КАЗАҚСТАН ЖЕРГНДЕГІ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНА ДЕЙІНГІ МЕМЛЕКЕТТІК ҚҰРЫЛЫМДАР МЕН ОЛАРДЫҢ САЯСИҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫ
КАЗАҚСТАН ЖЕРГНДЕГІ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНА ДЕЙІНГІ МЕМЛЕКЕТТІК ҚҰРЫЛЫМДАР МЕН
ОЛАРДЫҢ САЯСИ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫ КУРСОВАЯ
ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ 3
1.1. Қазақстан территориясындағы алғашқы қауымдық кұрылыс және оның
ыдырауы. Әскери демократия. Сақ тайпаларының қоғамдық-саяси құрылысы
4
1.2. Ежелгі ғұндардың мемлекеті 7
1.3. Үйсіндер мен қаңлылардың мемлекеті 10
1.4. Түрік қағанаты дәуіріндегі саяси-құқықгық қатынастар 13
Түрік қағанаттарының қоғамдық-саяси құрылысы 14
1.5. Қарлұқ, Оғыз, Қимақ, Қыпшақ, Қарахан мемлекеттерінің, Найман және
Керейұлыстарының қоғамдық-саяси құрылысы 18
1.6. Монғол шапқыншылығынан кейінгі мемлекеттердің саяси-құқықтық
жағдайы 23
Шыңғыс ханның зандары — ұлы жасақ 24
Алтын Орда және Ақ Орда мемлекеттері 27
1.7. Моғолстан, Әбілхайыр хандығы және Ноғай ордасының саяси құрылысы
30
ҚОРЫТЫНДЫ 35
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 36
КІРІСПЕ
Алғашқы кэуымдық қүрылыс адамзат тарихының ең үзақ кезеңі. Адамдар
табитаттан бөлініп қоғам болып өмір сүргенге дейін, миллиондаган жылдарды
бастан өткеріп, тас дәуірі, мыс дәуірі, қола дәуірі сияқты ондаған мың
жылдарға созылған кезеңцерді өткізді. Тарихты былай дәуірлеу өндіріс қүрал-
жабдықтарын пайдалануға және жетілдіруге байланысты болған.
Адамдар бірден қоғам больш емір сүрген жоқ. Олар алгашкы кезде, тас
дәуірінде тобыр ретінде өмір сүрді. Тобыр тәртіппен реттелмейтін адамдардың
тобы. Табигатгың дүлей күшіне оган карсы бірігіп күресу кджеттігі адамдарды
бірікгірді. Мүндай тобырда күштінің дегені болды немесе биологиялық
көрсеткіштер үстемдік етті. Тобыр жағдайыңдағы некенің түрі топтық неке
болды.
Біртіңдеп рулық қогам кальштасты. Рулыққоғамньщ басты ерекшелігі ол
гуыстас адамдардьщ қауымдастығы болып, ру ішінде некеге түруға тыйым
салынды. Мүндай некені экзогамиялықнеке дейді. Осылай рулыққогамда
биологиялық емес әлеуметтік керсеткіштер немесе алғашқы қоғамдық дәстүрлік
тәртіл үстемдік қүра бастады.
1.1. Қазақстан территориясындағы алғашқы қауымдық кұрылыс және оның
ыдырауы. Әскери демократия. Сақ тайпаларының қоғамдық-саяси құрылысы
Адамдар арасында түрақгы неке мен отбасы калыптасты. Неке мен отбасы
да ұзак, эволюциядан өтті. Олардың түрлері туралы арнайы әдебиеттерде
айтылғандықтан біз оған тоқгалмаймыз.
Жақын рулардың бірлестігінен тайпалар қүрылды.
Үзақ ғасьфлар табиғатгың дайын өнімдерін жинаумен және аңшылықпен
айналыскан адамдар біртіндеп жер және мал шаруашылығьша кошіп, өздері өнім
өндірушілерге айналды. Мүньщ өзі басы артық өнімнің пайда болуына әкелді.
\Алғашкіи кдуымдық қүрылыста адамдардьщ арасында шын мәніндегі теңдіх
болды. Ру мүшслері бір-бірімен тең бодцы. Тайпаларға біріккен рулардың да
мұмкіндіхтері бірдей болды. Рулық қоғамның негізгі жоғарғы органы ру
мүшелерінің сайлап қойған жиналысы болъш есептелді. Жиналысты ру мүшелері
сайлап қойған жасы үлкен беделді ру ақсакалы баскдрды. Ру ақсакдлының баскд
ру мұшелеріне ұстемдігі болмады. Барлық мәселелер озара кслісіммсн,
ымырамен шешілетін.
Рулыққоғамға сай отбасьш ғылымда патриархалдық отбасы дсйді. Мүндай
отбасында ер адамнын — экенің билігі жұрді. Ер адам отбасьш асыраушы әрі
әулетті жалгастырушы болъш есептедці.
Алғашқы қауымдық курылыста мемлекет те, құқық та болмады. Себебі рулық
қоғамдық катынастар мсмлекет және құқық сияқты қондырмаларды қажет етпеді.
Өзін-өзі басқаратын рулық қоғамда құқықтың ролін моральдық, адамгершілік
нормалар, әдет-ғүрыптар мен дәстүрлер аткарды. Әркім өз міндетін ар-ұяты
және руластардың алдындағы жауапкершілікті сезіне отырып, орындап отырды.
Әдет-ғұрып пен дәстүрлер ұстемдік күрған алгашқы қауымдық қүрылыс нағыз
кдрапайым демократияның үлгісі болды.
Металдың қолданылуьша байланысты алгашқы кауымдық қүрылыс жаңа кезеңге
етті. Кдзақстандағы қола дәуірінің ескерткіші Андронов мәдениеті деген
атпен тарихка енген (Ачинск каласының маңындағы Андронов поселкесінің атьша
байланысты). Қоладан кетпен, орақ, кару-жарақ, т.б. заттар жасалды.
Андронов мәдениеті Қазақстанның үлкен бөлігін және Сібірді альш жатты.
Мүңда қол өнері де дамыды. Отырықшы болған андроновтықгар үй маңында
бағылатын малмен айналысты. Андронов мәдениеті шамамен б.э.д XVIII-XII
ғасырларды алып жатты. Андронов мәденистінщ соңына қарай малшы тайпалар
бөлініп, кешпелі мал шаруашылығы кэлыптасты. Көшпслі мал шаруашылығы малға
жеке меншікіің калыптасуына алып келді және тарихга ерекше ролъ аткарған
көшпенділер өркенистінің нсгізін калады. Үзақ гасырлар бойы көшпелі
тайпаларда рулық қоғамның принциптері сақгальш калды. Байлықтың негізгі
кезі мал мен жер рулыққоғамның жалпы меншігі болып ссептелді. Мүнъщ өзі
кошпенділерде мемлекег пен қүқықтың пайда болуына ерекше әсер етті.
Кешпенділерде мемлекеттің пайда болуы отырықшы болған Европа мен Азияның
баскд өлкелеріне кдрағанда мүлдс болек жүрді. Мемлскеттің пайда болуының
классикалық үлгісі болып саналатьш Ежелгі Египет (Мысыр), Вавилон, Греция,
Рим, Үндістан мен Қытайда алғашқы қауымдық қүрылыстың демократиялық
принциптері қүлдық қоғамның нағыз деспотиялық принциптерімен ауыстырылса,
кошпенділсрде қүлдык жүйе мүлде болмады. Кошлелі омір қүлдық қоғамды
кажетсінбеді, себебі оның өндірісті үйымдастыру принциптсрі көшпслі қоғамға
сойксс кслмсді. Бүдан кешпслілср мсмлскст қүруға бсйімсіз болды деген
қорытьшды тумайды.
Алғашқы қауымдық қүрылыстың ыдырау дәуірін әскери демократия ксзеңі
деп атайды. Бүл үзақ уақытка созылган алгашқы кдуымдык. қүрылыс пен
мсмлскеттің пайда болуы арасындағы кепір іспеттсс кезең. Әсксри демократия
туралы Ф.Энгельс өзінің "Семьяның, жеке меншіктің және мемлекеттің шыгуы"
деген еңбегінде кеңінен жазған.
-~Өскери демократияга мынандай ерекшеліктер тән. Рулар мен тайпалар
арасында соғыстар мен қақтығыстар үнемі болъш түрады. Осындай жағдайда
қоғам өмірі әскери-соғыстық сипат алады. Рулық қоғамдағы жасы үлкен беделді
ақсакалдардың орнъша күш-куаты мол жас әскери көсемдердің ролі артады.
Әскери косемдер әлі де рулардың жалпы жиналысына тәуелді болды. Жалпы
жиналыс әскери көсемдерді сайлап қойды, кдласа алып тастады. Әскери
көсемдердің жеке билік қүруға бейім екендігін сезген рулъгқ дсмократия
оларды тежей отырьш, соғыс жағдайында оларға төзуте мәжбүр болды. Дегенмен
жеке меншіктің шығуы, байлықтың шоғырлануы, үнемі жалғаскдн соғыстар жағ-
дайында әскери демократия енді рулық қоғамның шеңберіне сыймады. Әскери
косемдер біртіндеп рулық демократияны талқандап жеке билігін орната
бастады. Әдет-ғүрып пен дәстүрдің орнына күқық пайда болып, рулық қоғамды
мемлскет ауыстырды.
Кдзақстан мсн Орта Азия территориясьш б.э.д. VIII-III ғасырларда
мексндегсн сақ тайпалары әскери демократия-нъщ гүлдсну жоне мемлекеттің
қалыптасу кезеңінде омір сүрді. Осы VIII-VII ғасырларда Казақстан даласын
мексн-дсгсн тайпалардьщ өмірінде ірі бетбүрыс, өзгеріс туғызған темірді
пайдалану жәнс толыккөшлснділік омірге өту сияқты елсулі оқиғалар болды.
Темірді паіідалану ондірісте үлкен төңкеріс жасады. Темірден түрлі кдру-
жарақтар мсн өндіріс құралдары жасалды. Мал саны барынша молайып бір жерге
симаған соң кешпелі өмірге өтуге тура келді. Саны мол малды сыртқы жаудан
қорғаудың қажеттілігі туды. Мал бай адамдардың қолына шоғырланды. Екінші
жагынан малы аз, бай мал иелеріне тәуелді ру мүшелері пайда бодды.
Кедсйленгсн қоғам мүшелерінің бір белігі кешіп жүрсе, скінші болігі жер
шаруашылығымсн айналысты.
Кошпелі омір мал бағу мсн оны қорғау ұшін жылқыны мініс құралы ретінде
пайдалануға кеңінен жол ашты. Мұньщ езі садақ пен найзамен қаруланған
топтардан түратын атты әсксрдің пайда болуьша әкелді. Көшпелі малшы тайпа-
лардың омірі алғашқы кезден-ақ жаппай каруланған қоғамга үқсайтын.
"Алтьш адам" дәуіріндегі және онан ксйінгі сақ тайпа-ларында
мемлекеттің белгілері болғанын кореміз. Ең алдымен рулардың үлкен
тайпаларға, тайпалар үлхен тай-палық одақтарға бірікті. Осы тайпалық
одақтар алғашқы мемлекеттік қүрылымдар болды. Себебі оларды көсемдер немесе
сақтардың патшалары басқарды. Сақ патшалары әскер басы больш саналып, согыс
және бггім мәселесін, көшіп-қону, көрші елдермен қарым-қатьшастарды
реттеді. Сақ тайпаларындағы патшалық билік тек бір рудың қолында бодды деп
есептеуге болады. Кейде патшалардьщ рөлінде әйелдердің де болғаньш көреміз.
Есік қорганьшан табылған "Алтын адам" аталып кеткен сақтардьщ патшазадасы
оларда мемлекеттік институттың көп белгілерінш, болғанын керсетеді. Сондай-
ақ парсылардың әйгілі Кир патшасын талкдндаған массагетгердің косемі
Томиристің де патшалығының мемлекеттіх қүрылымы белгілерінің болғанъш
байкауга болады.
Іргелес елдер мен парсылардьщ шабуылы, кейінірек А.Македонскийдің
әскерінід шапқьшшылығы, тағы баска көршілердің басып кірулері де
сақтайпаларында мемлекеттің күшеюіне, әсіресе сыртқы жаудан үйымдасып
қоргануга басты себеп болғанъш кореміз.
Сақтар қоғамында кесемдерге әлі де болса халық жиналысымен ссептесуге
тура келген1.
Б.э.д. FV-III ғасырларда сақгарда мемлекеттілікгің ең басты
белгілерінің бірі — жазу пайда болган-. Жазудың пайда болуы адамзат
өркениеіінщ ең зор жетістіктерінің де бірі еді. Ал жазу мемлекетгік карым-
катынастың даму кажеттілігінен туатыны белгілі.
Кдзақстан жерінде мекендеген алғашкы көпшелі тайпа-лар одагының
бірлестігі сақтар алғашқы кауымның ыдырау, мемлекеттік қүрылымдардың
қалыптасу дәуірі — әскери демократия кезеңінде өмір сүрді. Сонымен қатар
сақтарда мемлекеттің қалыптасу белгілері де кеңінен кездссті. Көшпелілік
омірдің, сыртқы жаулармен күрестің ыкдал етуімен сақтар бірлестігі әлі де
буыны бекімеген, оскери демократия-мсн шсктелгсн қүрылым болды.
1.2. Ежелгі ғұндардың мемлекеті
Кдзақстан жерінде қалыптасқан алгашқы мемлекеттік қүрылымдардың бірі —
гүндардың мемлекеті. Бүл көшпелі тайпалар мемлексттігінің алғашқы көрінісі.
Таза түрік тілдес тайпалық бірлестіктер болған ғүндар тарихта ете терең із
калдырды.
Еүн тайпалары қазіргі Оңтүстік Маньчжурия, Оңтүстік Монтолия жерінде
б.э.д. II мың жылдықтың соңы I мыңыншы жылдықтың басында кепшелі тайпалар
ретінде калыптасты. Көшпелі ғүңдар отырыкдіы қытайларға күйрете шабуьш
жасап түрды. Садақпен, найзамен каруланған, атты әскерлі ғүндар жаяу
қытайларды беттетпеді. Ғүндар қытайлармен мәдени, бейбіт карым-катынаста да
болды. Көне қытай тарихшылары Сыма Цянь (б.э.д. 135-67 ж.ж.) ғүвдардын,
сулы және шалғынды жерді іздеп малмен бір қоныстан екінші қонысқа көшіп
отыратынын, түрақты мекенді білмейтінін, шығатын есігі шыгыска кдраған киіз
үйлерде түратыньш, етпен тамақганьш, қымыз ішіп, киімді ортүрлі жүн
маталардан жасайтын, кім күшті, батыл, даулы моселелсрді шешуге қабілетті
болса, соларды басшы крятынына назар аударады. Мүрагерлік дегенді
білмейтінін, жүзден мыңға дейінгі жүрты кауым күратыньш, басшыларьшан
бастап соңғы бағынышты адамына дейін әркім өз мальш озі багатыньш, біреу-
біреуге кілзмет жасамайтьшъш, әйелдің пікірін тыңдайтынын, согыстарға
ерекше коңіл болстінін жазады ол. Бүл дерсктсн ғүндардың әлі де таптық
қоғамды білмсйтін осксри демократия сатысында омір сүргенін байкауға
болады.
Б.э.д. IV ғасырда Қытай деректері алғаш рет ғүндарды езінің карсыласы
рстінде атап, олармен болган соғыстарда алма кезек жеңістердің болғанын
жазады. Ғүндардың батыстагы кершілсрі сақтар екендігі айтылады.
Б.э.д. III ғасырдың басьщда ғұндар әскери косем Тауман-ның
басшылыіымен ұлкен кешлслі мемлекет қүрды. Қытай дерсктері ғұндардың
мсмлекет басшысын "шанью" деп атаған. Ғұндардъщ өзі патшаларын "тоңірқүты"
деп атаған. Тауман-нан соң ғұндардың тәңірқұты болған оның ұлы Моде
мсмлекетті мсйлінше күшсйтті. Ол корші тайпаларды дунқуларды, үйсіндерді,
лауфань жоне байян тайпала-рын бағындырып, Қытайға ауыз салды. Хань
династиясы билсп тұрған қытай әсксрі б.э.д. 200 жылы ғұвдардан ойсырай
жеңілді. Озі соғыс бастаған Кітай императоры Моде бас-таған гұндардан
бейбіт кслісім сұрап, Қытай импсраторыньщ кьізьш калыңдықка бсріп, алым
толеп тұруға міндеттенеді. Модснің мұрагері тәңіркүты Лаошанның кезінде
ғұндар ширек ғасыр бойы юэчжилермен соғысып, оларды Орта Азияға шегіндірді.
Ғұндардьщ кейінгі тоңірқүтылары да Қытайдан бағалы сьшлықгар, алым алып,
ханшаларьш қалыңдықкд алып отырды.
Б.э.д. 59 жылы ғұндар дағдарысқа үшырап екіге бөлінді. Ғұндардъщ
онгүстік болігі Қытайдьщ қол астъша кіруге мәжбүр болды. Солтүстік бөлігі
К^зақстан мен Орта Азияга, онан әрі Европаға қоныс аударды. Ғүндар осы
өңірде аландармен, кдңлылармен және үйсіндермен араласты.
Б.э. IV ғасырында ғүндар Батыс Европаға басып кірді. Ғүн жауынгерлері
Константинопольды қоршады, Закавказье мен Месопотамията жетті. Батыс Рим
империясыньщ күлауьша да гүндар ерекше улес қосты. Ғүндардьщ дәуірлеуі
импера-тор Аттиланның (Еділдің) атымен байланысты. Византия ғүндарға алым
толеп түрды. V ғасырдьщ ортасьгада ғүндар импсриясы тарады.
Ғундар Амур озенінен Орталық Европаға дейін созылып жаткан далада
алғашқы Евразияльгқкөшлслі империя күрды. Осы үлы даланы жарты мың жыддан
астам билсп-тостеп түрды. Ғүндардан қорғануға мәжбүр болган қытайлыктар Үлы
Қытай қорғанын соғып, ездерін сақтап қалды. Ғүндар-дьщ жорықтары
"халықтардың үлы қоныс аударуына" себсп болды.
Осыншама үлкен аумақты алып жатқан ғүн империя-сында дамыған
мсмлексггік қүрылыстың болғаны бслгілі. Әрине гүн мемлекстінщ көп жақтары
бізге белтісіз.
Ғүндардың императорьш теңірқүты, қытайша шанью деп атады. Императорлар
тск ең атакты басшылық етуші төрт тайпаның бірі — Люанди тайпасынан
сайланатын. Осы аристократтық болып есептелетш төрт тайпа тек бір-бірімен
қыз алысып, қыз берісетін. Мемлекеттік билікте де осы тайпалардъщ екілдері
отырды.
Ғүн патшасы тәңірқүтыны "аспан үлы", "Аспан мен Жер-ден жаратылған",
"Күн мен Ай" тақка әкслген үлы тәңірқүты деп атайтын. Тәңірқүты таңертең
Күнге табынса, кешкс Айға бас иетін. Тәңірқүтының мықты орталықтанған
мемлекеттік аппараты, толып жатқан көмекшілері мен уәзірлері, әскербасылары
болды. Тәңірқүтыньщ билігі шексіз болган. Ол әрбір қогам мүшесін олім
жазасына кесіп жібсре алатын.
Ғүн қоғамы әскериленген қоғам болды. Әрбір қоғам мүшесі кез келген
уақытта, садағьш асьшьш, атьша мініп елін қорғауға немесе жорықкд шыгуға
дайын түратын. Ғүнның әрбір ер азаматы бала кезінен өлгенше әскери міндетті
болып, белгілі бір әскери бөлімде есепте түрды. Әскерден қашу өлім
жазасымен жазаланатьш.
Ғүндардың орасан мол әскері болды. Өздері жаулап алган жерлердің
бәрівде 24 тайпадан түратын ғүндар артыкшылыкпен пайдаланды. Бүл таза
ғүндар әскердін, негізін қүрды. Осы 24 ғүн тайпасыньщ әркдйсьшда ең кемі 10
мың адамнан түратын әскері болды. 10 мың әскердің басшысын түменбасы деп
атады. Түменбасыларды тәңірқүтының өзі жақьш ағайындарынан тағайындады.
Тәңірқүтыньщ жаньшда сол қол және оң қолын баскдрып отыратын лауазым иелері
— көмекшілері болды. Сол қол және оң қол иелері елдің Батыс жөне Шыгыс
бөліктерін биледі. Сондай-ақ олар әскердің сол қанаты мен оң қанатын
баскдрды. Сол қол және оң қол иелері тәңірқүтының үлдары немесе жақьш
туыстары ішінен тағайыңдалатын.
Түменбасылар, сондай-ақ белгілі бір үлкен территориялардың өкімшілік
басшысы да болып есептелді. Оған сол территорияның халқы түгелдей бағынды.
Түменбасылар өз кезегінде езіне багыньшгты әскер ішінен мыңбасы, жүзбасы,
онбасы сияқты әскербасыларын тағайьшдады және оларга баскаруға белгілі бір
территория мен халықты берді.
Ғүндардың империясы жоғарыдан теменге дейін түгелдей әскери жоне
азаматтық биліктің жымдасқан үлгісі болды. Тәңірқүтыньщ деспотиялық
билігіне негізделген мемлекеттік апларат тоқтаусыз жүмыс істеді. Оньщ
үстіне ғүндардың империясы аса бай мемлекет болды. Ғалымдардың есептеуі
бойьшша гүлденген дәуірде өр адамға 19 бас мал, күйзеліске ұшыраған кезде 5-
9 бас малдан келген. Оның үстіне ғүндарға жаулап алтан елдерден алым-салық
пен сыйлықгар үзіліссіз ағыльш ксліп жатты.
Ғүндардың құқықтық жүйесі туралы деректер тым мардымсыз. Мал отбасының
меншігі болған. Әр отбасы мал бағатын белгілі бір территорияга ие болған.
Ол тсрриторияны бүкіл ру болып қорғаған. Ғұндарда әменгерлік жүйе емір
сүрген. Куйеуі елген жесір сол әулеттің біріне тұрмысқа шыққан. Үрлық
жасағаны ұшін отбасы мүшелері түгсл жауап беретін. Үрынъщ отбасы (әсірссе
мал үрлағаны үшін) қүлдықкд салынатьш.
Бүдан гүндарда әдет-ғүрып қүқығыньщ қолданылғаньш байкдуға болады.
Ғүн мемлекетінде олардьщ артықшылығьш дәрштейтін, қоғам мүшелерін
дүниежүзіңде үстемдіх орнатуға тәрбиелейтін ерекше тәлім-тәрбие жүмысы
түрақты жүріп отырган. Бүл орайда ғүндардьщ Тәңірге табынған діни сенімі де
үлкен рөл ойнаған. Осыньщ аркасында ғүндар тарихта алғашқылардың бірі болып
әлемдік дәрежедегі империя қүрып, бірнеше ғасырлар бойы Евразия даласын
емін-еркін билеп төстеді.
Ғүндар көшпелілік өркениетке негізделген көшпелі мемлекеттік
қүрылымньщ негізін кдлады. Алгаш рет әдет-ғүрьштарды заңцастырьш, көшпелі
әдет-ғүрып қүқығьшың негізін салды.
1.3. Үйсіндер мен қаңлылардың мемлекеті
Қазақстан жеріндегі алғашқы мемлекеттік қүрылымдарды қүрушы сжелгі
үйсін және кднлы тайпалары.
Үйсіндср Жетісуға Орталық Азияның түтсірінсн Дүнхуаң және Чилан тауы
аральиъшан б.э.д. II ғасырда шамамен 160 жылдары кошіп келген. Ол кезде
үйсіндерді Нәнді би баскарған. Үйсівдердің мүнда кошуіне ұлы иозылардың
қысымы себсп болса керек. Жетісуда үйсіндер оз мемлекетін қүрды.
Коне Қытайдың "Хан патшалығы тарихы Жаң Чиан өмірбаяны тарауыңда
"уйсіндерді" ханы күнму (кунби) деп аталады екен. Күнмудың әкесі Нәнді би
тегінде Чилан мен Дүнхуаң аралығындағы үлы иозылармен канаттас отырған 12
кіші мемлекеттің иесі екен" деген дерек бар. Бүл деректен үйсіндердщ
Жетісуға келмей түрып та мемлекеті болғаньш көреміз.
Үлы иозылар — юечжілер б.э.д. дейінгі НІ-ІІ ғасырларда Чилан мен
Дунхуан аралыгын мекендеген көшлелі тайпа-лар. Олар ғүндардың шабуылдарынан
соң Жетісу мен Казақстанға қоныс аударьш, жергілікті тайпаларға сіңісіп
кетксн. Кейін олардың бір болігі үйсіндерге сіңіскен. Кейбір зерттеушілер
үлы Жүздің атауын осы үлы иозылармен байланыстырады.
Үйсін үлысы Іле өзені өңіріне келіп орнықкдн соң оркен жайып
гүлденеді, үлан-байтақ оңірді кдмтыған қуатты да қүдіретті мемлекет қүрады.
Үйсін елінің территориясы: батысга Шу, Талас озсндеріне, шығыста Тянь-Шань
тауларының шығыс сілеміне, солтүстцсге Балкаш көлінен бастап, оңтүстікте
Ыстық көлге дейінгі өңірді камтыды.
Үйсіннің елбасшысын Қытай деректерінде гуньмо (күнби, күнбегі) деп
атаған. Мемлекеттің астанасы Ыстықколдің жағасындағы Чигучек (кейбір
деректердегі Чйгу, Чичу) атты бекінісі бар кала болган.
Үйсіндер көшпелі мал шаруашылыгымен айналысқан. Ішінара егін сальш,
кдлаларда да түрған. Үлы жібек жолы осы Үйсін мемлекеті арқылы өткен.
Үйсіндер үнемі көрші мемлекеттермен соғыс жағдайьшда болган.
Үйсіндердің соғыскдн елдерінщ ішінде ғүндар, үлы иозылар және Қытай болған.
Үйсіндер көршісі Қаңлы мемлекетімен де кдқгығыста болган. Мүндай жағдай
үлкен әскер үстауға себеп болды. Кемеліне келіп дәуірлеген кезде үйсін
елінде 120 мьщ түтін, 630 мың адам, 188 мьщ 800 сайлауыт әскср болды дейді
деректер3. Қытай деректері үйсіндсрдің сол кезеңдегі батыс еңіріндегі
барлық мемле-кеттен адам саны жағынан үш есе, әскер саны жагынан біржарым
ссе үлкен екендігін жазьш "үйсіндср батыс оңіріңцсгі аса қүдыретті
мемлекст" деп корсетсді.
Үйсін мсмлекетінің басшысы күнби болды. Ол мсмлекетті озі тағайындаған
әскери әкімшілік үлықтар арқылы баскіірды. Үйсіндерде тақ әкедсн балаға
мүрагсрлікке беріліп отырған. Тіпті такда отыру үшін мүіагсрлер арасьшда
кднды күрестср дс жиі больш түрған.
Қытайдың хан оулетінің патшалығы ғүндарга қарсы әскери одақ қүру үшін
үйсіндерді озінс тартады. Б.э.д. 109 жылы хан патшальпы Үйсіннің кұнбиі
Елжау биге елші жіберіп, көп сый-сияпатпен қоса императордың қызьш
қалыңдыккд береді. Онан кейін Үйсін күнбиі Женші би де Қытай импера-торыньщ
отбасынан қыз алады. Мүның езі Үйсін мемлекетінің маңызьш керсететін тарихи
оқиғалар болды.
Б.э.д. 53 жылы Үйсін мемлекетінде патшалық тақ үшін күрес бастальш
мемлекет ұлкен күнбилік және кіші кұнбилік деп екігс болінеді. Үлкен
күнбилікті оңтүстік иелік, кіші күнбилікті солтүстіх иелік деп атайдъі. Екі
иеліктің арасындағы тақталасы үйсін қоғамын әбден әлсірстті.
Б.э.д. 20-жылы күнби Силы би үйсін мемлекетін кайта біріктірді. Үзамай
тақ таласы қайта жалгасты.
Үйсін мемлекетінің саяси қүрылысы. Мемлскетті күнби басқарды. Күнби
едцегі азаматтық және әскери билікті қо-лында үстады. Әскердің бас
қолбасшысы да болды. Ол ру мен тайпаларға көшіп-қону бағыттарын белгіледі.
Ру мен тайпаларды күнби тағайындаған бектер басқарды. Бүкіл Үйсін елі сол
қанат, оң канат және орта деп үш эскери-өкімшілік белікке бөлінді. Соғыс
жағдайында оң кднат пен сол канатгы екі қолбасшы басқарса, күнбвдің езі
ортада болъш басшылық етті.
Үйсін мемлекетінің мынадай басқару жүйесі болған. Мемлекеттің басында
жеке дара билеуші, билігі мұрагер-лікке қалдырылатын күнби отырды. Онан соң
дулы деп аталатъш әкімшілік бастығы отырды. Оны күнби тағайыңдап, орнынан
алатын.
Сол кднат қолбасы және оң канат колбасы деп аталатьш екі қолбасшы
болды. Күнбидің өзі бас қолбасшы болған соң, әскердегі онан кейінгі бшіік
сол кднат қолбасшыда болды. Ол күнби жоқга бүкіл әсксрге басшылық етті.
Сондай-ақ Үйсін мемлекетінщ жергілікті басшылықгы жүзеге асыратын лауазым
иелері де болды.
Жалпы Үйсін мсмлекетінде біршама дамыған, орта-лықганған аішараты да,
жергілікті билік органдары да бар көшпелі қоғамға лайықты ықшам баскару
органдары бодды. Үйсін қоғамы таптық қоғам болды. Мүнда әлеумет-тік
теңсіздік орьш алды. Археологиялық деректер үйсіндерде жеке меншіктің
болтандығын және әлеумсттік теңсіздік-тің болғанын дәлелдейді. Үлкен және
ішіндс мүліктері мол молаларға күнбилер, қолбасшылар т.б. ақсүйектердің
жерленгенін, орташа молаларда ру-тайпа басшыларының, 14
батырлардың жерленгенін айғақтайды, ал кдрапайым мола-ларға катардағы
адамдар жерленген.
Қаіуіылпр мемлекеті. Үйсіндсрмен кдтар бір кезенде көрші болып Қаңлы
мемлекеті өмір сүрді. Қаңлыларды қытай деректерінде "Кангюй", "К^шғар",
"Кенріс" деп те атаған.
Қытайдың "Сүй патшалығының тарихы. Батыс өңір шежіресі. Канлы
тарауында". Олардыңханы үлы иозылардың уын руынан шыққан. Оның бүрынғы
мекені Чилан тауының солтүстігіндсгі Жаүу қаласында еді. Бүларды ғүндар
талқандаған, осыдан сон, батыска қоныс аударған" делінтен4.
Осылай б.э.д. III ғасырдан бастап канлылар Сырдарияның орта алқабы
Қаратау еңірін мекендейді. Қаңлыларға Ташкенттен Хорезмге дейінгі олкелер
караған.
Б.э.д. И-І ғасырларда кандылар үлкен мемлекетке айналады. "Хан
патшалыты шежіресі. Батыс еңірі шежіресінде: "Каңлы елінің 200 мың үй, 600
мың жан саны, 120 мың әскері барын" жазады5. Онан кейінгі кезде кдндылар
тіпті күшейіп, оның қасындағы көптеген елдердің қандыларға бағынғандығы
айтылады қытай деректерінде.
Қытай патшалығы Каңлы елімен елші алысып, сауда-саттық, мәдсни,
дипломатиялық кдрым-катьшаста болган.
Осы кезеңцерде каняылар ғүндармен, онан соң үйсіндермен тағы баскд
кершілермен соғысып сонан соң бітісіп түрған.
Қаңлылардың шаруашылығының негізі кошпелі мал шаруашылығы болды. Азын-
аулақ егін екті. Қаңлылардың калалары болган. Кдңлы мемлекетінің астанасы
Битян кдласы Сырдарияньщ орта шеніндс орналаскян.
Кдңлы елінің басшысьш хан деп атаған. Кейбір деректсрдс оны "ябгу",
"жабгу" деп атайды. Ханның билігі азаматтық істерге де әскерге де жүрген.
Каңлы мемлекеті оз ішінде бес иелікке болінгсн, оларды ханньщ екілдері
баскдрған. Бүл иеліктер оздерінің орталық қалаларының атымен аталган.
Дерсктердс қандылардьщ жазба заңы болғаны туралы айтылады. "Олардың
заңы хан сарайында сақталады. Осы заң бойынша қылмыстыларды жазалайды.
Өрсскел ауыр қылмыс жасағандардың түқымы күі^тылады. Одан соңғылары өлім
жазасына үкім етіледі. Үрлық істсгсндсрдің қолы кесіледі" делінген олардың
заңьшда6.
К^ңлылар мемлекеті тарихымызда үлксн орын алады. Олар Кдзақстан
жерінде алғаіяқы мемлскеттік қүрылым қү)іып, мәдсниет псн онсрдің,
шаруашылықтьщ дамуына үлес қосты.
Қаңлылар мен үйсіндср еліміздің территориясындағы ең ежелгі
тайпалардың бірі болғанымен тарихтың аумалы-төкпелі сұрапыл кезеңдерінде
жойылып, болмаса басқа халықтарға сіңісіп кетпей, кейінірек қазақ халқын
құраған тайпалардың кдтарында болып, оз атауларын осы кұнгс дейін сақтап
калды.
1.4. Түрік қағанаты дәуіріндегі саяси-құқықгық қатынастар
VI ғасырдың ортасында Жетісу мен Оңтұстік Қазак,-стан жеріңде әлемдегі
аса ірі куатты империялардың бірі Коне Түрік империясы қүрылды. Сонымен
кдтар жаңа этншсалық тип түрік тілдес халықтардьщ іргесі кзланды.
"Түрік мемлекстінің қүрылуы бүкіл адамзат тарихында белгілі бір
кезеңде бетбұрыс дәуірі болды" деп жазды белгілі ғалым Лев Гумилев езінің
"Көне түріктер" деген іргелі зерттеуінде7. Көне тұрік мемлскеті шығыс
мәдениеті мен батыс мәдениетін жалғастырушы ғана емес, сонымен кдтар ол ез
мәдениетін, мемлекеттік қүрылысы мен идеологиясын жасады, олемдік тарихта
ұлкен із кдлдырды.
"Түрік" сөзі мықты, күшті деген ұғымды білдіреді. Алғашында "түрік"
сөзі саяси сипатта болып, түрік кдған-дығының негізін салған Ахиина
тайпаларының далалык, ақсүйектер тобьшьщ бірлестігін білдірген. Кейінірек
түрік кдғанатьша бағьшган тайпалардың атауына айналган.
Түрік империясы ғүндардан кейінті екінші ірі евразия-лық империя
болды. Түріктердің бірнеше мемлекеттері болды. Көне Түрік мемлекеті (552-
603); Батыс Түрік кдғанаты (603-704); Шыгыс Түрік кағанаты (603-679);
Екінші Түрік кдгандыгы (607-744 ж.); Түргеш кдғандығы (704-756); Кярлүқ
мемлекеті (756-970 ж.).
Үйсін мсмлскеті ыдыраған соң Жетісу мен Орталық К^зақстанда жуан-
жуандардың (аварлардьщ) билігі орнады. Осы жуан-жуандарды VI ғасырдың
ортасында Ашина тайпалары талкандайды. Бүл тайпалардың аты аңыз бойынша
боріден тараған Ашинаның атымен байланысты. Осы тайпалар ұзамай түріктер
деп аталды.
Түріктердің кесемі Бумын қаған атағын алды. Оның мүрагерлері Кдракэған
(552-553), Мүкан кдған (553-573) жуан-жуандарды талкдндауды ақырьша дейін
жеткізді. Осьшай Түрік кағанаты нығайды. Бұл мемлекеттегілер өздерін түріх
елі деп те атады.
Түріктер К^ра кағанның түсында ОрталықАзияны, Оңгүстік Сібірді
бағындырды. Шығыста Корей шыганағьшан, батыста Қара теңізге, оңтүстікте
Самарқанға дейін түрік еліне қарады. Қытайдың солтүстік Ци және солтүстік
Чжоу мемлсксттері түріктерге алым төлеп түрды. VI ғасырдың 60-жылдары түрік
кдғанаты Византиямен, Иранмсн, Қытай-ментығыз саяси-экономикалық байланыста
болды.Үлы Жібек жолынъщ негізгі бағыттары Түрік қағанаты арқылы өтті.
VI ғасырдың 80-жылдарынан Түрік қағанатында, әсіресе билеуші Ашина
әулеті ішінде тартыстар көбейді. Мүның өзі мемлекеттің 603 жьшы Батыс Түрік
кағанаты жәнс Шыгыс Түрік кдғанаты болып екіге бөлінуіне әкеліп соқгы. Екі
кдғанат арасында үзақ жылга созылған соғыстар басталды.
Батыс Түрік қағанатына Орта Азия, Жонғария және шьпыс Түркістанның бір
бөлігі кдрады. Батыс Түріх кдғандары Шегуй (618-619), Тон-ябгу түсында
шекарасын шығыста Алтайға дейін, батыста Закавказьеге дейін, оңгүслікге
солтүстік-батыс Пәкістанга дейін кеңейтті. Византияның императоры Ираклий
Тон Ябгу кағанға қүрмет көрсетіп өзінің гәжін кигізіп, қызын беруге уәде
етті. Кдғанаттың қысқы резиденхщясы Суябта болса, жазғы ордасы Испиджабқа
жақын Мың-бүлақта болды. Тон Ябгу каған ішкі саясатта өте кдтаң бағыт
жүргізді. Мүның өзі іхшсі тартыскд себеп больш қағандыхгы қүрған дулулар
одағы мен нушибилер одағы арасындағы кдқтытыскд алып келді. "Он оқ"
тайпалар деген (бес тайпа дулулар, бес тайпа нушибилер) дулулар мен
нушибилердің арасындағы үзақкд созылған кдқтытыскд алып кедді. Батыс Түрік
кдғанаты озін Он оқ елі деп атайтьш.
759 жылы Он оқ елі нашарлап олсірей бастады да мүнъщ озі Жетісуға
Қытайдың тан әулеті империясы әсксрінің басып кіруіне себсп болды.
Түіііктср қытай басқыншыла-рына кдрсы азагтык күрескс шықты. 704 жылы
түргеш таііпа-ларының косемі Үшеліктің басшылығымен түріхтср жеңіске жетіп,
жаңа Түргеш кдғандыгы қүрылды.
679-687 жылдарда жүргізілген табанды азаттық күрес, нәтижссінде шығыс
түріктері кытай басқыншыларын қуып шығып, өз мемлекетш қалпына келтірді
немесе екінші Түрік қағандығын қүрды. Бірінші қаған Құтлүқ болды, оны
Елтеріс каған деп атады. Оның жақын комек-шісі әрі кеңесшісі түріктердің
тамаша ерлік істері мен осисттерін қүлпытастарға жаздырып кдлдырған Тоныкок
болды. Кдпаған кдғанның түсында (691-716) скінші Түрік қағанаты озінің
әскери-саяси қуатының гүлдену дәрс-жесіне жетті. Түріктер солтүстік қытайға
бірнеше сәтті жорықтар жасады, қидандарды, Енисей қырғыздарын талқандап,
Туваны бағындырды. Осылай Қапаған қаған Орталық Азияның билеушісінс
айналды. Оның әскерлері Соғды жеріне дейін барды. Білте жәнс Күлтегін
кағандар-дың түсында да түрік-тердід қуаты артып түрды. Ішкі соғыстардан
744 жылы Екінші Түрік кдғандығы күлап, Аишна әулетінің билігі тоқтады.
Түрік қағанаттарының қоғамдық-саяси құрылысы
Ерте түрік мемлекеттері дамыған қоғамдық-саяси жағ-дайда өмір сүрді.
Түріктердің бірнеше мемлекеттері болга-нымен олардың ішкі саяси қүрылысы,
түрмысы мен шаруашылығы үкрас, тілдері мен мәдениеті бірдей еді. Түріктер
қоғамында дамыған мемлекеттін, барлық белгілері болды. Мемлекетті жеке
билеуші кдған биледі. К^ған сондай-ақ бүкіл әскердің де қолбасшысы саналды.
Кдған әскер басы-лары мен мемлекеттік аппарагты және үлыстарды бшіеген
бектерді, жадтарды, елтеберлер мен жабгуларды т.б. бекітті, орнъшан
босатты. Сондай-ақ каған жайылымдарды бөлуге басшылық жасап, көшіп-қону
багыттарьш анықтады. Кдған мсмлскет-тегі жоғаргы сот билігш жүргізуші де
болды. Елдегі күқықтық тәртштің ерсжелерін бекітті.
Түрік қағандары Ашина әулетінен (династиясынан) тарағандардан ғана
сайланатын. Кдғандарды калыптасқан тэртіп бойьшша Он оқ тайпаларыньщ
бсдслді өкілдсрі, әскср басылар мен баскд да бсделді адамдардың жиьшы
сайлайтын. Түріктсрдің мемлекеті қүлап, шетел басқыншъшарына кярсы күресті
бастаған билеуші әулеттің өкіддері оздерін кдған деп жариялаған кездері де
болтан.
Қағанның жанында қаған әулетінің белді мүшелері-нен, эскер басылар мен
үлыстар басшыларынан т.б. беделді қоғам мүшелерінен түратын қаған кеңесі
болған. Коне 18
дәстүр бойынша қаған езін орнынан сырғытып жіберуге қүкьілы кеңестің
шешімін жоқкд шығара алмайтын*. К^ғанның билігін осындай шектеу мемлекеттің
тек алғашқы кезе-ңінде орьш алган болса керек. Кдған шынында мүшелерін өзі
тағайындайтын қаған жанындағы кеңеске ешқандай тәуелді болмаған.
Кэған билігі билеуші оулет ішінде мүраға беріліп отырған. Биліктің
атадан балаға ғана смес, ағадан жасы үлкен ініге берілу дәстүрі осы Түрік
кдғандықтары түсында калыптаскдн. Биліктід дәл кімге берілуі көп жағдайда
нақты кдлыптасқан әлеуметтік- саяси жағдайға қарай шешіліп отырған деп
түжьфымдауға болады.
Мәселен Қүтлүқ (Елтеріс) (679-691) кағаннан соң оның інісі Кдпаған
(691-716) кдған, онан соң елді Білге кдған мен онын, інісі Күлтегш
баскдрды. Кағанньщ билігі ағадан ініте өтетін болғандықган жаңа кағанды
елдің беделді адамдардьщ жиыны сайлап қойган. Ал билік атадан балаға
тіхелей мүрагерліх жолымен өткенде сайлаудың ешкдндай қажеті болмады. Көне
Түрік кдғанаттарында кдлыптаскдн хан сайлаудың мүндай дәстүрі кейін кдзақ
хандарын сайлау кезінде жалғасты.
Кэган сондай-ақжоғарғы абыздъщдарөлін аткэрды. Кейбір деректерде
кдғанның "аспан тектес", "аспаннан жаратылғаны" туралы да көп айтылған.
Осыган кдрағанда кдған мен кдған әулетінің артықшылығы үнемі дәріптеліп,
кене түрік жазбаларында кдған мен бектерді халықтъщ қүрмет қылып сайлауы
кджет екендігі, тек қаган мен оның әулетінщ "халықты асырауға" кдбілетті
екендігі жазылган. Мәселен Мүкдн қаған (553-572) "халыкгы жақсы тойындырды"
десе, Білге кзған туралы "жалаңаш халықты киіндірді", "аш халықты
тойыңдырдъі", "кедей халықты аукдтты етті", соньщ аркдсьшда "түрік халқы
көп нәрсеге қол жеткізді", ол жоне онъщ інісі Күлтегін "түрік халқы үшін
күндіз әрекет жасап, түнде үйықтамады" деп жазылған9.
Түрік кэғанатьшда кдғаннан соң үлыг, жабғу, тегін, шад, елтебер,
тархан, бек, бүйрық, түтық т.б. сияқгы коптеген лауазым иелері болган.
Осыған кдрағанда кзғандықта коп сатылы билік органдары болса керек. Жабғу,
тсгін, шад сияқты жоғары лауазымдарға қағанның балалары мен туыстары
тағайындалды.
Түрік қағандығында кдғаннан бастап ру-тайпа бастыгы бектерге дейін
жиырма сегіз дәрежелі лауазым иелері болған.
Мұншама дәрежелі баскару жүйесі үшін біршама дамыған мемлекетгер
органдары кажет болтавдьны сөзсіз.
Шад лауазымы туралы пікірлер әртүрлі. Мысалы, "Он оқ" елі деп аталтан
Батыс тұрік кағандыіында, әр "оқ" деп аталатын тайпалардың он мың әскері
болған және оны "үлы қолбасшы" шад басқарған. Тіпті әр түменнің өзінің
жауынгерлік туы болған. Шад тайпаларды баскдру және үнемі бақылап отыру
үшін жіберілген қаған әулс-тінін окілі. Оның тайпаларының басшыларымен
катысыты-ғына коп нәрсе байланысты болды. Мәселен, 638 жылы дулулар
оздеріне жіберген шадты қаған сайлап алды. Мүньш озі дулулар мен
нушибилердің арасьшда кақтығыска өкеліп, Ышбара кағанды тағьшан түсіруге
себеп болды.
"Он оқ" аталатын мемлекеттщ бес "оғы" шығыска, бес "огы" батыскд
бағыттадды. Қытай деректерінде "шыгыс жагы бес дулу тайпалары деп атальш,
олардың басына бес үлы шорлар қойылды. Батыс жағы бес нушиби тайпалары деп
атадцы. Олардың басында бес үлы еркіндер түрды". Сонда шорлар бес дулу
тайпасының басшылары, еркіндер бес нушиби тайпаларының басшылары. Әр
тайпада он мындай адам болып оларды шадтар баскарған. Осылай түрік
кағанатыңца әскери әкімшілік жүйе кдлыптаскан11.
Жабгу (ябгу) биік дәрежедегі атақ, лауазым болған. Араб деректері
бойышпа Истеми каған ябгу каған атағын алтан. Кейінірек Карлүқ кдгандығывда
кагандарды жабгу деп атаған. Жабгу атағы баска кдғандардьщ атьша қосарланып
айтылып отырғаньша кдрағанда алғашқы кезде ерекше жоғары әскери атақ болса
керек.
Бүкіл түрік қоғамы ақсүйектер және кдра халық деп екіге белінді.
Ақсүйектерге каған әулеті шыққан Ашина руының мүшелері жатты. Олар билікте
болды. Рулар мен тайпаларды баскарды.
Баска халық "кара бодун" (кара халық) деп аталды. "Кара бодун" немесе
копшілік қоғам мүшслсрі, ерікті адамдар, олар оскердің негізгі күрамын
қүрды.
Түрік каганаты үнемі соғыстар жүргізіп отырғандықтан онда әскердің
рөлі үлксн болды. Әрбір сркек кіндік қоғам мүшесі оскери міндегті болды. Ер
адамды "ер" дсп атады. Ер деген атақ жасөспірім жігіттерге арнаі-іы түрде
аң аулаудагы, соғыстағы, болмаса баскд да ерекше козге түсуі арқылы
берілетін және мойындалатын. "Ер" атағын алган азаматтар әскердің негізін
қүрады. "Ер" атағьш алтан адам ерлік көрсетіп нағыз ер деген атақкэ ие
болатын. Әрбір "ер" өзінің отбасын асырау үшін карумсн, күшімен, еңбегімен
байлық, тамақ табуы тиіс болды.
Түрік қоғамында қүлдар да болды. Түтқынға түс-кендер, карызға
белшесінен баткдндар қүлға айналдырылды. Қүлдық өмір бойына созылды.
Түріктер қоғамында қүл болған адам қүлдықтан босатылмаған. Тіпті түтқынға
түсіп қүлға айналтан адамды ез тайпасына қайтарған жайдай-ларда да
тайпаластары қүлдықтан қүткара алмайтьш дәстүр болған. Қүлдық кең дамымай
үй шаруашылығы жағдайында кзлган.
Түрік қағанаттарының құқықтық жүйесі жете зерт-телмеген. Ол туралы
деректерде де аз айтылады. Түріктердің қүқығыньщ негізгі бастауы — кайнар
көзі әдет-ғүрьш болған. Қылмыстық әдет-ғүрып қүқығьшың кодификацияланғаны
туралы деректер бар. Кептеген тайпаларда "храмдарда сақталатын түрік
ережелері бар. Жаза қолданғанда сол ережелерді алады және істі шешеді"12.
Түрік қоғамында малға, түрлі қарулар мен ендіріс күралдарына жеке
меншік болган. Сондай-ақ күлдар да біреудің меншігшде болған.
Жер жеке адамның меншігі болмаған. Жер кауымның, ру-тайпаның
меншігінде болды. Жерді бөлуді, пайдалануды каған, оның атынан ру-тайпа
басшылары шешті.
Түріктердің отырықшы болған аудандарында жсрге жеке меншіх болтан.
Бірақ оны пайдалану мен жалга беру немесе сату тәртібі туралы деректер
жоқгың касы.
Түріктер кошпелі халық болғандықтан отбасы патриархалдык, сипатта
болды. Әке отбасы басшысы болды әрі оның айтканы орьшдалатьш. Ол отбасының
мүлкінің, тіпті әйелінің де иесі болып есептелді. Әйел еріне тәуелді
болгандықтан үй шаруашылығыньщ негізгі ауырлыгын котерді. Ер адам бірнсшс
әйел ала алды. Әсіресе кдған мсн оның әулетінің әйелдері көгт болды. Неке
сословиялық сипатта болды. Қаган әулеті және билеуші топтар ездсріне тең
отбасылармен қүда түсті.
Түрік кэғанатьшда кялмыстықжазаның әр түрі қодцанылды. Сатқындық,
әскери тәртіпті бүзғаны үшін, кдғанға кдрсы шықкдны т.б. жағдайларда олім
жазасы қолданылды. Сондай-ақбіреудің әйелін зорлағаны үшін де олім жазасы
қолданылды.
Мал ұрлағаны үшін оның қүны 10 есе артығымен төленді. Біреудің көзін
шыгарып қойған адам оған қызын беруі қажет болды немесе жылқы төледі.
Сот билігі қағанньщ және оның атынан іс жүргізетін бүйрықгар мен
тархандардың қолында болды. Сот ашық турде екі жақгы толық тындау арқылы
жүргізілді.
Түрік қағанаттары сол кезең ұшін дамыған мемлс-кеттік құрылыс
жағдайында емір сүрді. Онъщ мсмлекеттік агаіаратьшда көптеген лауазым
иелері қызмет етті.
Түрік қағанаттары рулық-тайпалық қүрылымдарды сақтап қалды.Бірақ
олардың сақталуы түрік қоғамында мемлекет болмады немесе нашар болды деуге
негіз бола алмайды. Керісінше рулык-тайпалық қатынастар мемле-кеттік
қүрылыспен мейлінше жымдасып кетті. Рулық қатынастар мен мемлексттік
қатынастардың бір-бірімен жымдасып кетуі негізінде сол қоғамның
экономикалық негізі болған көшпенді мал шаруашьшығы жатты. Көш-пеңділік
шаруашылық жағдайьшда ру-тайпа болып көшіп-қону бірден-бір дүрыс жол еді
әрі мүндай жағдайдың мың жылдай сақгалып қалуы Орталық Азия кошпенді халық-
тары мемлекеттерінің спецификалық ерекшелігі болып табылады. Мүның өзі
күқықгықкатынастарға да тікелей әсерін тигізіп, көшпенді халықтардың қүқығы
әдет-ғүрыпқа негізделген қүқық болды. Сондықтан әдет-ғүрып қүқын қүқықтық
катынастардьщ артта қалған үлгісі деп санауға болмайды. Себебі әдет-ғүрып
қүқығы көшпелілер мемлекетіндегі қүқықгық катынастарды мейлінше терең әрі
сол кезең түрғысынан әділ шешіп отырды.
Кошпелі мемлекеттің де әдет-ғүрып қүқығының да алғаш рет кемеліне
жеткен кезеңі түрік кдғанахтарьшың дәуірі болды деуге толық негіз бар.
1.5. Қарлұқ, Оғыз, Қимақ, Қыпшақ, Қарахан мемлекеттерінің, Найман және
Керейұлыстарының қоғамдық-саяси құрылысы
Түрік кднағаттарьшан соң Кдзақстан территориясьшда Кдрлүқмемлексті
(756-940), Оғыз мемлексті (ІХ-ХІ ғ-ң басы); Қимақ кдганаты (ІХ-ХІ ғ-ң
басы), Кдрахан мемлексті (942-1210), Кдрақытайлар мемлекеті (1228-1213),
Найман және Керей үлыстары, Қьшшақхандығы (XI ғ-ң басы - 1219) сияқты
мемлекеттер өмір сүрді. Бүл мемлекеттерді түрік кдғанаттарының занды
жалғасы деуге болды. Себебі түрік қағанатындағы халықтар кейіннен осы
мемлекеттердің қүрамына кірді. Олардың қоғамдық-саяси қүрылысы, шаруашылығы
мсн түрмысы, мәдснисті, діни наным-сенімдері де үқсас болды. Түргеш, сонан
соң Қарлүқ қаған-дықтары кезінде Қазақстанға ислам дінін таратушы араб
әскерлсрі кірді. Қарахан мсмлскетіндс ислам мемлскеттік дінге айналды.
Карлүқ кағандыгы (756-940) VIII ғасырдъщ ортасында түргештердің орнын
басу үшін қарлүх, тайпалары мен оғыздардың күресі нәтижесінде пайда болды.
Бүған дсйін кдрлүқтар Монғолия жерінде түрған еді. 766 жылы Жетісу
қарлүқтарға қарады. Сонан кейін қарлүқтар шекарасын шығыста Қашғарға,
оңтүстікте Ферғанаға дейін созды. Қарлүқтардьщ мсмлекетінің қүлауына іхпкі
тартыстар және сыртқы жағдайлар себеп болды.
Қарлүқ мемлекетінің басшысын алғашында жабғу, кейі-нірек кдған деп
атады. Қарлүктардың мемлекеттік қүрылысы үлыстық-тайпалық сипатта болып,
орталық билігі күшті болмады. Жабғудың билігін ірі тайпалардың басшылары
жүре тындады. Керісінше тайпа басшылары өздерінің тәуелсіз болуы үшін
орекет етті. Керек десеңіз тайпа көсемдері-нің артыкхиылық қүқықтары мүраға
беріліп отырды. Орталықтьщ нашар больш, аймақтардың мықты болуы кдрлүқ
кдғандьпыньщ күлауына себеп болды.
Оғыз мемлекеті (ІХ-ХІ ғ-ң басы) тайпалары ІХ-Х ғасырларда огыз
тайпаларьшьщ одағы күрылды. Огыздар 24 тайпадан түрды. Өз ішінде оғыздар
оркайсысы 12 тайпадан түратын екі бөлікке болінді. Бузуктарға және
үшықгарга болінді. Оғыздар Сырдарияның төменгі ағысынан Еділдің томенгі
ағысына дсйінті жерде көшіп қонды. Астанасы Сырдарияның бойьшдағы Жаңакент
кііласы.
Огыз мсмлекстінің басшысы жабғу деп аталды. Жоғары билік мүраға
кзлдырылады. Жабгудың қүл-сркін деп ата-латын орынбасарлары болды. Жабғуды
тайпа окілдершсн түратьш кеңес сайлады. Оғыз осксрлсрінің қолбасшысын
сюбашы дсп атады.
Оғыздардың басшыларының кдтаң салық саясаты халықгың наразыльцъш
тудырды. Бір жагьшан селджуктердің, скінші жағынан қыпшақтардың соққысынан
оғыздардың мемлекеті XI ғасырдың басьшда қүлады.
Қимақ қағанаты (ІХ-ХІ ғ-ң басы). IX ғасырда Алтай мен Сырдария
аралыгывдағы көптеген тайпаларды бірік-тірген Қимақ мемлекеті пайда болды.
Бұл мемлекеттің саяси ядросы шығыс Қазақстан жерінде тараған имақ (қимақ)
тайпасы болды. Қимақ одағы алғашында 7 тайпадан тұрды. Кейінірек 12 тайпаға
жетті. Қимақтар бірлестігі конфедерациялық мемлекст бодцы.
К^імақтардың басшысын алғашында шад-тутук, онан кейін жабғу, кдған деп
атады. Кдғанның қолында біршама билік болды. Ол тайпаларға өз өкілдерінен
басшылар тағайындады. Соңынан қимақтардың 11 тайпаларының басшылыгы мұраға
калдырылды. Осылай ұлыстық-тайпалық жүйе қалыптасты. Мүның өзі жергілікгі
тайпа басшыларының сепартизмін кұшейтті. Олардың кейбірі орталык, билікке
жартылай бағынған хандарға айналды да ыңғайлы кезде мемлексттік билікті
тартып алуға бейім тұрды.
XI ғасырдың басында Қимақ конфедерациясындағы қыпшақ тайпаларының
күшеюіне байланысты қимақ мемле-кеті қүлады.
Казақстан мен Орта Азияда терең із калдырған елдің бірі Қарахан
мемлекеті. Мемлекеттің негізін салушы Сатук Богра хан (915-955). Кдрахан
мемлекетінің шекарасы шы-ғыста Қашкдрға, оңтұстікте Мавереннахрға,
солтұстікте Балкдш көліне, батыста Хорезмге дейін созьшьш жаткан ірі ел
болды.
Мемлекет көптеген үлыстарга бөлінді. Үлыс басьшары үлкен қүқықгарға ис
болды, тіпіі өз аттарынан монета шығарғандары да болды.
XI ғ. 30-жылдарында мемлекет екі болінді. Батыс хандыгьшың орталығы
Бүкар болып оған Мавереннахрдан Ходжентке дсйінгі жерлер карады. Шыгыс
хандықгың астанасы Баласағұн болып, оған Тараз, Шаш, Испиджаб кяпалары,
Фергана, Жетісу және К^шғар елхелері карады.
Қарахан мемлекеті бір жагынан сельджуктсрдің, скінші жағьшан
карақытайлардың шабуылынан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ОЛАРДЫҢ САЯСИ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫ КУРСОВАЯ
ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ 3
1.1. Қазақстан территориясындағы алғашқы қауымдық кұрылыс және оның
ыдырауы. Әскери демократия. Сақ тайпаларының қоғамдық-саяси құрылысы
4
1.2. Ежелгі ғұндардың мемлекеті 7
1.3. Үйсіндер мен қаңлылардың мемлекеті 10
1.4. Түрік қағанаты дәуіріндегі саяси-құқықгық қатынастар 13
Түрік қағанаттарының қоғамдық-саяси құрылысы 14
1.5. Қарлұқ, Оғыз, Қимақ, Қыпшақ, Қарахан мемлекеттерінің, Найман және
Керейұлыстарының қоғамдық-саяси құрылысы 18
1.6. Монғол шапқыншылығынан кейінгі мемлекеттердің саяси-құқықтық
жағдайы 23
Шыңғыс ханның зандары — ұлы жасақ 24
Алтын Орда және Ақ Орда мемлекеттері 27
1.7. Моғолстан, Әбілхайыр хандығы және Ноғай ордасының саяси құрылысы
30
ҚОРЫТЫНДЫ 35
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 36
КІРІСПЕ
Алғашқы кэуымдық қүрылыс адамзат тарихының ең үзақ кезеңі. Адамдар
табитаттан бөлініп қоғам болып өмір сүргенге дейін, миллиондаган жылдарды
бастан өткеріп, тас дәуірі, мыс дәуірі, қола дәуірі сияқты ондаған мың
жылдарға созылған кезеңцерді өткізді. Тарихты былай дәуірлеу өндіріс қүрал-
жабдықтарын пайдалануға және жетілдіруге байланысты болған.
Адамдар бірден қоғам больш емір сүрген жоқ. Олар алгашкы кезде, тас
дәуірінде тобыр ретінде өмір сүрді. Тобыр тәртіппен реттелмейтін адамдардың
тобы. Табигатгың дүлей күшіне оган карсы бірігіп күресу кджеттігі адамдарды
бірікгірді. Мүндай тобырда күштінің дегені болды немесе биологиялық
көрсеткіштер үстемдік етті. Тобыр жағдайыңдағы некенің түрі топтық неке
болды.
Біртіңдеп рулық қогам кальштасты. Рулыққоғамньщ басты ерекшелігі ол
гуыстас адамдардьщ қауымдастығы болып, ру ішінде некеге түруға тыйым
салынды. Мүндай некені экзогамиялықнеке дейді. Осылай рулыққогамда
биологиялық емес әлеуметтік керсеткіштер немесе алғашқы қоғамдық дәстүрлік
тәртіл үстемдік қүра бастады.
1.1. Қазақстан территориясындағы алғашқы қауымдық кұрылыс және оның
ыдырауы. Әскери демократия. Сақ тайпаларының қоғамдық-саяси құрылысы
Адамдар арасында түрақгы неке мен отбасы калыптасты. Неке мен отбасы
да ұзак, эволюциядан өтті. Олардың түрлері туралы арнайы әдебиеттерде
айтылғандықтан біз оған тоқгалмаймыз.
Жақын рулардың бірлестігінен тайпалар қүрылды.
Үзақ ғасьфлар табиғатгың дайын өнімдерін жинаумен және аңшылықпен
айналыскан адамдар біртіндеп жер және мал шаруашылығьша кошіп, өздері өнім
өндірушілерге айналды. Мүньщ өзі басы артық өнімнің пайда болуына әкелді.
\Алғашкіи кдуымдық қүрылыста адамдардьщ арасында шын мәніндегі теңдіх
болды. Ру мүшслері бір-бірімен тең бодцы. Тайпаларға біріккен рулардың да
мұмкіндіхтері бірдей болды. Рулық қоғамның негізгі жоғарғы органы ру
мүшелерінің сайлап қойған жиналысы болъш есептелді. Жиналысты ру мүшелері
сайлап қойған жасы үлкен беделді ру ақсакалы баскдрды. Ру ақсакдлының баскд
ру мұшелеріне ұстемдігі болмады. Барлық мәселелер озара кслісіммсн,
ымырамен шешілетін.
Рулыққоғамға сай отбасьш ғылымда патриархалдық отбасы дсйді. Мүндай
отбасында ер адамнын — экенің билігі жұрді. Ер адам отбасьш асыраушы әрі
әулетті жалгастырушы болъш есептедці.
Алғашқы қауымдық курылыста мемлекет те, құқық та болмады. Себебі рулық
қоғамдық катынастар мсмлекет және құқық сияқты қондырмаларды қажет етпеді.
Өзін-өзі басқаратын рулық қоғамда құқықтың ролін моральдық, адамгершілік
нормалар, әдет-ғүрыптар мен дәстүрлер аткарды. Әркім өз міндетін ар-ұяты
және руластардың алдындағы жауапкершілікті сезіне отырып, орындап отырды.
Әдет-ғұрып пен дәстүрлер ұстемдік күрған алгашқы қауымдық қүрылыс нағыз
кдрапайым демократияның үлгісі болды.
Металдың қолданылуьша байланысты алгашқы кауымдық қүрылыс жаңа кезеңге
етті. Кдзақстандағы қола дәуірінің ескерткіші Андронов мәдениеті деген
атпен тарихка енген (Ачинск каласының маңындағы Андронов поселкесінің атьша
байланысты). Қоладан кетпен, орақ, кару-жарақ, т.б. заттар жасалды.
Андронов мәдениеті Қазақстанның үлкен бөлігін және Сібірді альш жатты.
Мүңда қол өнері де дамыды. Отырықшы болған андроновтықгар үй маңында
бағылатын малмен айналысты. Андронов мәдениеті шамамен б.э.д XVIII-XII
ғасырларды алып жатты. Андронов мәденистінщ соңына қарай малшы тайпалар
бөлініп, кешпелі мал шаруашылығы кэлыптасты. Көшпслі мал шаруашылығы малға
жеке меншікіің калыптасуына алып келді және тарихга ерекше ролъ аткарған
көшпенділер өркенистінің нсгізін калады. Үзақ гасырлар бойы көшпелі
тайпаларда рулық қоғамның принциптері сақгальш калды. Байлықтың негізгі
кезі мал мен жер рулыққоғамның жалпы меншігі болып ссептелді. Мүнъщ өзі
кошпенділерде мемлекег пен қүқықтың пайда болуына ерекше әсер етті.
Кешпенділерде мемлекеттің пайда болуы отырықшы болған Европа мен Азияның
баскд өлкелеріне кдрағанда мүлдс болек жүрді. Мемлскеттің пайда болуының
классикалық үлгісі болып саналатьш Ежелгі Египет (Мысыр), Вавилон, Греция,
Рим, Үндістан мен Қытайда алғашқы қауымдық қүрылыстың демократиялық
принциптері қүлдық қоғамның нағыз деспотиялық принциптерімен ауыстырылса,
кошпенділсрде қүлдык жүйе мүлде болмады. Кошлелі омір қүлдық қоғамды
кажетсінбеді, себебі оның өндірісті үйымдастыру принциптсрі көшпслі қоғамға
сойксс кслмсді. Бүдан кешпслілср мсмлскст қүруға бсйімсіз болды деген
қорытьшды тумайды.
Алғашқы қауымдық қүрылыстың ыдырау дәуірін әскери демократия ксзеңі
деп атайды. Бүл үзақ уақытка созылган алгашқы кдуымдык. қүрылыс пен
мсмлскеттің пайда болуы арасындағы кепір іспеттсс кезең. Әсксри демократия
туралы Ф.Энгельс өзінің "Семьяның, жеке меншіктің және мемлекеттің шыгуы"
деген еңбегінде кеңінен жазған.
-~Өскери демократияга мынандай ерекшеліктер тән. Рулар мен тайпалар
арасында соғыстар мен қақтығыстар үнемі болъш түрады. Осындай жағдайда
қоғам өмірі әскери-соғыстық сипат алады. Рулық қоғамдағы жасы үлкен беделді
ақсакалдардың орнъша күш-куаты мол жас әскери көсемдердің ролі артады.
Әскери косемдер әлі де рулардың жалпы жиналысына тәуелді болды. Жалпы
жиналыс әскери көсемдерді сайлап қойды, кдласа алып тастады. Әскери
көсемдердің жеке билік қүруға бейім екендігін сезген рулъгқ дсмократия
оларды тежей отырьш, соғыс жағдайында оларға төзуте мәжбүр болды. Дегенмен
жеке меншіктің шығуы, байлықтың шоғырлануы, үнемі жалғаскдн соғыстар жағ-
дайында әскери демократия енді рулық қоғамның шеңберіне сыймады. Әскери
косемдер біртіндеп рулық демократияны талқандап жеке билігін орната
бастады. Әдет-ғүрып пен дәстүрдің орнына күқық пайда болып, рулық қоғамды
мемлскет ауыстырды.
Кдзақстан мсн Орта Азия территориясьш б.э.д. VIII-III ғасырларда
мексндегсн сақ тайпалары әскери демократия-нъщ гүлдсну жоне мемлекеттің
қалыптасу кезеңінде омір сүрді. Осы VIII-VII ғасырларда Казақстан даласын
мексн-дсгсн тайпалардьщ өмірінде ірі бетбүрыс, өзгеріс туғызған темірді
пайдалану жәнс толыккөшлснділік омірге өту сияқты елсулі оқиғалар болды.
Темірді паіідалану ондірісте үлкен төңкеріс жасады. Темірден түрлі кдру-
жарақтар мсн өндіріс құралдары жасалды. Мал саны барынша молайып бір жерге
симаған соң кешпелі өмірге өтуге тура келді. Саны мол малды сыртқы жаудан
қорғаудың қажеттілігі туды. Мал бай адамдардың қолына шоғырланды. Екінші
жагынан малы аз, бай мал иелеріне тәуелді ру мүшелері пайда бодды.
Кедсйленгсн қоғам мүшелерінің бір белігі кешіп жүрсе, скінші болігі жер
шаруашылығымсн айналысты.
Кошпелі омір мал бағу мсн оны қорғау ұшін жылқыны мініс құралы ретінде
пайдалануға кеңінен жол ашты. Мұньщ езі садақ пен найзамен қаруланған
топтардан түратын атты әсксрдің пайда болуьша әкелді. Көшпелі малшы тайпа-
лардың омірі алғашқы кезден-ақ жаппай каруланған қоғамга үқсайтын.
"Алтьш адам" дәуіріндегі және онан ксйінгі сақ тайпа-ларында
мемлекеттің белгілері болғанын кореміз. Ең алдымен рулардың үлкен
тайпаларға, тайпалар үлхен тай-палық одақтарға бірікті. Осы тайпалық
одақтар алғашқы мемлекеттік қүрылымдар болды. Себебі оларды көсемдер немесе
сақтардың патшалары басқарды. Сақ патшалары әскер басы больш саналып, согыс
және бггім мәселесін, көшіп-қону, көрші елдермен қарым-қатьшастарды
реттеді. Сақ тайпаларындағы патшалық билік тек бір рудың қолында бодды деп
есептеуге болады. Кейде патшалардьщ рөлінде әйелдердің де болғаньш көреміз.
Есік қорганьшан табылған "Алтын адам" аталып кеткен сақтардьщ патшазадасы
оларда мемлекеттік институттың көп белгілерінш, болғанын керсетеді. Сондай-
ақ парсылардың әйгілі Кир патшасын талкдндаған массагетгердің косемі
Томиристің де патшалығының мемлекеттіх қүрылымы белгілерінің болғанъш
байкауга болады.
Іргелес елдер мен парсылардьщ шабуылы, кейінірек А.Македонскийдің
әскерінід шапқьшшылығы, тағы баска көршілердің басып кірулері де
сақтайпаларында мемлекеттің күшеюіне, әсіресе сыртқы жаудан үйымдасып
қоргануга басты себеп болғанъш кореміз.
Сақтар қоғамында кесемдерге әлі де болса халық жиналысымен ссептесуге
тура келген1.
Б.э.д. FV-III ғасырларда сақгарда мемлекеттілікгің ең басты
белгілерінің бірі — жазу пайда болган-. Жазудың пайда болуы адамзат
өркениеіінщ ең зор жетістіктерінің де бірі еді. Ал жазу мемлекетгік карым-
катынастың даму кажеттілігінен туатыны белгілі.
Кдзақстан жерінде мекендеген алғашкы көпшелі тайпа-лар одагының
бірлестігі сақтар алғашқы кауымның ыдырау, мемлекеттік қүрылымдардың
қалыптасу дәуірі — әскери демократия кезеңінде өмір сүрді. Сонымен қатар
сақтарда мемлекеттің қалыптасу белгілері де кеңінен кездссті. Көшпелілік
омірдің, сыртқы жаулармен күрестің ыкдал етуімен сақтар бірлестігі әлі де
буыны бекімеген, оскери демократия-мсн шсктелгсн қүрылым болды.
1.2. Ежелгі ғұндардың мемлекеті
Кдзақстан жерінде қалыптасқан алгашқы мемлекеттік қүрылымдардың бірі —
гүндардың мемлекеті. Бүл көшпелі тайпалар мемлексттігінің алғашқы көрінісі.
Таза түрік тілдес тайпалық бірлестіктер болған ғүндар тарихта ете терең із
калдырды.
Еүн тайпалары қазіргі Оңтүстік Маньчжурия, Оңтүстік Монтолия жерінде
б.э.д. II мың жылдықтың соңы I мыңыншы жылдықтың басында кепшелі тайпалар
ретінде калыптасты. Көшпелі ғүңдар отырыкдіы қытайларға күйрете шабуьш
жасап түрды. Садақпен, найзамен каруланған, атты әскерлі ғүндар жаяу
қытайларды беттетпеді. Ғүндар қытайлармен мәдени, бейбіт карым-катынаста да
болды. Көне қытай тарихшылары Сыма Цянь (б.э.д. 135-67 ж.ж.) ғүвдардын,
сулы және шалғынды жерді іздеп малмен бір қоныстан екінші қонысқа көшіп
отыратынын, түрақты мекенді білмейтінін, шығатын есігі шыгыска кдраған киіз
үйлерде түратыньш, етпен тамақганьш, қымыз ішіп, киімді ортүрлі жүн
маталардан жасайтын, кім күшті, батыл, даулы моселелсрді шешуге қабілетті
болса, соларды басшы крятынына назар аударады. Мүрагерлік дегенді
білмейтінін, жүзден мыңға дейінгі жүрты кауым күратыньш, басшыларьшан
бастап соңғы бағынышты адамына дейін әркім өз мальш озі багатыньш, біреу-
біреуге кілзмет жасамайтьшъш, әйелдің пікірін тыңдайтынын, согыстарға
ерекше коңіл болстінін жазады ол. Бүл дерсктсн ғүндардың әлі де таптық
қоғамды білмсйтін осксри демократия сатысында омір сүргенін байкауға
болады.
Б.э.д. IV ғасырда Қытай деректері алғаш рет ғүндарды езінің карсыласы
рстінде атап, олармен болган соғыстарда алма кезек жеңістердің болғанын
жазады. Ғүндардың батыстагы кершілсрі сақтар екендігі айтылады.
Б.э.д. III ғасырдың басьщда ғұндар әскери косем Тауман-ның
басшылыіымен ұлкен кешлслі мемлекет қүрды. Қытай дерсктері ғұндардың
мсмлекет басшысын "шанью" деп атаған. Ғұндардъщ өзі патшаларын "тоңірқүты"
деп атаған. Тауман-нан соң ғұндардың тәңірқұты болған оның ұлы Моде
мсмлекетті мсйлінше күшсйтті. Ол корші тайпаларды дунқуларды, үйсіндерді,
лауфань жоне байян тайпала-рын бағындырып, Қытайға ауыз салды. Хань
династиясы билсп тұрған қытай әсксрі б.э.д. 200 жылы ғұвдардан ойсырай
жеңілді. Озі соғыс бастаған Кітай императоры Моде бас-таған гұндардан
бейбіт кслісім сұрап, Қытай импсраторыньщ кьізьш калыңдықка бсріп, алым
толеп тұруға міндеттенеді. Модснің мұрагері тәңіркүты Лаошанның кезінде
ғұндар ширек ғасыр бойы юэчжилермен соғысып, оларды Орта Азияға шегіндірді.
Ғұндардьщ кейінгі тоңірқүтылары да Қытайдан бағалы сьшлықгар, алым алып,
ханшаларьш қалыңдықкд алып отырды.
Б.э.д. 59 жылы ғұндар дағдарысқа үшырап екіге бөлінді. Ғұндардъщ
онгүстік болігі Қытайдьщ қол астъша кіруге мәжбүр болды. Солтүстік бөлігі
К^зақстан мен Орта Азияга, онан әрі Европаға қоныс аударды. Ғүндар осы
өңірде аландармен, кдңлылармен және үйсіндермен араласты.
Б.э. IV ғасырында ғүндар Батыс Европаға басып кірді. Ғүн жауынгерлері
Константинопольды қоршады, Закавказье мен Месопотамията жетті. Батыс Рим
империясыньщ күлауьша да гүндар ерекше улес қосты. Ғүндардьщ дәуірлеуі
импера-тор Аттиланның (Еділдің) атымен байланысты. Византия ғүндарға алым
толеп түрды. V ғасырдьщ ортасьгада ғүндар импсриясы тарады.
Ғундар Амур озенінен Орталық Европаға дейін созылып жаткан далада
алғашқы Евразияльгқкөшлслі империя күрды. Осы үлы даланы жарты мың жыддан
астам билсп-тостеп түрды. Ғүндардан қорғануға мәжбүр болган қытайлыктар Үлы
Қытай қорғанын соғып, ездерін сақтап қалды. Ғүндар-дьщ жорықтары
"халықтардың үлы қоныс аударуына" себсп болды.
Осыншама үлкен аумақты алып жатқан ғүн империя-сында дамыған
мсмлексггік қүрылыстың болғаны бслгілі. Әрине гүн мемлекстінщ көп жақтары
бізге белтісіз.
Ғүндардың императорьш теңірқүты, қытайша шанью деп атады. Императорлар
тск ең атакты басшылық етуші төрт тайпаның бірі — Люанди тайпасынан
сайланатын. Осы аристократтық болып есептелетш төрт тайпа тек бір-бірімен
қыз алысып, қыз берісетін. Мемлекеттік билікте де осы тайпалардъщ екілдері
отырды.
Ғүн патшасы тәңірқүтыны "аспан үлы", "Аспан мен Жер-ден жаратылған",
"Күн мен Ай" тақка әкслген үлы тәңірқүты деп атайтын. Тәңірқүты таңертең
Күнге табынса, кешкс Айға бас иетін. Тәңірқүтының мықты орталықтанған
мемлекеттік аппараты, толып жатқан көмекшілері мен уәзірлері, әскербасылары
болды. Тәңірқүтыньщ билігі шексіз болган. Ол әрбір қогам мүшесін олім
жазасына кесіп жібсре алатын.
Ғүн қоғамы әскериленген қоғам болды. Әрбір қоғам мүшесі кез келген
уақытта, садағьш асьшьш, атьша мініп елін қорғауға немесе жорықкд шыгуға
дайын түратын. Ғүнның әрбір ер азаматы бала кезінен өлгенше әскери міндетті
болып, белгілі бір әскери бөлімде есепте түрды. Әскерден қашу өлім
жазасымен жазаланатьш.
Ғүндардың орасан мол әскері болды. Өздері жаулап алган жерлердің
бәрівде 24 тайпадан түратын ғүндар артыкшылыкпен пайдаланды. Бүл таза
ғүндар әскердін, негізін қүрды. Осы 24 ғүн тайпасыньщ әркдйсьшда ең кемі 10
мың адамнан түратын әскері болды. 10 мың әскердің басшысын түменбасы деп
атады. Түменбасыларды тәңірқүтының өзі жақьш ағайындарынан тағайындады.
Тәңірқүтыньщ жаньшда сол қол және оң қолын баскдрып отыратын лауазым иелері
— көмекшілері болды. Сол қол және оң қол иелері елдің Батыс жөне Шыгыс
бөліктерін биледі. Сондай-ақ олар әскердің сол қанаты мен оң қанатын
баскдрды. Сол қол және оң қол иелері тәңірқүтының үлдары немесе жақьш
туыстары ішінен тағайыңдалатын.
Түменбасылар, сондай-ақ белгілі бір үлкен территориялардың өкімшілік
басшысы да болып есептелді. Оған сол территорияның халқы түгелдей бағынды.
Түменбасылар өз кезегінде езіне багыньшгты әскер ішінен мыңбасы, жүзбасы,
онбасы сияқты әскербасыларын тағайьшдады және оларга баскаруға белгілі бір
территория мен халықты берді.
Ғүндардың империясы жоғарыдан теменге дейін түгелдей әскери жоне
азаматтық биліктің жымдасқан үлгісі болды. Тәңірқүтыньщ деспотиялық
билігіне негізделген мемлекеттік апларат тоқтаусыз жүмыс істеді. Оньщ
үстіне ғүндардың империясы аса бай мемлекет болды. Ғалымдардың есептеуі
бойьшша гүлденген дәуірде өр адамға 19 бас мал, күйзеліске ұшыраған кезде 5-
9 бас малдан келген. Оның үстіне ғүндарға жаулап алтан елдерден алым-салық
пен сыйлықгар үзіліссіз ағыльш ксліп жатты.
Ғүндардың құқықтық жүйесі туралы деректер тым мардымсыз. Мал отбасының
меншігі болған. Әр отбасы мал бағатын белгілі бір территорияга ие болған.
Ол тсрриторияны бүкіл ру болып қорғаған. Ғұндарда әменгерлік жүйе емір
сүрген. Куйеуі елген жесір сол әулеттің біріне тұрмысқа шыққан. Үрлық
жасағаны ұшін отбасы мүшелері түгсл жауап беретін. Үрынъщ отбасы (әсірссе
мал үрлағаны үшін) қүлдықкд салынатьш.
Бүдан гүндарда әдет-ғүрып қүқығыньщ қолданылғаньш байкдуға болады.
Ғүн мемлекетінде олардьщ артықшылығьш дәрштейтін, қоғам мүшелерін
дүниежүзіңде үстемдіх орнатуға тәрбиелейтін ерекше тәлім-тәрбие жүмысы
түрақты жүріп отырган. Бүл орайда ғүндардьщ Тәңірге табынған діни сенімі де
үлкен рөл ойнаған. Осыньщ аркасында ғүндар тарихта алғашқылардың бірі болып
әлемдік дәрежедегі империя қүрып, бірнеше ғасырлар бойы Евразия даласын
емін-еркін билеп төстеді.
Ғүндар көшпелілік өркениетке негізделген көшпелі мемлекеттік
қүрылымньщ негізін кдлады. Алгаш рет әдет-ғүрьштарды заңцастырьш, көшпелі
әдет-ғүрып қүқығьшың негізін салды.
1.3. Үйсіндер мен қаңлылардың мемлекеті
Қазақстан жеріндегі алғашқы мемлекеттік қүрылымдарды қүрушы сжелгі
үйсін және кднлы тайпалары.
Үйсіндср Жетісуға Орталық Азияның түтсірінсн Дүнхуаң және Чилан тауы
аральиъшан б.э.д. II ғасырда шамамен 160 жылдары кошіп келген. Ол кезде
үйсіндерді Нәнді би баскарған. Үйсівдердің мүнда кошуіне ұлы иозылардың
қысымы себсп болса керек. Жетісуда үйсіндер оз мемлекетін қүрды.
Коне Қытайдың "Хан патшалығы тарихы Жаң Чиан өмірбаяны тарауыңда
"уйсіндерді" ханы күнму (кунби) деп аталады екен. Күнмудың әкесі Нәнді би
тегінде Чилан мен Дүнхуаң аралығындағы үлы иозылармен канаттас отырған 12
кіші мемлекеттің иесі екен" деген дерек бар. Бүл деректен үйсіндердщ
Жетісуға келмей түрып та мемлекеті болғаньш көреміз.
Үлы иозылар — юечжілер б.э.д. дейінгі НІ-ІІ ғасырларда Чилан мен
Дунхуан аралыгын мекендеген көшлелі тайпа-лар. Олар ғүндардың шабуылдарынан
соң Жетісу мен Казақстанға қоныс аударьш, жергілікті тайпаларға сіңісіп
кетксн. Кейін олардың бір болігі үйсіндерге сіңіскен. Кейбір зерттеушілер
үлы Жүздің атауын осы үлы иозылармен байланыстырады.
Үйсін үлысы Іле өзені өңіріне келіп орнықкдн соң оркен жайып
гүлденеді, үлан-байтақ оңірді кдмтыған қуатты да қүдіретті мемлекет қүрады.
Үйсін елінің территориясы: батысга Шу, Талас озсндеріне, шығыста Тянь-Шань
тауларының шығыс сілеміне, солтүстцсге Балкаш көлінен бастап, оңтүстікте
Ыстық көлге дейінгі өңірді камтыды.
Үйсіннің елбасшысын Қытай деректерінде гуньмо (күнби, күнбегі) деп
атаған. Мемлекеттің астанасы Ыстықколдің жағасындағы Чигучек (кейбір
деректердегі Чйгу, Чичу) атты бекінісі бар кала болган.
Үйсіндер көшпелі мал шаруашылыгымен айналысқан. Ішінара егін сальш,
кдлаларда да түрған. Үлы жібек жолы осы Үйсін мемлекеті арқылы өткен.
Үйсіндер үнемі көрші мемлекеттермен соғыс жағдайьшда болган.
Үйсіндердің соғыскдн елдерінщ ішінде ғүндар, үлы иозылар және Қытай болған.
Үйсіндер көршісі Қаңлы мемлекетімен де кдқгығыста болган. Мүндай жағдай
үлкен әскер үстауға себеп болды. Кемеліне келіп дәуірлеген кезде үйсін
елінде 120 мьщ түтін, 630 мың адам, 188 мьщ 800 сайлауыт әскср болды дейді
деректер3. Қытай деректері үйсіндсрдің сол кезеңдегі батыс еңіріндегі
барлық мемле-кеттен адам саны жағынан үш есе, әскер саны жагынан біржарым
ссе үлкен екендігін жазьш "үйсіндср батыс оңіріңцсгі аса қүдыретті
мемлекст" деп корсетсді.
Үйсін мсмлекетінің басшысы күнби болды. Ол мсмлекетті озі тағайындаған
әскери әкімшілік үлықтар арқылы баскіірды. Үйсіндерде тақ әкедсн балаға
мүрагсрлікке беріліп отырған. Тіпті такда отыру үшін мүіагсрлер арасьшда
кднды күрестср дс жиі больш түрған.
Қытайдың хан оулетінің патшалығы ғүндарга қарсы әскери одақ қүру үшін
үйсіндерді озінс тартады. Б.э.д. 109 жылы хан патшальпы Үйсіннің кұнбиі
Елжау биге елші жіберіп, көп сый-сияпатпен қоса императордың қызьш
қалыңдыккд береді. Онан кейін Үйсін күнбиі Женші би де Қытай импера-торыньщ
отбасынан қыз алады. Мүның езі Үйсін мемлекетінің маңызьш керсететін тарихи
оқиғалар болды.
Б.э.д. 53 жылы Үйсін мемлекетінде патшалық тақ үшін күрес бастальш
мемлекет ұлкен күнбилік және кіші кұнбилік деп екігс болінеді. Үлкен
күнбилікті оңтүстік иелік, кіші күнбилікті солтүстіх иелік деп атайдъі. Екі
иеліктің арасындағы тақталасы үйсін қоғамын әбден әлсірстті.
Б.э.д. 20-жылы күнби Силы би үйсін мемлекетін кайта біріктірді. Үзамай
тақ таласы қайта жалгасты.
Үйсін мемлекетінің саяси қүрылысы. Мемлскетті күнби басқарды. Күнби
едцегі азаматтық және әскери билікті қо-лында үстады. Әскердің бас
қолбасшысы да болды. Ол ру мен тайпаларға көшіп-қону бағыттарын белгіледі.
Ру мен тайпаларды күнби тағайындаған бектер басқарды. Бүкіл Үйсін елі сол
қанат, оң канат және орта деп үш эскери-өкімшілік белікке бөлінді. Соғыс
жағдайында оң кднат пен сол канатгы екі қолбасшы басқарса, күнбвдің езі
ортада болъш басшылық етті.
Үйсін мемлекетінің мынадай басқару жүйесі болған. Мемлекеттің басында
жеке дара билеуші, билігі мұрагер-лікке қалдырылатын күнби отырды. Онан соң
дулы деп аталатъш әкімшілік бастығы отырды. Оны күнби тағайыңдап, орнынан
алатын.
Сол кднат қолбасы және оң канат колбасы деп аталатьш екі қолбасшы
болды. Күнбидің өзі бас қолбасшы болған соң, әскердегі онан кейінгі бшіік
сол кднат қолбасшыда болды. Ол күнби жоқга бүкіл әсксрге басшылық етті.
Сондай-ақ Үйсін мемлекетінщ жергілікті басшылықгы жүзеге асыратын лауазым
иелері де болды.
Жалпы Үйсін мсмлекетінде біршама дамыған, орта-лықганған аішараты да,
жергілікті билік органдары да бар көшпелі қоғамға лайықты ықшам баскару
органдары бодды. Үйсін қоғамы таптық қоғам болды. Мүнда әлеумет-тік
теңсіздік орьш алды. Археологиялық деректер үйсіндерде жеке меншіктің
болтандығын және әлеумсттік теңсіздік-тің болғанын дәлелдейді. Үлкен және
ішіндс мүліктері мол молаларға күнбилер, қолбасшылар т.б. ақсүйектердің
жерленгенін, орташа молаларда ру-тайпа басшыларының, 14
батырлардың жерленгенін айғақтайды, ал кдрапайым мола-ларға катардағы
адамдар жерленген.
Қаіуіылпр мемлекеті. Үйсіндсрмен кдтар бір кезенде көрші болып Қаңлы
мемлекеті өмір сүрді. Қаңлыларды қытай деректерінде "Кангюй", "К^шғар",
"Кенріс" деп те атаған.
Қытайдың "Сүй патшалығының тарихы. Батыс өңір шежіресі. Канлы
тарауында". Олардыңханы үлы иозылардың уын руынан шыққан. Оның бүрынғы
мекені Чилан тауының солтүстігіндсгі Жаүу қаласында еді. Бүларды ғүндар
талқандаған, осыдан сон, батыска қоныс аударған" делінтен4.
Осылай б.э.д. III ғасырдан бастап канлылар Сырдарияның орта алқабы
Қаратау еңірін мекендейді. Қаңлыларға Ташкенттен Хорезмге дейінгі олкелер
караған.
Б.э.д. И-І ғасырларда кандылар үлкен мемлекетке айналады. "Хан
патшалыты шежіресі. Батыс еңірі шежіресінде: "Каңлы елінің 200 мың үй, 600
мың жан саны, 120 мың әскері барын" жазады5. Онан кейінгі кезде кдндылар
тіпті күшейіп, оның қасындағы көптеген елдердің қандыларға бағынғандығы
айтылады қытай деректерінде.
Қытай патшалығы Каңлы елімен елші алысып, сауда-саттық, мәдсни,
дипломатиялық кдрым-катьшаста болган.
Осы кезеңцерде каняылар ғүндармен, онан соң үйсіндермен тағы баскд
кершілермен соғысып сонан соң бітісіп түрған.
Қаңлылардың шаруашылығының негізі кошпелі мал шаруашылығы болды. Азын-
аулақ егін екті. Қаңлылардың калалары болган. Кдңлы мемлекетінің астанасы
Битян кдласы Сырдарияньщ орта шеніндс орналаскян.
Кдңлы елінің басшысьш хан деп атаған. Кейбір деректсрдс оны "ябгу",
"жабгу" деп атайды. Ханның билігі азаматтық істерге де әскерге де жүрген.
Каңлы мемлекеті оз ішінде бес иелікке болінгсн, оларды ханньщ екілдері
баскдрған. Бүл иеліктер оздерінің орталық қалаларының атымен аталган.
Дерсктердс қандылардьщ жазба заңы болғаны туралы айтылады. "Олардың
заңы хан сарайында сақталады. Осы заң бойынша қылмыстыларды жазалайды.
Өрсскел ауыр қылмыс жасағандардың түқымы күі^тылады. Одан соңғылары өлім
жазасына үкім етіледі. Үрлық істсгсндсрдің қолы кесіледі" делінген олардың
заңьшда6.
К^ңлылар мемлекеті тарихымызда үлксн орын алады. Олар Кдзақстан
жерінде алғаіяқы мемлскеттік қүрылым қү)іып, мәдсниет псн онсрдің,
шаруашылықтьщ дамуына үлес қосты.
Қаңлылар мен үйсіндср еліміздің территориясындағы ең ежелгі
тайпалардың бірі болғанымен тарихтың аумалы-төкпелі сұрапыл кезеңдерінде
жойылып, болмаса басқа халықтарға сіңісіп кетпей, кейінірек қазақ халқын
құраған тайпалардың кдтарында болып, оз атауларын осы кұнгс дейін сақтап
калды.
1.4. Түрік қағанаты дәуіріндегі саяси-құқықгық қатынастар
VI ғасырдың ортасында Жетісу мен Оңтұстік Қазак,-стан жеріңде әлемдегі
аса ірі куатты империялардың бірі Коне Түрік империясы қүрылды. Сонымен
кдтар жаңа этншсалық тип түрік тілдес халықтардьщ іргесі кзланды.
"Түрік мемлекстінің қүрылуы бүкіл адамзат тарихында белгілі бір
кезеңде бетбұрыс дәуірі болды" деп жазды белгілі ғалым Лев Гумилев езінің
"Көне түріктер" деген іргелі зерттеуінде7. Көне тұрік мемлскеті шығыс
мәдениеті мен батыс мәдениетін жалғастырушы ғана емес, сонымен кдтар ол ез
мәдениетін, мемлекеттік қүрылысы мен идеологиясын жасады, олемдік тарихта
ұлкен із кдлдырды.
"Түрік" сөзі мықты, күшті деген ұғымды білдіреді. Алғашында "түрік"
сөзі саяси сипатта болып, түрік кдған-дығының негізін салған Ахиина
тайпаларының далалык, ақсүйектер тобьшьщ бірлестігін білдірген. Кейінірек
түрік кдғанатьша бағьшган тайпалардың атауына айналган.
Түрік империясы ғүндардан кейінті екінші ірі евразия-лық империя
болды. Түріктердің бірнеше мемлекеттері болды. Көне Түрік мемлекеті (552-
603); Батыс Түрік кдғанаты (603-704); Шыгыс Түрік кағанаты (603-679);
Екінші Түрік кдгандыгы (607-744 ж.); Түргеш кдғандығы (704-756); Кярлүқ
мемлекеті (756-970 ж.).
Үйсін мсмлскеті ыдыраған соң Жетісу мен Орталық К^зақстанда жуан-
жуандардың (аварлардьщ) билігі орнады. Осы жуан-жуандарды VI ғасырдың
ортасында Ашина тайпалары талкандайды. Бүл тайпалардың аты аңыз бойынша
боріден тараған Ашинаның атымен байланысты. Осы тайпалар ұзамай түріктер
деп аталды.
Түріктердің кесемі Бумын қаған атағын алды. Оның мүрагерлері Кдракэған
(552-553), Мүкан кдған (553-573) жуан-жуандарды талкдндауды ақырьша дейін
жеткізді. Осьшай Түрік кағанаты нығайды. Бұл мемлекеттегілер өздерін түріх
елі деп те атады.
Түріктер К^ра кағанның түсында ОрталықАзияны, Оңгүстік Сібірді
бағындырды. Шығыста Корей шыганағьшан, батыста Қара теңізге, оңтүстікте
Самарқанға дейін түрік еліне қарады. Қытайдың солтүстік Ци және солтүстік
Чжоу мемлсксттері түріктерге алым төлеп түрды. VI ғасырдың 60-жылдары түрік
кдғанаты Византиямен, Иранмсн, Қытай-ментығыз саяси-экономикалық байланыста
болды.Үлы Жібек жолынъщ негізгі бағыттары Түрік қағанаты арқылы өтті.
VI ғасырдың 80-жылдарынан Түрік қағанатында, әсіресе билеуші Ашина
әулеті ішінде тартыстар көбейді. Мүның өзі мемлекеттің 603 жьшы Батыс Түрік
кағанаты жәнс Шыгыс Түрік кдғанаты болып екіге бөлінуіне әкеліп соқгы. Екі
кдғанат арасында үзақ жылга созылған соғыстар басталды.
Батыс Түрік қағанатына Орта Азия, Жонғария және шьпыс Түркістанның бір
бөлігі кдрады. Батыс Түріх кдғандары Шегуй (618-619), Тон-ябгу түсында
шекарасын шығыста Алтайға дейін, батыста Закавказьеге дейін, оңгүслікге
солтүстік-батыс Пәкістанга дейін кеңейтті. Византияның императоры Ираклий
Тон Ябгу кағанға қүрмет көрсетіп өзінің гәжін кигізіп, қызын беруге уәде
етті. Кдғанаттың қысқы резиденхщясы Суябта болса, жазғы ордасы Испиджабқа
жақын Мың-бүлақта болды. Тон Ябгу каған ішкі саясатта өте кдтаң бағыт
жүргізді. Мүның өзі іхшсі тартыскд себеп больш қағандыхгы қүрған дулулар
одағы мен нушибилер одағы арасындағы кдқтытыскд алып келді. "Он оқ"
тайпалар деген (бес тайпа дулулар, бес тайпа нушибилер) дулулар мен
нушибилердің арасындағы үзақкд созылған кдқтытыскд алып кедді. Батыс Түрік
кдғанаты озін Он оқ елі деп атайтьш.
759 жылы Он оқ елі нашарлап олсірей бастады да мүнъщ озі Жетісуға
Қытайдың тан әулеті империясы әсксрінің басып кіруіне себсп болды.
Түіііктср қытай басқыншыла-рына кдрсы азагтык күрескс шықты. 704 жылы
түргеш таііпа-ларының косемі Үшеліктің басшылығымен түріхтср жеңіске жетіп,
жаңа Түргеш кдғандыгы қүрылды.
679-687 жылдарда жүргізілген табанды азаттық күрес, нәтижссінде шығыс
түріктері кытай басқыншыларын қуып шығып, өз мемлекетш қалпына келтірді
немесе екінші Түрік қағандығын қүрды. Бірінші қаған Құтлүқ болды, оны
Елтеріс каған деп атады. Оның жақын комек-шісі әрі кеңесшісі түріктердің
тамаша ерлік істері мен осисттерін қүлпытастарға жаздырып кдлдырған Тоныкок
болды. Кдпаған кдғанның түсында (691-716) скінші Түрік қағанаты озінің
әскери-саяси қуатының гүлдену дәрс-жесіне жетті. Түріктер солтүстік қытайға
бірнеше сәтті жорықтар жасады, қидандарды, Енисей қырғыздарын талқандап,
Туваны бағындырды. Осылай Қапаған қаған Орталық Азияның билеушісінс
айналды. Оның әскерлері Соғды жеріне дейін барды. Білте жәнс Күлтегін
кағандар-дың түсында да түрік-тердід қуаты артып түрды. Ішкі соғыстардан
744 жылы Екінші Түрік кдғандығы күлап, Аишна әулетінің билігі тоқтады.
Түрік қағанаттарының қоғамдық-саяси құрылысы
Ерте түрік мемлекеттері дамыған қоғамдық-саяси жағ-дайда өмір сүрді.
Түріктердің бірнеше мемлекеттері болга-нымен олардың ішкі саяси қүрылысы,
түрмысы мен шаруашылығы үкрас, тілдері мен мәдениеті бірдей еді. Түріктер
қоғамында дамыған мемлекеттін, барлық белгілері болды. Мемлекетті жеке
билеуші кдған биледі. К^ған сондай-ақ бүкіл әскердің де қолбасшысы саналды.
Кдған әскер басы-лары мен мемлекеттік аппарагты және үлыстарды бшіеген
бектерді, жадтарды, елтеберлер мен жабгуларды т.б. бекітті, орнъшан
босатты. Сондай-ақ каған жайылымдарды бөлуге басшылық жасап, көшіп-қону
багыттарьш анықтады. Кдған мсмлскет-тегі жоғаргы сот билігш жүргізуші де
болды. Елдегі күқықтық тәртштің ерсжелерін бекітті.
Түрік қағандары Ашина әулетінен (династиясынан) тарағандардан ғана
сайланатын. Кдғандарды калыптасқан тэртіп бойьшша Он оқ тайпаларыньщ
бсдслді өкілдсрі, әскср басылар мен баскд да бсделді адамдардың жиьшы
сайлайтын. Түріктсрдің мемлекеті қүлап, шетел басқыншъшарына кярсы күресті
бастаған билеуші әулеттің өкіддері оздерін кдған деп жариялаған кездері де
болтан.
Қағанның жанында қаған әулетінің белді мүшелері-нен, эскер басылар мен
үлыстар басшыларынан т.б. беделді қоғам мүшелерінен түратын қаған кеңесі
болған. Коне 18
дәстүр бойынша қаған езін орнынан сырғытып жіберуге қүкьілы кеңестің
шешімін жоқкд шығара алмайтын*. К^ғанның билігін осындай шектеу мемлекеттің
тек алғашқы кезе-ңінде орьш алган болса керек. Кдған шынында мүшелерін өзі
тағайындайтын қаған жанындағы кеңеске ешқандай тәуелді болмаған.
Кэған билігі билеуші оулет ішінде мүраға беріліп отырған. Биліктің
атадан балаға ғана смес, ағадан жасы үлкен ініге берілу дәстүрі осы Түрік
кдғандықтары түсында калыптаскдн. Биліктід дәл кімге берілуі көп жағдайда
нақты кдлыптасқан әлеуметтік- саяси жағдайға қарай шешіліп отырған деп
түжьфымдауға болады.
Мәселен Қүтлүқ (Елтеріс) (679-691) кағаннан соң оның інісі Кдпаған
(691-716) кдған, онан соң елді Білге кдған мен онын, інісі Күлтегш
баскдрды. Кағанньщ билігі ағадан ініте өтетін болғандықган жаңа кағанды
елдің беделді адамдардьщ жиыны сайлап қойган. Ал билік атадан балаға
тіхелей мүрагерліх жолымен өткенде сайлаудың ешкдндай қажеті болмады. Көне
Түрік кдғанаттарында кдлыптаскдн хан сайлаудың мүндай дәстүрі кейін кдзақ
хандарын сайлау кезінде жалғасты.
Кэган сондай-ақжоғарғы абыздъщдарөлін аткэрды. Кейбір деректерде
кдғанның "аспан тектес", "аспаннан жаратылғаны" туралы да көп айтылған.
Осыган кдрағанда кдған мен кдған әулетінің артықшылығы үнемі дәріптеліп,
кене түрік жазбаларында кдған мен бектерді халықтъщ қүрмет қылып сайлауы
кджет екендігі, тек қаган мен оның әулетінщ "халықты асырауға" кдбілетті
екендігі жазылган. Мәселен Мүкдн қаған (553-572) "халыкгы жақсы тойындырды"
десе, Білге кзған туралы "жалаңаш халықты киіндірді", "аш халықты
тойыңдырдъі", "кедей халықты аукдтты етті", соньщ аркдсьшда "түрік халқы
көп нәрсеге қол жеткізді", ол жоне онъщ інісі Күлтегін "түрік халқы үшін
күндіз әрекет жасап, түнде үйықтамады" деп жазылған9.
Түрік кэғанатьшда кдғаннан соң үлыг, жабғу, тегін, шад, елтебер,
тархан, бек, бүйрық, түтық т.б. сияқгы коптеген лауазым иелері болган.
Осыған кдрағанда кзғандықта коп сатылы билік органдары болса керек. Жабғу,
тсгін, шад сияқты жоғары лауазымдарға қағанның балалары мен туыстары
тағайындалды.
Түрік қағандығында кдғаннан бастап ру-тайпа бастыгы бектерге дейін
жиырма сегіз дәрежелі лауазым иелері болған.
Мұншама дәрежелі баскару жүйесі үшін біршама дамыған мемлекетгер
органдары кажет болтавдьны сөзсіз.
Шад лауазымы туралы пікірлер әртүрлі. Мысалы, "Он оқ" елі деп аталтан
Батыс тұрік кағандыіында, әр "оқ" деп аталатын тайпалардың он мың әскері
болған және оны "үлы қолбасшы" шад басқарған. Тіпті әр түменнің өзінің
жауынгерлік туы болған. Шад тайпаларды баскдру және үнемі бақылап отыру
үшін жіберілген қаған әулс-тінін окілі. Оның тайпаларының басшыларымен
катысыты-ғына коп нәрсе байланысты болды. Мәселен, 638 жылы дулулар
оздеріне жіберген шадты қаған сайлап алды. Мүньш озі дулулар мен
нушибилердің арасьшда кақтығыска өкеліп, Ышбара кағанды тағьшан түсіруге
себеп болды.
"Он оқ" аталатын мемлекеттщ бес "оғы" шығыска, бес "огы" батыскд
бағыттадды. Қытай деректерінде "шыгыс жагы бес дулу тайпалары деп атальш,
олардың басына бес үлы шорлар қойылды. Батыс жағы бес нушиби тайпалары деп
атадцы. Олардың басында бес үлы еркіндер түрды". Сонда шорлар бес дулу
тайпасының басшылары, еркіндер бес нушиби тайпаларының басшылары. Әр
тайпада он мындай адам болып оларды шадтар баскарған. Осылай түрік
кағанатыңца әскери әкімшілік жүйе кдлыптаскан11.
Жабгу (ябгу) биік дәрежедегі атақ, лауазым болған. Араб деректері
бойышпа Истеми каған ябгу каған атағын алтан. Кейінірек Карлүқ кдгандығывда
кагандарды жабгу деп атаған. Жабгу атағы баска кдғандардьщ атьша қосарланып
айтылып отырғаньша кдрағанда алғашқы кезде ерекше жоғары әскери атақ болса
керек.
Бүкіл түрік қоғамы ақсүйектер және кдра халық деп екіге белінді.
Ақсүйектерге каған әулеті шыққан Ашина руының мүшелері жатты. Олар билікте
болды. Рулар мен тайпаларды баскарды.
Баска халық "кара бодун" (кара халық) деп аталды. "Кара бодун" немесе
копшілік қоғам мүшслсрі, ерікті адамдар, олар оскердің негізгі күрамын
қүрды.
Түрік каганаты үнемі соғыстар жүргізіп отырғандықтан онда әскердің
рөлі үлксн болды. Әрбір сркек кіндік қоғам мүшесі оскери міндегті болды. Ер
адамды "ер" дсп атады. Ер деген атақ жасөспірім жігіттерге арнаі-іы түрде
аң аулаудагы, соғыстағы, болмаса баскд да ерекше козге түсуі арқылы
берілетін және мойындалатын. "Ер" атағын алган азаматтар әскердің негізін
қүрады. "Ер" атағьш алтан адам ерлік көрсетіп нағыз ер деген атақкэ ие
болатын. Әрбір "ер" өзінің отбасын асырау үшін карумсн, күшімен, еңбегімен
байлық, тамақ табуы тиіс болды.
Түрік қоғамында қүлдар да болды. Түтқынға түс-кендер, карызға
белшесінен баткдндар қүлға айналдырылды. Қүлдық өмір бойына созылды.
Түріктер қоғамында қүл болған адам қүлдықтан босатылмаған. Тіпті түтқынға
түсіп қүлға айналтан адамды ез тайпасына қайтарған жайдай-ларда да
тайпаластары қүлдықтан қүткара алмайтьш дәстүр болған. Қүлдық кең дамымай
үй шаруашылығы жағдайында кзлган.
Түрік қағанаттарының құқықтық жүйесі жете зерт-телмеген. Ол туралы
деректерде де аз айтылады. Түріктердің қүқығыньщ негізгі бастауы — кайнар
көзі әдет-ғүрьш болған. Қылмыстық әдет-ғүрып қүқығьшың кодификацияланғаны
туралы деректер бар. Кептеген тайпаларда "храмдарда сақталатын түрік
ережелері бар. Жаза қолданғанда сол ережелерді алады және істі шешеді"12.
Түрік қоғамында малға, түрлі қарулар мен ендіріс күралдарына жеке
меншік болган. Сондай-ақ күлдар да біреудің меншігшде болған.
Жер жеке адамның меншігі болмаған. Жер кауымның, ру-тайпаның
меншігінде болды. Жерді бөлуді, пайдалануды каған, оның атынан ру-тайпа
басшылары шешті.
Түріктердің отырықшы болған аудандарында жсрге жеке меншіх болтан.
Бірақ оны пайдалану мен жалга беру немесе сату тәртібі туралы деректер
жоқгың касы.
Түріктер кошпелі халық болғандықтан отбасы патриархалдык, сипатта
болды. Әке отбасы басшысы болды әрі оның айтканы орьшдалатьш. Ол отбасының
мүлкінің, тіпті әйелінің де иесі болып есептелді. Әйел еріне тәуелді
болгандықтан үй шаруашылығыньщ негізгі ауырлыгын котерді. Ер адам бірнсшс
әйел ала алды. Әсіресе кдған мсн оның әулетінің әйелдері көгт болды. Неке
сословиялық сипатта болды. Қаган әулеті және билеуші топтар ездсріне тең
отбасылармен қүда түсті.
Түрік кэғанатьшда кялмыстықжазаның әр түрі қодцанылды. Сатқындық,
әскери тәртіпті бүзғаны үшін, кдғанға кдрсы шықкдны т.б. жағдайларда олім
жазасы қолданылды. Сондай-ақбіреудің әйелін зорлағаны үшін де олім жазасы
қолданылды.
Мал ұрлағаны үшін оның қүны 10 есе артығымен төленді. Біреудің көзін
шыгарып қойған адам оған қызын беруі қажет болды немесе жылқы төледі.
Сот билігі қағанньщ және оның атынан іс жүргізетін бүйрықгар мен
тархандардың қолында болды. Сот ашық турде екі жақгы толық тындау арқылы
жүргізілді.
Түрік қағанаттары сол кезең ұшін дамыған мемлс-кеттік құрылыс
жағдайында емір сүрді. Онъщ мсмлекеттік агаіаратьшда көптеген лауазым
иелері қызмет етті.
Түрік қағанаттары рулық-тайпалық қүрылымдарды сақтап қалды.Бірақ
олардың сақталуы түрік қоғамында мемлекет болмады немесе нашар болды деуге
негіз бола алмайды. Керісінше рулык-тайпалық қатынастар мемле-кеттік
қүрылыспен мейлінше жымдасып кетті. Рулық қатынастар мен мемлексттік
қатынастардың бір-бірімен жымдасып кетуі негізінде сол қоғамның
экономикалық негізі болған көшпенді мал шаруашьшығы жатты. Көш-пеңділік
шаруашылық жағдайьшда ру-тайпа болып көшіп-қону бірден-бір дүрыс жол еді
әрі мүндай жағдайдың мың жылдай сақгалып қалуы Орталық Азия кошпенді халық-
тары мемлекеттерінің спецификалық ерекшелігі болып табылады. Мүның өзі
күқықгықкатынастарға да тікелей әсерін тигізіп, көшпенді халықтардың қүқығы
әдет-ғүрыпқа негізделген қүқық болды. Сондықтан әдет-ғүрып қүқын қүқықтық
катынастардьщ артта қалған үлгісі деп санауға болмайды. Себебі әдет-ғүрып
қүқығы көшпелілер мемлекетіндегі қүқықгық катынастарды мейлінше терең әрі
сол кезең түрғысынан әділ шешіп отырды.
Кошпелі мемлекеттің де әдет-ғүрып қүқығының да алғаш рет кемеліне
жеткен кезеңі түрік кдғанахтарьшың дәуірі болды деуге толық негіз бар.
1.5. Қарлұқ, Оғыз, Қимақ, Қыпшақ, Қарахан мемлекеттерінің, Найман және
Керейұлыстарының қоғамдық-саяси құрылысы
Түрік кднағаттарьшан соң Кдзақстан территориясьшда Кдрлүқмемлексті
(756-940), Оғыз мемлексті (ІХ-ХІ ғ-ң басы); Қимақ кдганаты (ІХ-ХІ ғ-ң
басы), Кдрахан мемлексті (942-1210), Кдрақытайлар мемлекеті (1228-1213),
Найман және Керей үлыстары, Қьшшақхандығы (XI ғ-ң басы - 1219) сияқты
мемлекеттер өмір сүрді. Бүл мемлекеттерді түрік кдғанаттарының занды
жалғасы деуге болды. Себебі түрік қағанатындағы халықтар кейіннен осы
мемлекеттердің қүрамына кірді. Олардың қоғамдық-саяси қүрылысы, шаруашылығы
мсн түрмысы, мәдснисті, діни наным-сенімдері де үқсас болды. Түргеш, сонан
соң Қарлүқ қаған-дықтары кезінде Қазақстанға ислам дінін таратушы араб
әскерлсрі кірді. Қарахан мсмлскетіндс ислам мемлскеттік дінге айналды.
Карлүқ кағандыгы (756-940) VIII ғасырдъщ ортасында түргештердің орнын
басу үшін қарлүх, тайпалары мен оғыздардың күресі нәтижесінде пайда болды.
Бүған дсйін кдрлүқтар Монғолия жерінде түрған еді. 766 жылы Жетісу
қарлүқтарға қарады. Сонан кейін қарлүқтар шекарасын шығыста Қашғарға,
оңтүстікте Ферғанаға дейін созды. Қарлүқтардьщ мсмлекетінің қүлауына іхпкі
тартыстар және сыртқы жағдайлар себеп болды.
Қарлүқ мемлекетінің басшысын алғашында жабғу, кейі-нірек кдған деп
атады. Қарлүктардың мемлекеттік қүрылысы үлыстық-тайпалық сипатта болып,
орталық билігі күшті болмады. Жабғудың билігін ірі тайпалардың басшылары
жүре тындады. Керісінше тайпа басшылары өздерінің тәуелсіз болуы үшін
орекет етті. Керек десеңіз тайпа көсемдері-нің артыкхиылық қүқықтары мүраға
беріліп отырды. Орталықтьщ нашар больш, аймақтардың мықты болуы кдрлүқ
кдғандьпыньщ күлауына себеп болды.
Оғыз мемлекеті (ІХ-ХІ ғ-ң басы) тайпалары ІХ-Х ғасырларда огыз
тайпаларьшьщ одағы күрылды. Огыздар 24 тайпадан түрды. Өз ішінде оғыздар
оркайсысы 12 тайпадан түратын екі бөлікке болінді. Бузуктарға және
үшықгарга болінді. Оғыздар Сырдарияның төменгі ағысынан Еділдің томенгі
ағысына дсйінті жерде көшіп қонды. Астанасы Сырдарияның бойьшдағы Жаңакент
кііласы.
Огыз мсмлекстінің басшысы жабғу деп аталды. Жоғары билік мүраға
кзлдырылады. Жабгудың қүл-сркін деп ата-латын орынбасарлары болды. Жабғуды
тайпа окілдершсн түратьш кеңес сайлады. Оғыз осксрлсрінің қолбасшысын
сюбашы дсп атады.
Оғыздардың басшыларының кдтаң салық саясаты халықгың наразыльцъш
тудырды. Бір жагьшан селджуктердің, скінші жағынан қыпшақтардың соққысынан
оғыздардың мемлекеті XI ғасырдың басьшда қүлады.
Қимақ қағанаты (ІХ-ХІ ғ-ң басы). IX ғасырда Алтай мен Сырдария
аралыгывдағы көптеген тайпаларды бірік-тірген Қимақ мемлекеті пайда болды.
Бұл мемлекеттің саяси ядросы шығыс Қазақстан жерінде тараған имақ (қимақ)
тайпасы болды. Қимақ одағы алғашында 7 тайпадан тұрды. Кейінірек 12 тайпаға
жетті. Қимақтар бірлестігі конфедерациялық мемлекст бодцы.
К^імақтардың басшысын алғашында шад-тутук, онан кейін жабғу, кдған деп
атады. Кдғанның қолында біршама билік болды. Ол тайпаларға өз өкілдерінен
басшылар тағайындады. Соңынан қимақтардың 11 тайпаларының басшылыгы мұраға
калдырылды. Осылай ұлыстық-тайпалық жүйе қалыптасты. Мүның өзі жергілікгі
тайпа басшыларының сепартизмін кұшейтті. Олардың кейбірі орталык, билікке
жартылай бағынған хандарға айналды да ыңғайлы кезде мемлексттік билікті
тартып алуға бейім тұрды.
XI ғасырдың басында Қимақ конфедерациясындағы қыпшақ тайпаларының
күшеюіне байланысты қимақ мемле-кеті қүлады.
Казақстан мен Орта Азияда терең із калдырған елдің бірі Қарахан
мемлекеті. Мемлекеттің негізін салушы Сатук Богра хан (915-955). Кдрахан
мемлекетінің шекарасы шы-ғыста Қашкдрға, оңтұстікте Мавереннахрға,
солтұстікте Балкдш көліне, батыста Хорезмге дейін созьшьш жаткан ірі ел
болды.
Мемлекет көптеген үлыстарга бөлінді. Үлыс басьшары үлкен қүқықгарға ис
болды, тіпіі өз аттарынан монета шығарғандары да болды.
XI ғ. 30-жылдарында мемлекет екі болінді. Батыс хандыгьшың орталығы
Бүкар болып оған Мавереннахрдан Ходжентке дсйінгі жерлер карады. Шыгыс
хандықгың астанасы Баласағұн болып, оған Тараз, Шаш, Испиджаб кяпалары,
Фергана, Жетісу және К^шғар елхелері карады.
Қарахан мемлекеті бір жагынан сельджуктсрдің, скінші жағьшан
карақытайлардың шабуылынан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz