КАЗАҚСТАН ЖЕРГНДЕГІ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНА ДЕЙІНГІ МЕМЛЕКЕТТІК ҚҰРЫЛЫМДАР МЕН ОЛАРДЫҢ САЯСИҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫ

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

КАЗАҚСТАН ЖЕРГНДЕГІ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНА ДЕЙІНГІ МЕМЛЕКЕТТІК ҚҰРЫЛЫМДАР МЕН ОЛАРДЫҢ САЯСИ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫ КУРСОВАЯ

ЖОСПАРЫ

КІРІСПЕ 3

1. 1. Қазақстан территориясындағы алғашқы қауымдық кұрылыс және оның ыдырауы. Әскери демократия. Сақ тайпаларының қоғамдық-саяси құрылысы 4

1. 2. Ежелгі ғұндардың мемлекеті 7

1. 3. Үйсіндер мен қаңлылардың мемлекеті 10

1. 4. Түрік қағанаты дәуіріндегі саяси-құқықгық қатынастар 13

Түрік қағанаттарының қоғамдық-саяси құрылысы 14

1. 5. Қарлұқ, Оғыз, Қимақ, Қыпшақ, Қарахан мемлекеттерінің, Найман және Керейұлыстарының қоғамдық-саяси құрылысы 18

1. 6. Монғол шапқыншылығынан кейінгі мемлекеттердің саяси-құқықтық жағдайы 23

Шыңғыс ханның зандары - ұлы жасақ 24

Алтын Орда және Ақ Орда мемлекеттері 27

1. 7. Моғолстан, Әбілхайыр хандығы және Ноғай ордасының саяси құрылысы 30

ҚОРЫТЫНДЫ 35

ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 36

КІРІСПЕ

Алғашқы кэуымдық қүрылыс адамзат тарихының ең үзақ кезеңі. Адамдар табитаттан бөлініп қоғам болып өмір сүргенге дейін, миллиондаган жылдарды бастан өткеріп, тас дәуірі, мыс дәуірі, қола дәуірі сияқты ондаған мың жылдарға созылған кезеңцерді өткізді. Тарихты былай дәуірлеу өндіріс қүрал-жабдықтарын пайдалануға және жетілдіруге байланысты болған.

Адамдар бірден қоғам больш емір сүрген жоқ. Олар алгашкы кезде, тас дәуірінде тобыр ретінде өмір сүрді. Тобыр тәртіппен реттелмейтін адамдардың тобы. Табигатгың дүлей күшіне оган карсы бірігіп күресу кджеттігі адамдарды бірікгірді. Мүндай тобырда күштінің дегені болды немесе биологиялық көрсеткіштер үстемдік етті. Тобыр жағдайыңдағы некенің түрі топтық неке болды.

Біртіңдеп рулық қогам кальштасты. Рулыққоғамньщ басты ерекшелігі ол гуыстас адамдардьщ қауымдастығы болып, ру ішінде некеге түруға тыйым салынды. Мүндай некені экзогамиялықнеке дейді. Осылай рулыққогамда биологиялық емес әлеуметтік керсеткіштер немесе алғашқы қоғамдық дәстүрлік тәртіл үстемдік қүра бастады.

1. 1. Қазақстан территориясындағы алғашқы қауымдық кұрылыс және оның ыдырауы. Әскери демократия. Сақ тайпаларының қоғамдық-саяси құрылысы

Адамдар арасында түрақгы неке мен отбасы калыптасты. Неке мен отбасы да ұзак, эволюциядан өтті. Олардың түрлері туралы арнайы әдебиеттерде айтылғандықтан біз оған тоқгалмаймыз.

Жақын рулардың бірлестігінен тайпалар қүрылды.

Үзақ ғасьфлар табиғатгың дайын өнімдерін жинаумен және аңшылықпен айналыскан адамдар біртіндеп жер және мал шаруашылығьша кошіп, өздері өнім өндірушілерге айналды. Мүньщ өзі басы артық өнімнің пайда болуына әкелді.

\ Алғашкіи кдуымдық қүрылыста адамдардьщ арасында шын мәніндегі теңдіх болды. Ру мүшслері бір-бірімен тең бодцы. Тайпаларға біріккен рулардың да мұмкіндіхтері бірдей болды. Рулық қоғамның негізгі жоғарғы органы ру мүшелерінің сайлап қойған жиналысы болъш есептелді. Жиналысты ру мүшелері сайлап қойған жасы үлкен беделді ру ақсакалы баскдрды. Ру ақсакдлының баскд ру мұшелеріне ұстемдігі болмады. Барлық мәселелер озара кслісіммсн, ымырамен шешілетін.

Рулыққоғамға сай отбасьш ғылымда патриархалдық отбасы дсйді. Мүндай отбасында ер адамнын - экенің билігі жұрді. Ер адам отбасьш асыраушы әрі әулетті жалгастырушы болъш есептедці.

Алғашқы қауымдық курылыста мемлекет те, құқық та болмады. Себебі рулық қоғамдық катынастар мсмлекет және құқық сияқты қондырмаларды қажет етпеді. Өзін-өзі басқаратын рулық қоғамда құқықтың ролін моральдық, адамгершілік нормалар, әдет-ғүрыптар мен дәстүрлер аткарды. Әркім өз міндетін ар-ұяты және руластардың алдындағы жауапкершілікті сезіне отырып, орындап отырды. Әдет-ғұрып пен дәстүрлер ұстемдік күрған алгашқы қауымдық қүрылыс нағыз кдрапайым демократияның үлгісі болды.

Металдың қолданылуьша байланысты алгашқы кауымдық қүрылыс жаңа кезеңге етті. Кдзақстандағы қола дәуірінің ескерткіші Андронов мәдениеті деген атпен тарихка енген (Ачинск каласының маңындағы Андронов поселкесінің атьша байланысты) . Қоладан кетпен, орақ, кару-жарақ, т. б. заттар жасалды. Андронов мәдениеті Қазақстанның үлкен бөлігін және Сібірді альш жатты. Мүңда қол өнері де дамыды. Отырықшы болған андроновтықгар үй маңында бағылатын малмен айналысты. Андронов мәдениеті шамамен б. э. д XVIII-XII ғасырларды алып жатты. Андронов мәденистінщ соңына қарай малшы тайпалар бөлініп, кешпелі мал шаруашылығы кэлыптасты. Көшпслі мал шаруашылығы малға жеке меншікіің калыптасуына алып келді және тарихга ерекше ролъ аткарған көшпенділер өркенистінің нсгізін калады. Үзақ гасырлар бойы көшпелі тайпаларда рулық қоғамның принциптері сақгальш калды. Байлықтың негізгі кезі мал мен жер рулыққоғамның жалпы меншігі болып ссептелді. Мүнъщ өзі кошпенділерде мемлекег пен қүқықтың пайда болуына ерекше әсер етті. Кешпенділерде мемлекеттің пайда болуы отырықшы болған Европа мен Азияның баскд өлкелеріне кдрағанда мүлдс болек жүрді. Мемлскеттің пайда болуының классикалық үлгісі болып саналатьш Ежелгі Египет (Мысыр), Вавилон, Греция, Рим, Үндістан мен Қытайда алғашқы қауымдық қүрылыстың демократиялық принциптері қүлдық қоғамның нағыз деспотиялық принциптерімен ауыстырылса, кошпенділсрде қүлдык жүйе мүлде болмады. Кошлелі омір қүлдық қоғамды кажетсінбеді, себебі оның өндірісті үйымдастыру принциптсрі көшпслі қоғамға сойксс кслмсді. Бүдан кешпслілср мсмлскст қүруға бсйімсіз болды деген қорытьшды тумайды.

Алғашқы қауымдық қүрылыстың ыдырау дәуірін әскери демократия ксзеңі деп атайды. Бүл үзақ уақытка созылган алгашқы кдуымдык. қүрылыс пен мсмлскеттің пайда болуы арасындағы кепір іспеттсс кезең. Әсксри демократия туралы Ф. Энгельс өзінің "Семьяның, жеке меншіктің және мемлекеттің шыгуы" деген еңбегінде кеңінен жазған.

-~Өскери демократияга мынандай ерекшеліктер тән. Рулар мен тайпалар арасында соғыстар мен қақтығыстар үнемі болъш түрады. Осындай жағдайда қоғам өмірі әскери-соғыстық сипат алады. Рулық қоғамдағы жасы үлкен беделді ақсакалдардың орнъша күш-куаты мол жас әскери көсемдердің ролі артады. Әскери косемдер әлі де рулардың жалпы жиналысына тәуелді болды. Жалпы жиналыс әскери көсемдерді сайлап қойды, кдласа алып тастады. Әскери көсемдердің жеке билік қүруға бейім екендігін сезген рулъгқ дсмократия оларды тежей отырьш, соғыс жағдайында оларға төзуте мәжбүр болды. Дегенмен жеке меншіктің шығуы, байлықтың шоғырлануы, үнемі жалғаскдн соғыстар жағ-дайында әскери демократия енді рулық қоғамның шеңберіне сыймады. Әскери косемдер біртіндеп рулық демократияны талқандап жеке билігін орната бастады. Әдет-ғүрып пен дәстүрдің орнына күқық пайда болып, рулық қоғамды мемлскет ауыстырды.

Кдзақстан мсн Орта Азия территориясьш б. э. д. VIII-III ғасырларда мексндегсн сақ тайпалары әскери демократия-нъщ гүлдсну жоне мемлекеттің қалыптасу кезеңінде омір сүрді. Осы VIII-VII ғасырларда Казақстан даласын мексн-дсгсн тайпалардьщ өмірінде ірі бетбүрыс, өзгеріс туғызған темірді пайдалану жәнс толыккөшлснділік омірге өту сияқты елсулі оқиғалар болды. Темірді паіідалану ондірісте үлкен төңкеріс жасады. Темірден түрлі кдру-жарақтар мсн өндіріс құралдары жасалды. Мал саны барынша молайып бір жерге симаған соң кешпелі өмірге өтуге тура келді. Саны мол малды сыртқы жаудан қорғаудың қажеттілігі туды. Мал бай адамдардың қолына шоғырланды. Екінші жагынан малы аз, бай мал иелеріне тәуелді ру мүшелері пайда бодды. Кедсйленгсн қоғам мүшелерінің бір белігі кешіп жүрсе, скінші болігі жер шаруашылығымсн айналысты.

Кошпелі омір мал бағу мсн оны қорғау ұшін жылқыны мініс құралы ретінде пайдалануға кеңінен жол ашты. Мұньщ езі садақ пен найзамен қаруланған топтардан түратын атты әсксрдің пайда болуьша әкелді. Көшпелі малшы тайпа-лардың омірі алғашқы кезден-ақ жаппай каруланған қоғамга үқсайтын.

"Алтьш адам" дәуіріндегі және онан ксйінгі сақ тайпа-ларында мемлекеттің белгілері болғанын кореміз. Ең алдымен рулардың үлкен тайпаларға, тайпалар үлхен тай-палық одақтарға бірікті. Осы тайпалық одақтар алғашқы мемлекеттік қүрылымдар болды. Себебі оларды көсемдер немесе сақтардың патшалары басқарды. Сақ патшалары әскер басы больш саналып, согыс және бггім мәселесін, көшіп-қону, көрші елдермен қарым-қатьшастарды реттеді. Сақ тайпаларындағы патшалық билік тек бір рудың қолында бодды деп есептеуге болады. Кейде патшалардьщ рөлінде әйелдердің де болғаньш көреміз. Есік қорганьшан табылған "Алтын адам" аталып кеткен сақтардьщ патшазадасы оларда мемлекеттік институттың көп белгілерінш, болғанын керсетеді. Сондай-ақ парсылардың әйгілі Кир патшасын талкдндаған массагетгердің косемі Томиристің де патшалығының мемлекеттіх қүрылымы белгілерінің болғанъш байкауга болады.

Іргелес елдер мен парсылардьщ шабуылы, кейінірек А. Македонскийдің әскерінід шапқьшшылығы, тағы баска көршілердің басып кірулері де сақтайпаларында мемлекеттің күшеюіне, әсіресе сыртқы жаудан үйымдасып қоргануга басты себеп болғанъш кореміз.

Сақтар қоғамында кесемдерге әлі де болса халық жиналысымен ссептесуге тура келген1.

Б. э. д. FV-III ғасырларда сақгарда мемлекеттілікгің ең басты белгілерінің бірі - жазу пайда болган-. Жазудың пайда болуы адамзат өркениеіінщ ең зор жетістіктерінің де бірі еді. Ал жазу мемлекетгік карым-катынастың даму кажеттілігінен туатыны белгілі.

Кдзақстан жерінде мекендеген алғашкы көпшелі тайпа-лар одагының бірлестігі сақтар алғашқы кауымның ыдырау, мемлекеттік қүрылымдардың қалыптасу дәуірі - әскери демократия кезеңінде өмір сүрді. Сонымен қатар сақтарда мемлекеттің қалыптасу белгілері де кеңінен кездссті. Көшпелілік омірдің, сыртқы жаулармен күрестің ыкдал етуімен сақтар бірлестігі әлі де буыны бекімеген, оскери демократия-мсн шсктелгсн қүрылым болды.

1. 2. Ежелгі ғұндардың мемлекеті

Кдзақстан жерінде қалыптасқан алгашқы мемлекеттік қүрылымдардың бірі - гүндардың мемлекеті. Бүл көшпелі тайпалар мемлексттігінің алғашқы көрінісі. Таза түрік тілдес тайпалық бірлестіктер болған ғүндар тарихта ете терең із калдырды.

Еүн тайпалары қазіргі Оңтүстік Маньчжурия, Оңтүстік Монтолия жерінде б. э. д. II мың жылдықтың соңы I мыңыншы жылдықтың басында кепшелі тайпалар ретінде калыптасты. Көшпелі ғүңдар отырыкдіы қытайларға күйрете шабуьш жасап түрды. Садақпен, найзамен каруланған, атты әскерлі ғүндар жаяу қытайларды беттетпеді. Ғүндар қытайлармен мәдени, бейбіт карым-катынаста да болды. Көне қытай тарихшылары Сыма Цянь (б. э. д. 135-67 ж. ж. ) ғүвдардын, сулы және шалғынды жерді іздеп малмен бір қоныстан екінші қонысқа көшіп отыратынын, түрақты мекенді білмейтінін, шығатын есігі шыгыска кдраған киіз үйлерде түратыньш, етпен тамақганьш, қымыз ішіп, киімді ортүрлі жүн маталардан жасайтын, кім күшті, батыл, даулы моселелсрді шешуге қабілетті болса, соларды басшы крятынына назар аударады. Мүрагерлік дегенді білмейтінін, жүзден мыңға дейінгі жүрты кауым күратыньш, басшыларьшан бастап соңғы бағынышты адамына дейін әркім өз мальш озі багатыньш, біреу-біреуге кілзмет жасамайтьшъш, әйелдің пікірін тыңдайтынын, согыстарға ерекше коңіл болстінін жазады ол. Бүл дерсктсн ғүндардың әлі де таптық қоғамды білмсйтін осксри демократия сатысында омір сүргенін байкауға болады.

Б. э. д. IV ғасырда Қытай деректері алғаш рет ғүндарды езінің карсыласы рстінде атап, олармен болган соғыстарда алма кезек жеңістердің болғанын жазады. Ғүндардың батыстагы кершілсрі сақтар екендігі айтылады.

Б. э. д. III ғасырдың басьщда ғұндар әскери косем Тауман-ның басшылыіымен ұлкен кешлслі мемлекет қүрды. Қытай дерсктері ғұндардың мсмлекет басшысын "шанью" деп атаған. Ғұндардъщ өзі патшаларын "тоңірқүты" деп атаған. Тауман-нан соң ғұндардың тәңірқұты болған оның ұлы Моде мсмлекетті мсйлінше күшсйтті. Ол корші тайпаларды дунқуларды, үйсіндерді, лауфань жоне байян тайпала-рын бағындырып, Қытайға ауыз салды. Хань династиясы билсп тұрған қытай әсксрі б. э. д. 200 жылы ғұвдардан ойсырай жеңілді. Озі соғыс бастаған К>ітай императоры Моде бас-таған гұндардан бейбіт кслісім сұрап, Қытай импсраторыньщ кьізьш калыңдықка бсріп, алым толеп тұруға міндеттенеді. Модснің мұрагері тәңіркүты Лаошанның кезінде ғұндар ширек ғасыр бойы юэчжилермен соғысып, оларды Орта Азияға шегіндірді. Ғұндардьщ кейінгі тоңірқүтылары да Қытайдан бағалы сьшлықгар, алым алып, ханшаларьш қалыңдықкд алып отырды.

Б. э. д. 59 жылы ғұндар дағдарысқа үшырап екіге бөлінді. Ғұндардъщ онгүстік болігі Қытайдьщ қол астъша кіруге мәжбүр болды. Солтүстік бөлігі К^зақстан мен Орта Азияга, онан әрі Европаға қоныс аударды. Ғүндар осы өңірде аландармен, кдңлылармен және үйсіндермен араласты.

Б. э. IV ғасырында ғүндар Батыс Европаға басып кірді. Ғүн жауынгерлері Константинопольды қоршады, Закавказье мен Месопотамията жетті. Батыс Рим империясыньщ күлауьша да гүндар ерекше улес қосты. Ғүндардьщ дәуірлеуі импера-тор Аттиланның (Еділдің) атымен байланысты. Византия ғүндарға алым толеп түрды. V ғасырдьщ ортасьгада ғүндар импсриясы тарады.

Ғундар Амур озенінен Орталық Европаға дейін созылып жаткан далада алғашқы Евразияльгқкөшлслі империя күрды. Осы үлы даланы жарты мың жыддан астам билсп-тостеп түрды. Ғүндардан қорғануға мәжбүр болган қытайлыктар Үлы Қытай қорғанын соғып, ездерін сақтап қалды. Ғүндар-дьщ жорықтары "халықтардың үлы қоныс аударуына" себсп болды.

Осыншама үлкен аумақты алып жатқан ғүн империя-сында дамыған мсмлексггік қүрылыстың болғаны бслгілі. Әрине гүн мемлекстінщ көп жақтары бізге белтісіз.

Ғүндардың императорьш теңірқүты, қытайша шанью деп атады. Императорлар тск ең атакты басшылық етуші төрт тайпаның бірі - Люанди тайпасынан сайланатын. Осы аристократтық болып есептелетш төрт тайпа тек бір-бірімен қыз алысып, қыз берісетін. Мемлекеттік билікте де осы тайпалардъщ екілдері отырды.

Ғүн патшасы тәңірқүтыны "аспан үлы", "Аспан мен Жер-ден жаратылған", "Күн мен Ай" тақка әкслген үлы тәңірқүты деп атайтын. Тәңірқүты таңертең Күнге табынса, кешкс Айға бас иетін. Тәңірқүтының мықты орталықтанған мемлекеттік аппараты, толып жатқан көмекшілері мен уәзірлері, әскербасылары болды. Тәңірқүтыньщ билігі шексіз болган. Ол әрбір қогам мүшесін олім жазасына кесіп жібсре алатын.

Ғүн қоғамы әскериленген қоғам болды. Әрбір қоғам мүшесі кез келген уақытта, садағьш асьшьш, атьша мініп елін қорғауға немесе жорықкд шыгуға дайын түратын. Ғүнның әрбір ер азаматы бала кезінен өлгенше әскери міндетті болып, белгілі бір әскери бөлімде есепте түрды. Әскерден қашу өлім жазасымен жазаланатьш.

Ғүндардың орасан мол әскері болды. Өздері жаулап алган жерлердің бәрівде 24 тайпадан түратын ғүндар артыкшылыкпен пайдаланды. Бүл таза ғүндар әскердін, негізін қүрды. Осы 24 ғүн тайпасыньщ әркдйсьшда ең кемі 10 мың адамнан түратын әскері болды. 10 мың әскердің басшысын түменбасы деп атады. Түменбасыларды тәңірқүтының өзі жақьш ағайындарынан тағайындады. Тәңірқүтыньщ жаньшда сол қол және оң қолын баскдрып отыратын лауазым иелері - көмекшілері болды. Сол қол және оң қол иелері елдің Батыс жөне Шыгыс бөліктерін биледі. Сондай-ақ олар әскердің сол қанаты мен оң қанатын баскдрды. Сол қол және оң қол иелері тәңірқүтының үлдары немесе жақьш туыстары ішінен тағайыңдалатын.

Түменбасылар, сондай-ақ белгілі бір үлкен территориялардың өкімшілік басшысы да болып есептелді. Оған сол территорияның халқы түгелдей бағынды. Түменбасылар өз кезегінде езіне багыньшгты әскер ішінен мыңбасы, жүзбасы, онбасы сияқты әскербасыларын тағайьшдады және оларга баскаруға белгілі бір территория мен халықты берді.

Ғүндардың империясы жоғарыдан теменге дейін түгелдей әскери жоне азаматтық биліктің жымдасқан үлгісі болды. Тәңірқүтыньщ деспотиялық билігіне негізделген мемлекеттік апларат тоқтаусыз жүмыс істеді. Оньщ үстіне ғүндардың империясы аса бай мемлекет болды. Ғалымдардың есептеуі бойьшша гүлденген дәуірде өр адамға 19 бас мал, күйзеліске ұшыраған кезде 5-9 бас малдан келген. Оның үстіне ғүндарға жаулап алтан елдерден алым-салық пен сыйлықгар үзіліссіз ағыльш ксліп жатты.

Ғүндардың құқықтық жүйесі туралы деректер тым мардымсыз. Мал отбасының меншігі болған. Әр отбасы мал бағатын белгілі бір территорияга ие болған. Ол тсрриторияны бүкіл ру болып қорғаған. Ғұндарда әменгерлік жүйе емір сүрген. Куйеуі елген жесір сол әулеттің біріне тұрмысқа шыққан. Үрлық жасағаны ұшін отбасы мүшелері түгсл жауап беретін. Үрынъщ отбасы (әсірссе мал үрлағаны үшін) қүлдықкд салынатьш.

Бүдан гүндарда әдет-ғүрып қүқығыньщ қолданылғаньш байкдуға болады.

Ғүн мемлекетінде олардьщ артықшылығьш дәрштейтін, қоғам мүшелерін дүниежүзіңде үстемдіх орнатуға тәрбиелейтін ерекше тәлім-тәрбие жүмысы түрақты жүріп отырган. Бүл орайда ғүндардьщ Тәңірге табынған діни сенімі де үлкен рөл ойнаған. Осыньщ аркасында ғүндар тарихта алғашқылардың бірі болып әлемдік дәрежедегі империя қүрып, бірнеше ғасырлар бойы Евразия даласын емін-еркін билеп төстеді.

Ғүндар көшпелілік өркениетке негізделген көшпелі мемлекеттік қүрылымньщ негізін кдлады. Алгаш рет әдет-ғүрьштарды заңцастырьш, көшпелі әдет-ғүрып қүқығьшың негізін салды.

1. 3. Үйсіндер мен қаңлылардың мемлекеті

Қазақстан жеріндегі алғашқы мемлекеттік қүрылымдарды қүрушы сжелгі үйсін және кднлы тайпалары.

Үйсіндср Жетісуға Орталық Азияның түтсірінсн Дүнхуаң және Чилан тауы аральиъшан б. э. д. II ғасырда шамамен 160 жылдары кошіп келген. Ол кезде үйсіндерді Нәнді би баскарған. Үйсівдердің мүнда кошуіне ұлы иозылардың қысымы себсп болса керек. Жетісуда үйсіндер оз мемлекетін қүрды.

Коне Қытайдың "Хан патшалығы тарихы Жаң Чиан өмірбаяны тарауыңда "уйсіндерді" ханы күнму (кунби) деп аталады екен. Күнмудың әкесі Нәнді би тегінде Чилан мен Дүнхуаң аралығындағы үлы иозылармен канаттас отырған 12

кіші мемлекеттің иесі екен" деген дерек бар. Бүл деректен үйсіндердщ Жетісуға келмей түрып та мемлекеті болғаньш көреміз.

Үлы иозылар - юечжілер б. э. д. дейінгі НІ-ІІ ғасырларда Чилан мен Дунхуан аралыгын мекендеген көшлелі тайпа-лар. Олар ғүндардың шабуылдарынан соң Жетісу мен Казақстанға қоныс аударьш, жергілікті тайпаларға сіңісіп кетксн. Кейін олардың бір болігі үйсіндерге сіңіскен. Кейбір зерттеушілер үлы Жүздің атауын осы үлы иозылармен байланыстырады.

Үйсін үлысы Іле өзені өңіріне келіп орнықкдн соң оркен жайып гүлденеді, үлан-байтақ оңірді кдмтыған қуатты да қүдіретті мемлекет қүрады. Үйсін елінің территориясы: батысга Шу, Талас озсндеріне, шығыста Тянь-Шань тауларының шығыс сілеміне, солтүстцсге Балкаш көлінен бастап, оңтүстікте Ыстық көлге дейінгі өңірді камтыды.

Үйсіннің елбасшысын Қытай деректерінде гуньмо (күнби, күнбегі) деп атаған. Мемлекеттің астанасы Ыстықколдің жағасындағы Чигучек (кейбір деректердегі Чйгу, Чичу) атты бекінісі бар кала болган.

Үйсіндер көшпелі мал шаруашылыгымен айналысқан. Ішінара егін сальш, кдлаларда да түрған. Үлы жібек жолы осы Үйсін мемлекеті арқылы өткен.

Үйсіндер үнемі көрші мемлекеттермен соғыс жағдайьшда болган. Үйсіндердің соғыскдн елдерінщ ішінде ғүндар, үлы иозылар және Қытай болған. Үйсіндер көршісі Қаңлы мемлекетімен де кдқгығыста болган. Мүндай жағдай үлкен әскер үстауға себеп болды. Кемеліне келіп дәуірлеген кезде үйсін елінде 120 мьщ түтін, 630 мың адам, 188 мьщ 800 сайлауыт әскср болды дейді деректер3. Қытай деректері үйсіндсрдің сол кезеңдегі батыс еңіріндегі барлық мемле-кеттен адам саны жағынан үш есе, әскер саны жагынан біржарым ссе үлкен екендігін жазьш "үйсіндср батыс оңіріңцсгі аса қүдыретті мемлекст" деп корсетсді.

Үйсін мсмлекетінің басшысы күнби болды. Ол мсмлекетті озі тағайындаған әскери әкімшілік үлықтар арқылы баскіірды. Үйсіндерде тақ әкедсн балаға мүрагсрлікке беріліп отырған. Тіпті такда отыру үшін мүі>агсрлер арасьшда кднды күрестср дс жиі больш түрған.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.