдық пікір бүл институттарды айыптамады.
3. Әдет-ғүрып күқығы бойынша қылмыстық істер мсн азаматтық істсрдің
арасындағы айъірмашылықтарға ерскшс мән бсрс бсрілмсді.
4. Жсргс жеке меншік қүқының болмауы; қоғам мү-шелерінің күкықтық
жағынан тсндігі казақ аристократиясы-ның (сүлтандар, билер, қожалар)
артықшылығымсн үштастырылды. Казақ аксүйектерінің, әсірссс сүлтандар мсн
қожалардың артықшылығы ресми зандастырылды. Ал сл билеу ісі тек
сүлтандардьщ үлесі ретінде рәсімделді. Мүндай тәртіпті қоғамдықпікір де
мойындады.
5. Жазаның түрлері салыстырмалы түрде гуманистік сипатта болды.
6. Күқықтық жүйе мен оның нормалары демократиялық және компромистік
сипатта болды.
7. Әдет-ғүрып қүқыгыньщ партикулярлық сипаты1. Әдет-ғүрып
нормаларындағы басты нәрсе — ол нормалардың өздерінен гөрі олардьщ ішкі
мәні еді, олардың негізінде жаткан принциптері еді. Ең басты нәрсс сол
принциптердің оз мәнін, мазмүнъш жоймай іске асуы болатын. Айталық, қылмыс
псн жаза саласында — қанды кек не қүн толеу қағидасы, неке саласында — жсті
атаға дейін қыз алыспау кагидасы, сот саласьшда әділдік, жариялылық,
Іиешендік кдғидалары. Әдет-ғүрып қүқыты қүқықтық одсттср жинағы гана емес,
ол кағида, козқарас, ой түсінік жүйесі де болып табылады.
Әринс, әдет-ғүрып нормаларының белгілі бір болігі мемлекет тарапынан
қолдау тапты. Мсмлекет оларға баса кеңіл бөліп, өз мақсаг-мүддесі
түрғысынан әсер етуге, өз кьізметіне жаратуға орскет жасады (жинастырды,
жүйеледі, өз атынан жариялады). Бірақ одет-ғүрып нормалары оның ішшде Ереже
жарғылары да, одан мемлекет заңьша айнал-ған жоқ, озшдік өмір сүру мәнін
жоғалткан жоқ... Қоғамдық гәртіп, демек, әдет-ғүрып нормаларын сақтап
орындау да көшпелілердің "автономиялыгьша", дербестігіне, өздерін өздері
басқаруға негізделген еді2.

1. Қазақтың әдет-ғұрып құқығының бастаулары

Казақгьщ әдет-ғүрып қүқығы мьшадай бастаулар негізінде калыптасты: а)
әдет-ғүрыптар — адат; б) билер сотының практикасы (сот-прецедснті); в)
билер сьездерінің ережелері; г) шариғат нормалары.
Ауызша әдет-ғүрыптар ең коне заманнан, рулық қауым-нъщ кдлыптасуынан
бастау алады. Таптық кдтьшастардьщ күшсйіп, олсуметтік жіхтелудің артуына
орай ауызша әдет-гүрыптар қүқықтык, сипат алып билеуші топтардың мүддесінс
қызмет стс бастады.
Қүқықтың бүл түрі қазақ қоғамының талаптары мен ерскшсліктсріне сай
кслді. Кошпслі қоғам жағдайында үзақ уақыт сақталып калган рулық
к^тынастар, патриархал-дық отбасы, көшпслі мал шаруашылығы т.б.
катынастарды рсттеудің бірден-бір тиімді жолы әдет-ғүрып қүқығы болъш
табылды.
Қазақ хандары әдет-ғүрып қүқығының нормаларын жұйелеп жетілдіріп,
қоғамның талаптарына орай өзгерістерге үшыратып, оларға ресми сипат беріл
отырды. К^сым ханның (1510-1523) кезіндегі "Қасым ханның касқа жолы", Есім
ханның кезіндегі (1598-1628) "Есім ханның ескі жолы", Тәуке ханның
кезіндегі (1680-1718) "Жеті жарғы" атты зандар жинағы белгілі. Әдет-ғүрып
зандарьш алғашқы жүйелеуші К^сым хан болды. Оның зандары бес белімнен
түрды. Бі-рінші бөлім — мүліктік және жер катынастарын реттеуші нормалардан
түрды. Екінші бөлім — қылмыс пен жазаға катысты қүқық нормаларьш жинақтады.
Үшінші болім — өскери міндеттілік және оны орындау, сондай-ақ әскери
тәртіпті бүзғандағы жазаларға байланысты қүқықтық нормаларды карастырды.
Тертішді бөлім — елшілік жора-ларға кдтысты, елшілерді тағайындау және
кдбьщцау тәртібі, шет ел екілдерімен келіссөздер жүргізу, дипломатиялық
этикет мәселелері туралы нормалардан түрды.Бесінші бөлім — кайтыс
болғандарды жерлеу, еске алу, мерекелер өткізу т.б. рәсімдерге арналды.
Касым ханнан соң шамамен жүз жылдан кейін әдет-гүрып құқықтары Есім ханның
түсында қайта жүйеленді. Қалмақтармен соғыстардың күшеюіне байланысты Есім
хан әскери міндеткерлікті күшейтіп, әскери тәртіпті бүзғаны үшін жазаларды
кдтайтты. Есім хан негізінен бүрынгы К^сым хан түсындағы қүқықгық
ережелерді қайталады. Сондықтан оны ескі жолды жалғастырушы ретінде "Есім
ханның ескі жолы" деп атап кетті. Тәуке хан Есім ханнан соң шамамен 80-90
жылдан соң дала зандарына езгерістер мен толықтырулар ендіріп оны "Жеті
жарғы" деген атаумен кайга кабылдатты. Тәуке хан әдет-ғұрып заңцарын кайта
жүйелеуге көп еңбек сіңірді. Аты аңызға айналган Теле би, К^зыбек би,
Әйтеке билердің басшылыгы-мсн қазақтың белгілі би, шешен, білгірлері
бірнеше рет жиналып "Жеті жарғының" нормаларын талқылаған "Күлтебенщ
басында күнде жиын" деген сөз сол кезден калган. Ақырында жан-жақты
сүрыпталған "Жеті жарғы" зақцар жинағы дүниеге келген. "Жеті жарғының"
алгашында кдғазға түскен нүсқасы да бар болуы мүмкін деген жорамалдар
бар."Жеті жаргының" бізге жеткен казіргі нүскаларының бір-бірінен
езгешеліктері бар. Оның қазақша нүсқасы бізге жетпеген. Бізге жеткені XIX
ғасырдың алгашқы ішфегівде орыс ғальшдары жазып алған нүскалары. 1804 жылы
Г.Спаский
Кіші жүздің жаппас руының старпшны Көбек Шүкірәлиев-тен 11 фрагменттен
түратын "Жеті жарғының" нүскасын алғаш рет жазып алып "Сибирский вестник"
журналында жариялады. Екінші нүскд атақты тарихшы А.Левішшнің 1832 жылы
Санхт-Петербургте жарық көрген "Описание киргиз-казачъих юш киргиз-
кайсацских, орд и степей" атты кітабында кілтіріледі. Бүл нүска 34
фрагменттен түрады. Нүскдларды мүңдай фрагмснттергс белу кейінірск
жасалған. А.Лсвшиннің кітабы бойынша жеткен "Жеті жарғы" заңдар жинағының
казақша ықшамдалган аудармасы мьша төмеңдегідей:
Қанға қан алу, яғни біреудің кісісі елтірілсе, оған ердің қүкын төлеу
(ер адамға — 1000 қой, айелгс — 500 қой); — үрлық, қарақшылық, зорлық-
зомбылық жасаған адам өлім жазасына кесіледі, жазаны ердің қүнын төлеу
арқылы жеңілдстуге болады;— денеге зақым келтірілсе, соған сэйкес күн
теленеді (бас бармақ — 100 қой, шынашақ — 20 қой);
— төре мен қожаның қүны карашадан 7 есе артық төленеді;
— егер әйелі ерін өлтірсе, өлім жазасьша кесіледі (егер ағайындары
кешірім жасаса, қүн төлеумен ғана қүтьшады, мүндай қылмысты екі кабат әйел
жасаса, жазадан босатылады);
— егер ері әйелін өлтірсе, ол өйелінің қүньш төлейді;
— ата-анасы өз баласының өлімі үшін жауапка тартылмайды, ал анасы
баласын кдсакана елтірсе, өлім жазасына кесіледі;
— өзіне-өзі қол салгандар белек жерленеді;
— егер екі кабат әйедді атгы кісі қағып кетіп, одан елі бала туса: бес
айлық бала үшін — бес ат, 5 айдан 9 айға дейінгі балаға — әр айына 1
түйеден (анықтама үшін: 100 түйе — 300 атка немесе 1000 қойға тең);
— ойел зорлау кісі өлтірумен бірдей қылмыс болып есептеледі. Мүндай
қылмыс үшін еріне немесе қыздың ата-анасына қүн төлеуге тиіс, егер жігіт
өзі зорлаған қызға кдлың телеп үйленсе, жазадан босатылады;
— Әйелі ерінің кезіне шөп салу үстінде үсталса, ері оны олтіругс
хақылы, бірақ қылмысты сол сэтінде жария етуге тиіс; әйелінен сезіктенгсн
еркектің сөзін 4 сенімді адам долелдеп беру керск.Егер олар тсріске
шығарса, әйел күнәсіз деп табылып, жазадан босатылады;
— біреудің әйелін күйеуінің келісімінсіз алып кашкан адам өлімге
бүйырылады немесе ердің қүнын төлейді, егер әйелдің келісімімен әкетсе,
күйеуіне кдльщ төлеп, қосымшасына калъщсыз қыз беруге тиіс;
61— әйелді ренжіткен адам, одан кешірім сұрауға тшс, сүрамаса,
арсыздьпы ұшін айып салынады;
— кан алмастыру (7 ата ішінде) өлімге немесе ағайьшдар белтілеген
жазаға бұйырылады; мұндай қылмыс ботсндердің кдрауына берілмейді;
— қүдайға тіл тигізген (7 адам куолік берсс) таспен атып елтірілсді;
— кәпір болган адам мал-мүлкімсн айдалады;
— қүл емірі қүнсыз, ол қожайынның билігінде (кдзак. қүлдарды жалшы,
малшы рстінде үстап, ксйін бөлек шыға-рьш отырған);
— ата-анасына тіл тигізгсн үлды мойнына қүрым байла-ған күйі кдра
сиырға тсріс мінгізіл, озін камшымен сабап, ауылды айнала шагасылатады, ал
қыз қол-аяғы байланып, анасыньщ билігіне беріледі;
— үрлық жасаған адам үш тоғызымен кдйтаруға тиіс;
— үрлық пен кісі өлтіруді қоса жасаған адам екі бірдей жазаға
тартылады;
— ерінің үрлығьш біле түра хабарламаған әйелі мен баласы жазаға
тартылмайды, өйткені үлхеннің үстінен шағым айту әбесгік саналады;
— өсиет ағайындар мен молданың кдтысуы арқылы жасалады;
— барымтадан кайткан мал төлімен кдйтарылуға тиіс; % — дауды шешу
билер мен ақсакалдарға жүктеледі; \ — куәлікке кемінде екі немесе үш адам
жүреді.
"Жеті жарғыда" әкімшілік, қылмыстық, азаматтық қүқық моселелерімен
кдтар отбасы-неке, салық, дін, тәрбие т.б. сияқты қоғамның жан-жақты
мәселелері көрініс тапкдн. Осыған қарағанда "Жеті жарғы" Тәуке ханның
түсында казақ қоғамының барлык, жақтарьш түгел камтыған әмбебап
кодификацияланған заң жүйесі болған деп қорытындылауға болады. "Жсті
жарғының" кдғида ережелері барлық қазақ жүздерінің территориясында түгелдей
қолданылған.
"Жсті жаргыны-" жасаудағы мақсаттьщ бірі хандьгқ өкімст пен феодалдар
қазақтың одет-ғүрыптық қүқығы жүйс-сінсн халық бүқарасының мүдделсрін
қорғайтын норма-ларды алЬіп тастау, хан жонс атақты билердің бсделдсрін
қорғайт^ш ашық феодалдық сипаттағы нормаларды бскіту.
Әдет-ғүрыптардың бүл жинағьш жазуга бастамашы болған байлар-батырлар
тобы болды. Олар ерекше экономи-калъгқ жэне саяси мақсаттарын заңдастыруды
ойлады. Бай-батырлар тобы хандық билікті шектеуді заңдастырды, соны-мен
қатар олар жүзаралық және руаралық қатынастарға қүқықгық рсттсушілік роль
беруге тырысты. "Жеті жарғы" нормалары рубасы — билсрдің еңбскшілердің
үстінсн жүргізстін бүкіл сот билігін бекітті деп бағаланады3. "Жеті
жарғыға"' кдтысты мүндай пікірді бслгілі ғалъш жазушы М.Магауин де
қоддайды. "Әз Тәуке ежслгі достү}аді бүзды. Билікті бигс бсрді.
Нотижссінде, ру колсмінен озып, үлыс көлемінс жеткен, үлкен саяси күшке
айналған билср уақыт оза келс оз ортасынан шықкдн рудың, үлыстың мүддесін
кобірек күйттейтін болды, хан жарлығьш жүре тыңдайтын болды"4.
Әдет-ғүрьш қүқыгының ережелері, соның ішінде "Жеті жарғының"
кдғидалары да билер сотьшьщ практикасымен байытылып отырды. Қазакта нешеме
ауыр дауларды одай шешкен билср болды. Әсіресе мүндай шешімдерді Майқы би,
Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би т.б. билердің практика-сьшан көбірек
кездестіруге болады. Кдзақтьщ басқа билері оларға еліктеді, олардың
практикасын басшылықкд алып, үқсас істерді шешіп отырды. Тіпті атақты
билердің билік-тері (үкімдері) үқсас істерді кдрағанда міндетті басшылықка
алынатын кездер де болған. Билер соты практикасының мүндай сот прсцеденті
одст-г^рып куқығының бастауларыньщ біріне айналды.
Қазақ билері қүқықтық шығармашылықпен де терең айналысты. Олардьщ
қүқықтық шыгармашылығыньщ айқьш көріністерінің бірі билер сьездерінің
ережслері болып табы-лады. "Жеті жарғының" езі де билер сьездершің және би-
лердің қүқықтық шығармашылығының жемісі. Билер сьездсрі әдет-ғүрып
қүқыгьшың негізгі кдғидаларьш заман талабына карай озгертіл, байытып
отырды.
Әсіресс Қазақстанньщ Ресейге қосылу кезеңіндсгі билер сьсздсрінің
ерсжслері бізгс кобірекжетті. Олардың біршамасы "К^зақәдст-ғүііьш күқығыньщ
материалдары" (1996 ж.) атты жинақга берілген.
Мәселен 1885 жылы Семсй облысының бес усзінің тотенше билер сьезі
етіп, оған үлы ғүлама Абай Қүнанбасв кзтысты. Бүл сьезд Кдрамола сьезі деп
атадды. Сьездің срежесін жасауға
Абай белсене араласкдн. Рессй империясы кдрамағындағы казақтар мсн
Қытайдың карауындағы казақтар арасындағы дау-дамайларды шешу ұшін Шүбарағаш
(1894 ж.) еларалъгк, билер сьезі шақырылды. Жалпы мұндай сларалык билер
сьездері бес-алты рет шақырылган.
Ережслер міндстті түрде басшылықка алынатын нормативтік күқықтық
сипаткд ие болған.
Билер сьездсрінің срсжслері омір талабьша сай жылдам кайта қаралып
отырған.
Адат және шариғат. Әдст-ғүрып құқығының тағы да бір бастауы шаригат
болды. "Жсті жарғыда" шариғатқа байланысты бірнсшс кағидалар болды.
Мосслсн, онда "Қү-дайта тіл титізгсн адам (7 адам куоліх берсс) таспен атып
өлтіріледі, езге дінге өтіп кәпір болған адам мал-мүлкімен айдалады" деген
ерсжелср болды және олардьщ орындалуы катаң бакьшаньш отырды. Туыс
адамдардың арасындағы ерлі-зайьштық кдтьшастар да шариғат негізінде жазаға
тартылған. Дін окілдеріне артықшылык, қүқықгар берілді.
Дегенмен шариғаттың нормалары қазақ қоғамында ерск-ше артықшылық
жағдайға жете алмады. Олар кобіне адатпен жымдасып келіп жатты. Шаригаттың
нормалары XVIII ғасырдъщ соңында күшейе түсті. Оның ыкдалы Оңтүстік
К^зақстанда үлкен болды. Шариғаттың нормалары бслгілі бір мелшерде отбасы-
неке, қылмыстық күқықгык. кдтынастарды реттеп отырды.

2. Меншік құқығы

Қазақ қоғамывда малға жекс меншік адат нормалары-мен реттеліп отырды.
Азаматтардың сатуға, айырбастауға, сыйлауға жонс мүраға калдыра алатын
мүлкінің бәрі де жске меншік заттары болып табыдды.
Жсрге жеке меншік XIX ғасырға дейін болмады. Жср адат бойынша кдуымның
меншігі деп есептелді. Кдуым рстінде нсгізінен рулық бірлестік таныдды. Шын
моніндс кдуымньщ немссе рудьщ атьшан жсрге, жайылымдарға билікті кауым
басшысы, ру басшылары сүлтандар, билср жүргізді.
Жерге жскс мсншіктің болмау ссбебі дс кошпслі мал шаруашылығына
негізделген экономикалық қатьшастарда жатса ксрек. Орасан зор колемдегі
жайылымдарды мсншік иелсрінс болудің ешкандай моні болуы мүмкін емес еді.
Оның үстіне жайылымдар үнемі ауысып отыратын. Көктем мен күздің арасында
мың километрге дейін көшіл-қонып жүрген кешпелі кдуымдар үшін жерді,
жайылымдарды жеке меншікке бөліл беру мүмкін емес тс еді.
Тек қыстаулар ғана XVIII ғасырда феодалдардың жеке меншігінс коше
бастады5. Қыстау — аумагы шамалы қыс кезінде түратын елді мекен. Қыстьщ
күні жайылым нсгізінсн пайдаланылмады. Казақтардың қыстаулары түрақты
болған.
Жсрді жске меншіккс беру Бокей ордасында (1801 жылы қүрылған) болды.
Мүнда ханның жарлыгымсн оньщ туыстары мен ірі феодадцарға үлкен молшсрдс
жср таратылды.
Үлксн аумақтарда кошіп жүргсн малшы қауымдары арасьшда жсрге қатысты
мынадай екі моселс туындады: жайылымдарды пайдалану қүқығы және бос нсмесе
ешкім иеленбеген жайылымдар мен сугарымдарды пайдалану қү-қыгы. Бүл екі
қүқық та феодалдар тобыньщ монополия-сында болды. Шьшьшда хан, сүлтандар,
билер мен старшындар оздерінің қарамағьшдағы халыктың атьшан көшіп-қонуға
иелік етті. Мүндай жағдай мықты феодалдарға нашар ауылдарды, руларды,
қарапайым халықты қүнарсыз жайылымдарға ығыстыруға себеп болды.
Жайылымдарды пайдалану құкіігы мен бос жаткдн жерлерге иелік ету
қүқьпы тыгыз байланысты болды.
Егср көшіп-қону жөнінде үстем тап окілдері ру немесс ауылмен бір
бағытта қозғалса жайылым, суғарым, түрғылықгы жер жөнінен жекс мал иелері
өздерінің үй-жайлары-мен, малдарымен, адамдарымен нақты орындарға орнықты.
Мүндай жағдайда адат зандары атқамінерлердің қүқығын қорғады. Әлеуметтік
орны төмен қоғам мүшесі шегінуге тиіс болды. Оның үстіне феодалдар
зандықартықшьиыгымен қоса өзінің материалдықартықшылығьЕН да пайдаланды.
Олардьщ қолында жеткілікті адам күші мен байлық болды6.
Адат бойынша жерді сату, сыйға беру, мүраға калдыру туралы күқықтар
ешкімге берілмеді. Жср бүкіл казақ халқының байлыты деп ссептелді.
Жетісу мен Сырдария өзенінің бойындағы егіншілік-пен айналысатын
қазақтар арасында жыртылмалы жердің кішігірім боліктсрінс жеке меншік
болды. Бүл жерлердің аумағы тым кішкенс болды. Сусыз шолді аймақтарда
қүдықтарға нсмесе сирск кездесетін су коздерінс жеке меншік болды. Жергс
жске меншіктің мүндай түрлері қазақ қоғамьшдағы жер кдтынастарының жалпы
сипатьш өзгерте алмады.
Жер мен кдтар жолдар, өзендер, таулар, аң және балық аулайтын мекендер
де қоғамдық меншік болып ссептелді7.
Жерден табылган казына-байлық оны кім тапса, сонъщ меншігі болып
табылады8. Казақ даласьшда ескі обалардан кдзьша байлық іздеген оқиғалар
кеп болган.

3. Міндеткерлік құдықтар

Қазақ қоғамында келісім-шарттар ауызша жүргізілді. Келісім-шарт
жүргізудің оз шарты болды. Келісім шарт жасау уәде беру, ант беру,
куәлердің алдында кслісім жасау т.б. жолдар арқылы жасалды. Келісім уәдесін
орындамағандар сенімсіз адамдар ретінде қоғамдық піхір арқылы айыпталатын.
Малды қарызға алған кезде қарызға алушының туыс-тарының бірі ол ұшін
кепілдік береді. Қарызға алушы кд-рызьш өтей алмағанда кепіл болган адам
отейді. Карыздын, мерзімі езара келісім арқылы анықгалады. Ол көбіне осы
күздсн келер күзге немесе көктемнен көктемге дейін жасалатын. Мүндай
келісімдер екі не одан көп куолар алдында жасалды.
Мұліктік және жеке міндеттерді тек ер адамдар ала алды.
Карызға алған малдьщ өтемі төлімен қоса кайтарылатын. Адат бойынша
карыз егесі міндетін етей алмаған жағдайда оньщ кэрызын туыстары немесе сол
рудьщ, ауылдың адамдары кдйтаруға тиіс болды.
Келісім-шарттың ерекше түрі — айырбас. Айырбас заттарды қолма-қол
ауыстырғанда жасалды. Айырбас немесе сауда жағдайында елшем бірлігі ретінде
мал есептелді. XIX ғасырға дейін ақша өлшем бірлігі ретінде пайдаланъшмады.
Сауын. Келісімнің ерекше түрі. Аукдтты адамдар кедей руластарьша сутш
сауьш пайдалану үшін уақьггша мал бсрген. Сауын бие немесе сиыр ретінде
берілді. Алғашында сауьш беру руластардың бір-біріне озара көмегі ретінде
есептелді. Кейінірек сауын кедей қоғам мүшелерін ауқатты адам-дарға тәуслді
етудің әдісі ретінде қолданъілды. Сауьш алған адам оны берген бай адамға
жүмыс істеп беруі тиіс бодды. Сауьш кедей адамдардың аш-жалаңаш қалмауына
себеп болды. Сауьш алған адам оны мезгілінде төлімен кдйтару туралы
міндеттеме алатьш. Сауьш егесі малъш кез келгсн уақытта кайтарып ала
алагьш. Мүның өзі сауын алушының тоуелділігін арттыра түсті. Сауын малын
беру қоғамның түрмысы теменгі мүшелерін экономикалық жағьшан тәуелділікке
түсірудің негізгі амалы болды.
Көшпелі өмірдің және рулық қатынастардың ерек-шеліктеріне қарай
туындаған аманат-мал, жылу жинау, жүртшылық, асар жасау, соғым беру және
сыбаға тарту, түрлі сый-сияпаттар жасау сияқты міндетті сипат алған әдет-
гүрыптар болды.
Аманат-малды бай мал иелері кедейленген туыстарына аманат ретінде
пайдалануға берді.
Жылу жинау. Жүтқа үшыраған немесе стихиялық си-патқа үшыраған қоғам
мүшелеріне руластарының, ауыддастарынъщ мал нсмесе мүліктей беретін
жәрдемі. Жьшу мүлхі курыз болъш ссептелмеген.
Жүртшылық карызға баткан, карызын толей алмай калған қоғам мүшесіне
руластары және туыстары тарапынан малдай немесе мүліхтсй беретін жәрдемі.
Мүндай жағдай әркімнің басьша түсуі мүмкін болгандықтан кепшілік оған
толықтай қатысатын.
Асар жасау әдет-ғүрпы қоғам мүшелсрінің бір-біріне жәрдем беру
мақсатында жасалган. Асар шөп шабу, қүдық, арық казу, жол салу, қыстау
үйлерін түрғызу сияқты үлкен жүмыстарды үйымдастырғаңда жасалады.Асарға
катысу ерікті болған. Асарды билігі барлар мен байлар көбірек жасаган.
Асарға кдтысушыларға еңбек ақы төленбеген, тек тамақ беріліп, кіші-гірім
сый-сияпат көрсетілген.
Соғым беру. Қагардағы қазақтар күздің соңы қысқа кдрай сүлтандарға,
билер мен баскд да аткамінерлерге сойыс малъш немесе мал етін беретін.
Соғымды хан сүлтандарға беру міндетті болған. Ксдей адамдар соғымға мал
етінің бір болсгін де бсретін. Соғым арқылы хан, сүлтандардың қысқы азыгы
даярланатын.
Сыбаға тарту. Бір-скі асым ст ретінде хан, сүлтан билерге берілетін
тарту. Сыбағаны қазақтар қүда-жскжат сияқты баска да жақын адамдарьша
бсретін. Сыбағаны үйте қонақ стіп бсругс дс болады.
Қүрмсткс ис болған қазақтар үшін оздерінс сыйлаған сыйлықтан бас тарту
жонсіз орскет болган9.

4. Отбасы-неке құқығы

Отбасы-нске әдет-ғүрып күқыгы тереңірек зерттелген сала. Кязақ
қоғамьшың нсгізі ру болса, рудың негізі отбасы болды.
67Огбасының басшысы ер адам бодды. Кдзақгардың үлкен отбасы әкенің,
балалардың, тәуелді жақьш туыстардың, малшылар мен қүлдардың отбасьшан
тұрды. Бай феодаддардьщ әр әйелі бір отау, кейде ауыл болып түрды. Мұндай
жағдайда бірнеше ауылдар отбасыльщ-ауылдық кауымды қүрды.
Отбасы басшысы ер адам адат бойьшша артықшылық қүқықпен пайдаланды.
Отбасынъщ әйсл мүшелерінің күқығы шектеулі еді. Ер адам отбасы мүлкінің
иегсрі болып танылды орі отбасы тірлігі үшін жауап берді. Ол баска отбасы
мұшслерін жазага тарта алды. Бірақ әке баласына бсретін еншіден, қызына
беретін жасаудан бас тарта алмады. Үлына ешпі, қызьша жасау беру әкенің
міндеті әрі парызы болды. Мүның езі адаттың әрбір отбасы мүшссінің күқығын
қорғағандығын көрсетеді.
Неке. Қазақ некесі экзогамиялық сипатта болды. Экзогамиялық достүр бір
рудың, топтың ішінсн ерлер мен әйелдерге некеге түруға рүқсат етпеді.
Кдзақгарда жеті атаға дейін некелесуге жол берілмеген.
Сондай-ақ кдзақ некесі полигамиялық сипатта та болды. Полигамия бір ер
адамға бірнеше әйелмен некеде түруға немесе кеп әйел алушылықкд рүқсат ету
деген ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.