ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ КЕЗЕҢІНДЕГІ САЯСИ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙ

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ КЕЗЕҢІНДЕГІ САЯСИ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙ КУРСОВАЯ

ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ 3

1. ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ КЕЗЕҢІНДЕГІ САЯСИ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙ 4
2.1.Қоғамдық-саяси құрылысы 6
2.2. Қазақ хандығының әлеуметтік топтары 9
2.3. Қазақ хандығының мемлекеттік құрылысының ерекшеліктері 16

ҚОРЫТЫНДЫ 20
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 21

КІРІСПЕ

1. ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ КЕЗЕҢІНДЕГІ САЯСИ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙ

XV ғасырдың ортасында Қазақстан территориясында аса маңызды тарихи
оқиға болды. Қазақ хандығы атты жаңа мемлекет пайда болды және осы
мемлекеттің негізгі тұрғындары қазақ халқы этнос ретінде қалыптасты. Қазақ
хандығы да қазақ халқы да шет жерден келіп қоныстанған жоқ. Қазақ хандығы
бұған дейін осы өңірде өмір сүрген ежелгі ғұн, үйсін, қаңлы мемлекеттерінен
бастап Ақ Орда мен Әбілхайыр хандығына дейінгі мемлекеттердің заңды жалғасы
ретінде дүниеге кедді. Қазақ халқы да осы өңірде өмір сүрген ондаған рулар,
тайпалар мен халықтардың "қазақ" деп аталатын этникалық топқа қайтадан
топталуынан құрылды. Осы ұлан-байтақ жердің бүгінгі иегері қазақ халқы мен
оның атымен аталған мемлекет Қазақ хандығы осылай тарих сахнасына шықты.
Қазақ хандығының негізін салушылар Керей және Жәнібек хандар болды.
1456 жылы Керей мен Жәнібекке қараған 200 мыңдай адам Әбілхайыр хандығынан
іргесін бөліп, Моғолстанға қарасты Шу мен Қозыбасы өңіріне орда тікті. Бір
кезде қаһарлы болған Әбілхайыр ханның олардың жолын кесуге мұршасы болмады.
1468 жылы қазақгарды шабуға ұлкен қолмен аттанған Әбілхайыр жорық үстінде
қаза тапты. Оның хандығы ыдырады. Әбілхайыр хандығы күрамындағы халықгар
мен қазақ хандығы қүрамындағы халықтар бірыңғай болғандықтан ешкандай үрыс-
соғыссыз олар бірігіп кетті де бұкіл жерлер қазақ хандығьша кзрады. Халық
бүдан бьшай қазақтар дегсн атақка мәңгі иеленді.
Әбілхайырдың хандығын кайта қүруға талпынған оның нсмсрссі Мүхаммед
Шсйбани хан 30 жылдай қазақ хандығымсн соғысып нәтиже шығара алмай Орта
Азиядағы Бабыр ұрпақтарын ьныстырып озбек хандыгының негізін калады. Оның
соңынан ілескен кошпелі гайпалар озбсктср деп аталып соның негізінде өзбск
халқы қалыптасты. Көшпслі омір сүрген бауырлас бір халықгьщ қазақжәнс өзбек
халқы больш, қазақ және өзбек мемлекеті болып екігс бөлінгені де оны XV-XVI
ғасырдың шегінде өтті.
Қазақ хандыгы өзінің дамуында екі кезенді өткізді. Бірінші
кезеңХУгасырдыңортасы — XVIII ғасырдың 20-жыддары немесе біртүгас
клзақхандығының кезеңі.
Екінші кезең XVIII ғ-ң 20 ж.ж. 1864 жылға дейінгі қазақ хандықтарының
және олардың жойылу кезеңі.
Бірінші кезенде қазақ хандығы мсмлскет ретінде дұниеге келіп оның
территориясы анықгалды. Қазақ халқы калъштасып, оның түрік дүниесі
негізінде пайда болған озіндік тілі, модснисті, өнсрі, гылымы, әдебисті,
түрмысы, шаруашылыгы мен қүқығы калыптасты. Қазақхандыгы өзінің кемеліне
келіп, әлемге танылды.
Екінші кезеңде біртүтас қазақ хандыгы этникалық-территориялық негізде
үшке Үлы жүз, Орта жүз және Кіші жүз деп аталатын формальды хандықгарга
бөлінді. Тек Абылай хан кезінде (1771-1781 жыддары) біртүтастықкэ кайта қол
жетті.
Бүл кезенде қазақ хандықтары тәуелсіздігінен айырылъш Ресей
империясының отарына айналды.

2.1.Қоғамдық-саяси құрылысы

Қазақ қоғамы түрлі әлеуметтік топтармен таптардан феодалдар мен
феодалға тәуелді шаруалардан түрды. Патриархалдық қүлдық өмір сүрді.
Қазақ қоғамында артықшылықпен пайдаланатьш үстем тап екілдеріне
хандар, сүлтандар, байлар, билер, багырлар, дін өкілдері, тархандар жатты.
Феодалдарға тәуелді топтарға шаруалар, төлеңгіттер, қүлдар, жатақтар жатты.
Хан. Қазақ қоғамының жоғарғы мсмлекет басшысы хан болды. Қазақ хандары
Шыңғыс ханның үлхен үлы Жошыдан тарады. Ханның қолында әскери және
азамагтық билік шоғырланды. Хан әскердің бас қолбасшысы болып есептелді.
Бас қолбасшы ретінде әскер басыларын, түменбасы, мьщбасыларды тагайындады.
Соғыс жариялау және бітім моселелсрін шешті. Согыс жоспарларьш тыңдап
бекітгі. Қазақ хандарының оздері тікслей соғыс жағдайында басшылықжасап,
оздсрі дс ерліктің ерессн үлгілерін көрсетті. Моселен Бүрыңдық хан (1480-
1510) мен Қасым хандар Мүмаммед Шайбашадің оскерімен соғыстарда оздері ерен
ерліктер корсетіп, батырлығымсн және қолбасшылығымен ерекшеленген. Акназар
(1538-1580) және Тәуекел (1580-1598) хандар қазақ хандыганың шскарасьш
кеңейтіл өмірінің көішіілігін ат үстінде еткізді.
Жәңгір хан (1628-1660) Орбұлақ шайкасында 600 оскермен калмақтың 80
мындай әскерін талканд ады. Абылай (1771-1781) және Кенесары (1837-1847)
хандардьщ ерлік істері аңызға айналды. Хан жайылымдардың бағытын белгіледі.
Көшпелі шаруашылықтың жалпы ұйымдастырылуьш басқарды. Тәуке ханның тұсында
барлық қазақ жүздсрінің тайпалары мен руларынын. кошіп-қону бағыттары толық
анықталды деп есептелсді.
Рубасы сүлтандарды тағайындады. Билсрді белгіледі.
Ханның жаньшда рубасы сүлтандардан, беделді билер мен батьфлардан,
ханның жәрдемші уәзірлерінен, танымал ақын-жырау, шешендерден түратын
ксңесші орган — хан кеңесі болды. Хан кеңестің айтканын еске алып отырды.
Хан жоғарғы заң шыгарушы әрі сот билігін жүзеге асырды. Оның озі аса
кұрделі де қиын істер жөнінде торслік айтты. Төменті билср сотында
шағымдарды тьщдады. Хан жоғаргы сот билігі ретінде де жоғарғы мемлекет
басшысы ретінде де, өлім жазасын жүзеге асыра алды. Мәселен сотсыз-ақ
кінәлілерді олім жазасына кесіп жіберген қазақ хандары аз болмаған. Мұндай
жазаны іске асыру туралы Абылай хан мсн Кенесары ханның түсында мол
деректер бар.
Хан сондай-ақ ел ішіндегі салық саясатын белгілеп, алымдардьщ түрін
бекітті. Ханның билігі оның жарлықгары арқылы жүзеге асып отырды. Хан
жарлықтары ауызша түрде беріліп, рубасы-сүлтандар, билер арқылы жүзеге асып
жатты.
Қалыптасқан дәстүр бойынша қазақ хандары тек Шыңғыс хан үрпақгарынан
сайланыл қойылды. Қазақтарда арнайы хан сайлау дәстүрі болды. Бүл дәстүрдің
негізі ежелгі гүндар мен түркі қағандығында қалыптасып, Шыңғыс хан
империясында, соның ішінде Алтьш Орда мен Ақ Ордада жалғасын тагасдн
болатын.
Монархиялық басқарудағы басқа елдердс сл билігі окедсн балаға тікслей
өтетін достүр бсрік сақталды. Қазақ ордасында билік алмасудың мүлдс бөлек
түрі калыптасты. Қазақ қоғамында әрбір жаңа хан озінің тумысымен емес,
болмысымен биліккс жеткен, яғни ханның үлы смес, халыкуың үлы ретінде
танылған ел агаларының бірі көпшіліктің калауы бойынша хан сайланған.
Біртүтас Қазақ ордасының тарихында Керсй ханның Абылай ханға дейінгі
аралықта бізге аты маглүм жиырма хан отіпті. Солардың бәрі де ашық сайлау
жолымен халықгың қалауы бойынша хан көтерілдг.
Ел билігі ағадан ініге, одан ағаның баласынан інінің баласына көшстін
дәстүр болды. Жасы кіші інінің келесісі емес, үлкен-кішісіне қарамай, ең
беделді айбарлысынан котсрілді. Бүл біршама демократиялық әрі оділ жол еді.
Қазақ ордасының торт ғасырға жуық үзақ тарихында үлыс билігі ағадан
ініге отстін ежслгі достүр екі-ақ рст бүзы-лыгггыі
Хан сайлауы ерскше мереке жағдайында отхі. К,азақ хандарының астанасы
Түркістан қаласындағы Қожа Ахмед Яссауи кесенесшің жанына қазақтьщ үш
жүзінің игі жақсы-лары сүлтандар, билер, батырлар жиналып жаңа ханды ақ
киізге орап көкке көтереді. Мындаған адамның алдында болған бүл росім үлкен
тойға үласады.
Қазақ хандарының, бслгілі батыр, билерінің де дене-лері қасиетгі жср
Әзірет Сүлтанның кесенесіне не соның теңірегіне жерленді.
Хан сайлауына бір адам ғана түспейтін. Одан үміткер-лердің саны
әлденешеу болуы мүмкін болды. Хандық орын үшін алдын ала күрес пен дайындық
та жүргізілді. Мүндай таласта ең беделділер мен қолдаушылары мықтылар
жеңіске жететін.
Ханның биліті ешқандай заңдармен немесе актілермен реттелмеді. Хан
билік жасағанда ескі Шыңғыс ханнан калған дәстүрге, әдет-ғүрып зандарына,
ақсүйек феодалдардың қолдауьша сүйенді.
Қазақ хандары елмен бірге кошіп-қоньш отырды. Мүның озі ханның жанында
елдің үстілен омір сүретін арамтамақ чиновниктік аппарат үстауға мүмкілдік
бермсді. Тек ханның жанында оның үландарының ролін атқарған төлеңгіттері
болды. Төленгіттер соғыс жағдайында ханның жеке гвар-диясьшың ролін
атқарса, бейбіт кезде оның шаруашылытьш үйымдастырып, альш-салық жинау,
күзст жүмысьш аткару тіпті чиновниктің ролін дс орындады.

2.2. Қазақ хандығының әлеуметтік топтары

Сүлтандар. Ханнан ксйін жоғарғы мемлексттік билік сүлтандардың қолында
болды. Сүлтандар ханнъщ тірегі болып саналды. Сүлтандардың ортасынан хан
сайланды. Сүлтан дегсн қүрметті атақ тек Шыңғыс ханнан тарағандарға
берілді. Олар өздерінің артықшылығын заңдастырып ақсүйек дегсн атаумен
аталды. Әрбір сүлтан Шыңгыс үрпағы болған соң тек қазақгың ханының орнъша
ғана смес, Шыңгыс әулсті билеген корші мемлекеттсргс де хан болуға үмтыла
алды. Әсіресе Орта Азия хандықтарында хан болтан қазақ сүлтан-дары аз емес.
Сүлтандар ханнъщ тапсыруымен белгілі ру-тайпалардың және олар кошіп-
қонған жайылымдардың егесі болды. Сүлтандар жсргілікті әкімшілік билікті
жүзсгс асырды. Сондай-ақ олар оскери биліктің дс, сот билігінің дс тізгінін
үстады. Сүлтаннъщ билігінің осылай саяси да территориялықта маңызы болдъі.
Сүлтандардьщ артықшылық жағдайы ресми зандасты-рылды. "Жеті жаргыда"
сүлтандар мен қожаларды олтіргені үшін жеті есе артық күн төлейді дсп
көрсетілді. Сүлтандар әскери міндеткерліктен езге ешқандай міндет
аткармады.
Сүлтандарға дүре соғу жазасы қолданылмады және олардьщ ісі билер
сотында кэралмады. Сүлтандардьщ ісін тек жогарғы сүлтан немесе ханның езі
карады. Карапайым адамдар сүлтанга да оның есімін атамай қүрмет білдіре
"тақсыр" деп сөйлейтін болган. Сүлтандар карапайым халық бүқарасьшың
еңбегін барынша пайдаланды. Тіпті жерін басып еткен керуендерден де сауда
алымдарьш алуға сүлтандар күқылы болған4.
Қазақ қоғамы ақсүйек жоне қарасүйек деп екіге бөлінді.Ақсүйектерге
Шыңғыс ханнан тараған үрпақтар төрелер жатты. Төрелерден сүлтандар мен
хандар шықты. Мүндай бөлу Шыңғыс үрпақтарының билігін мәңгілендіру жоне
олардың артықадылығын росімдеу арқылы жүзеге асырылды.
Сүлтандардың биліктегі орны мен ықпалы К^зақсганда XIX ғасырдың
ортасындағы реформаларға дейін сақталды. Онан ксііін сүлтардардың
элеуметтік артықшылыгы күқықтық негіздс жойылып, олар қатардағы ауқатты
адамдармсн тсңестірілді.
Ақсүйектсрдің екінші тобын қожалар қүрады. Қожалар қоғамдағы рухани
сала — ислам дінін алгашқы таратушылардың үрпақтары. Қожалар ислам дініл
насихаттаумсн, молдалықпен, діни оқу-ағарту ісімен айналысты. Кржалар саяси
билікке араласпады. Мсшіт, мсдреселсрді үстап діни жоралгыларды, неке қию,
мүсылмандық насихат жүмысымен айналысты. Қожа-молдаларға бүкара халықдіни
жоралгылар жасап, бала оқытқаны үшін ақы беріп, сый-сиялат көрсеггі. Ислам
дінінің ықпалы, әсіресс елдің оңтүстік оңірінде берік болды.
Тәуке ханның түсында қожалардың рөлі артып олар сүлтавдарға
жақындастырылды. "Жеті жарғыда" сүлтандар мен қожаларға зиян келтіргені
үшін қолданылатын жаза тсңестірілді.
Қалған халық түгслдей қарасүйек аталып үш жүзгс бірікті. Төрслер мен
қожалар жүзгс қосылмады. Қарасүйек жәнс ақсүйек болып беліну байлығына,
лауазымға қарамай туа біткен боліну болыл есептеледі. Ақсүйек аталтан
топтар ат тобеліндей аз болып, қарасүйск аталған топ халықтьщ басым болігін
қүрады.
Билер. Қазақ қоғамьшда ерекше роль аткэрған топ билер. Би қоғамдағы
аса маңызды лауазым иесі, беделді адам болды. "Би" бүрынгы "бек" атауының
өзгерген түрідеген пікір бар5.
Би сжелден келе жаткан лауазым егесі әрі атау деуге болады. "Би" сөзі
билік айту дегеннен шыққаны көрініп түр. Билік айту екі жақ дауласқанда
болады. Сондай "би" сөзі билік қүру, баскаларға екімін жүргізу дегенді де
білдіреді. Ноғай ордасында мемлекет басшысын "Би" деп атаган. К^зақ билері
қарасүйектен шықкан аса беделді қоғамдағы биліктің үлкен бөлігін үстап
түрған әлеуметтік топ.
Билердің билігі жан-жақты болган. Біріншіден, ол атына сай билік
қүрушы, әкімшілік күқыгы бар лауазым иесі. Бүл турғыда билер рулар мсн
тайпаларды немесе белгілі бір өңірді билеуші адам.
Екіншіден, билер даладағы сот процессуалдық істерді жүргізіп, үкім,
шешім шығарушы немссе тергеу ісі мен сот ісін жүргізуші. Олар қазақтардың
одет-гурып қүқығьгаың ғана емес, шаригаттың да білгірі. Себебі қазақ
қоғамында адат пен шариғат бір-біріне сіңісіп кеткендіхтен шариғатты білмей
билсрдің коп істсрді жүі^гізуі мүмкін смес еді.
Үшіншіден, билср соғыс жағдайында әскер басы, дипломатиялык, елшілік
қызметтср де аткарды. Билердің бәрі де асқан зерек, шешен, ақылдылығымсн
ерскшеле-нетін. Әкімшілік қызмет, сот кызметі жоне оскери кызметтсрді қатар
атқарған билер дс көп болган. Мәселен қазақ тарихында ерекше үлксн орын
алтан Телс би Әлібскүлы, Қазыбек би49
Келдібекұлы, Әйтеке би Байбскұлы осындай қасиеттері-мен ерекшеленген
билер.
Ірі билердің хандарға ықпалы да ерекше болған. Мәсе-лен аты аталган
билермен Тәуке, Болат, Семеке, Әбілмәмбет, Жолбарыс және Абылай хандар
есептесіп әрі кеңесіп жүмыс істеген.
Билср ұлт бірлітінің үйытқысы, халықтың бетке түтар қаймағы болды.
Билсрдің создсрі, іс-орекеті, шешімдсрі қогам ішіддсгі тәлім-торбие, үгіт-
насихат жүмысының да ұйытқысы болды. Кейбір билердің билігі мсн беделінің
үлкендігі сонша олар сүлтандармен санаспады, хандардың озі олармен
есептесті.
Билер сонымен қатар феодалдар табынъщ өкілі ретінде ірі мал иелері
больш қарамағында атқосшы толеңгіттер мен малшы-жалшьшар үстады.
Билерді кім тагайындайды деген мәсследе әртүрлі пікір бар. "Билер кене
заманнан қазақ руларының ішінен шыққан ру ақсакалдары және тайпа көсемдері,
біртіндеп бүл сословие мүрагерлік аристократияға айналды"6.
Көшпелілер арасында ежелден соғыстар көп болды. Қоғамдық емірдің езі
де жартылай әскериленген сипат алған еді. Қазаққоғамы кез келген жағдайда
сыртқы жауға тойтарыс беруге даяр түрды. Осындай жағдайда халықгы Отан
қорғауға бастайтын ерекше әлеуметтік топ батырлар қалыптасты. Батыр атағы
жауға ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.