КАЗАҚСТАНДА СОЦИАЛИЗМ ҚҰРУ КЕЗЕҢІНДЕГІ МЕМЛЕКЕТ ПЕН ҚҰҚЫҚ (1917-1941 ж. ж. )

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

КАЗАҚСТАНДА СОЦИАЛИЗМ ҚҰРУ КЕЗЕҢІНДЕГІ МЕМЛЕКЕТ ПЕН ҚҰҚЫҚ (1917-1941 ж.ж.)
КУРСОВАЯ

ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ 3
1. Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы. Казревкомның қызметі 4
ҚАЗАҚСТАНДА СОЦИАЛИЗМ ҚҰРУ КЕЗЕҢІНДЕГІ МЕМЛЕКЕТПЕН Қ¥ҚЫҚ(1917-1941
ж.ж.) 5
2. Казақ Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасының құрылуы 8
3. Қазақ жерлерінің КДКСР-дің құрамына бірігуі 12
4. Қазақстанда социалистік құқықтық жүйенің қалыптасуы және дамуы.
1926 жылғы КАКСР Конституциясының жобасы 13
5. Көшпелі және жартылай көшпелі қазақтарды отырықшыландыру мен ауыл
шаруашылығын ұжымдастырудың 18
6. Мемлекеттік құрылыс пен мемлекеттік басқарудың жетілдірілуі 22
7. Қазақстанның автономиясы республикадан одақтас республикаға
айналуы. 1937 жылғы Каз КСР Конституциясы 25
8. Ұлы Отан соғысының мемлекет пен құқыққа ықпалы 29
ҚОРЫТЫНДЫ 30
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 31

КІРІСПЕ

1. Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы. Казревкомның қызметі

1917 жылы 25 қарашада Петроградта большевиктер партиясы басқарған
карулы котеріліс жеңіске жетті. Уақытша үкімет қүлады. Мсмлскеттік билік
ксңестердің колына өтті. Кеңес окіметі жүмысшылар мен шаруалардың
диктатурасы болды. Бүл өкіметтің озегін большевиктер партиясы күііды. Кеңес
өкіметі жаңа қоғам — социалистік жүйеі социалис-тік мемлекст псн
социалистік қүқықты қүруға бет алды. Социалистік мсмлекет пен қүқықты
қалыптастырудағы большевиктердін, косемі В.И.Ленин өзінің көптеген
еңбектерінде жан-жақты талдап жасады.
1917 жылы 25-26 қарашадағы бүкілресейлік кеңсстер-дід II сьезі жаңа
окімет органдарьш күрды. Халық Комиссар-лары Кеңесінің Халкомксңес төрағасы
болып В.И.Ленин сайланды. Бүкілрессйлік О{італық Аткару кокштетінің (БОАК)
торағасы алғашқы кезде Я.Свердлов, 1919 жылдан М.И.Калинин болды. Салаларды
баск^іру үшін Халықкомисса-риаттары қүрылъш, оларды Халық комиссарлары
баскарды.
1917 жылдың соңы мен 1918 жылдың басьшда К^зақстан-ның барлық
облыстарында Ксңес окіметі жсдіп, билікті қолға алды. Үзамай 1918 жылдың
коктсмшің соңьша караіі Рессйде азамат соғысы басталды. Билікті қолдан
жібсргісі келмегсн бүрынғы капиталистер, помещиктер, патша осксрлерінің
басшылары, шст ел интервснттерімсн бірігіл Ксңсс окімстін күлату үшін үлксн
соғыс бастады. Азамат соғысы Кдзақстанды да түгслге жуық кгімтыды. Копшілік
облыстарда Кеңсс окімсті қүлап, билік ақ гвардияшылардьщ қолына кайта отті.
Тск орталыгы Ташкент болған Түркістан рсс-публикасьшың орталық боліктсрі
қүламай түрып кдлды.
Казақстанда Актөбс, Жетісу, Орал сияқты ірі майдандар қүрылды. Өте
ксскілескен жағдайда жүрген азамат соғысы Қазақстанда бірден жаңа кеңес
билігінің орталықтанған
Алашорда ұкіметі халықгық әдет-ғүрып қүқығын жаңа жағ-дайға үгымды
пайдалана білді. Алаш басшылары аса білікті, кұрескер кайраткерлер ретінде
тарихка енді. Бірақсол кезеңдегі тарихи-саяси жағдай Алаш идеясын, Алашорда
автономия-сын бесігіңце тұншықгырьш тастады.
Презвдент Н.Ә.Назарбаев "Алаш" партиясы мен Алаш-орда үкіметінің саси
әрекетін жоғары бағалап, өзінің "Тарих толқынында" деп аталған кітабының
бір бөлімін "Алаш" мұрасы және осы заман" деп атады.Онда Алаш мұрасы жан-
жақты зерттеліл бағаланды. Елбасы "Алаш" партиясының жетекшілері үсынған
көптеген қағидалар кұні бұгінге дейін ез маңызьш сақгап отыр. Бүл үлттық
емес патриоттық үйым, алдъша қойган мақсаты кдзақ қоғамын бірте-бірте
өзгертіп, оны осы заманғы шындықкд бейімдеу еді" дей келе "Казақ халқы
өзінің басты мақсаты — үлттық мемлекеттілігін кайта калпына келтіруге
нақгылы мүмкін-дік алды. Алайда, оқиғалардың бейбіт ербуін Ресей қоға-
мындағы тьщ дағдарыс бүзьш кетіп, оның езі болъшевиктер партиясыньщ
диктатурасын орнатуға әкеліп сокты", - деп жазды .

ҚАЗАҚСТАНДА СОЦИАЛИЗМ ҚҰРУ КЕЗЕҢІНДЕГІ МЕМЛЕКЕТПЕН Қ¥ҚЫҚ(1917-1941 ж.ж.)

1. Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы. Казревкомның қызметі
1917 жылы 25 қарашада Петроградта большевиктер партиясы баскарған
карулы котеріліс жеңіске жетті. Уақытша үкімет қүлады. Мсмлекеттік билік
ксңестердің қолына өтті. Кеңес окіметі жүмысшылар мен шаруалардың
диктатурасы болды. Бүл өкіметтің озегін большсвиктер партиясы қүрды. Кеңес
өкіметі жаңа қоғам — социалистік жүйеі социалис-тік мемлскст псн
социалистік қүқықты қүруға бет алды. Социалистік мсмлекет пен қүқықты
қалыптастырудағы большевиктердін, косемі В.И.Ленин өзінің коптеген
еңбектерілде жан-жақты талдап жасады.
1917 жъшы 25-26 қарашадағы бүкілресейлік кеңестер-дің II сьезі жаңа
окімет органдарьш қүіэды. Халык. Комиссар-лары Кеңесінің Халкомксңес
төрағасы больт В.И.Ленин сайланды. БүкiлpeceйлiкOJlтaлыкAтклpyкo^штeтi нiң
(БОАК) торағасы алғашқы кезде Я.Свердлов, 1919 жылдан М.И.Калинин болды.
Салаларды баск^іру үшін Халықкомисса-риаттары қүрылъш, оларды Халық
комиссарлары баскдрды.
1917 жылдың соңы мен 1918 жылдың басында К^зақстан-ның барлық
облыстарында Ксңес екіметі жсдіп, билікті қолға алды. Үзамай 1918 жылдың
коктемінің соңына карай Рессйде азамат соғысы басталды. Билікті қолдан
жібсргісі келмегсн бүрынғы капиталистср, помещиктер, патша осксрлерінің
басшылары, шст ел интервснттсрімсн бірігіп Кеңсс окімстін күлату үшін үлксн
соғыс бастады. Азамат соғысы Қазақстанды да түгслге жуық кгімтыды.
Коіішілік облыстарда Ксңсс окімсті қүлап, билік ақ гвардияшылардьщ қолына
кдйта отті. Тск орталыгы Ташкент болған Түркістан рсс-публикасының орталық
боліктсрі қүламай түрып калды.
Кдзақстанда Актөбе, Жетісу, Орал сияқты ірі майдандар қүрылды. Өте
ксскілескен жағдайда жүрген азамат согысы Қазақстанда бірден жаңа кеңес
билігінің орталықтанған
111органдарын қүруға мүмкіндіх бермеді. Аз уақыт билікті оз қолына
алған Алашорда үкіметі де 1918 жылдъщкүзінде тарады. Кязақстанда облыстар
мсн усздсрде күрылган жүмысшылар, шаруалар және солдаттар Кеңестсрі жаңа
биліктің алгашқы окілдсрі болды. Азамат соғысы жылдарында Кеңестер мсн
контррсволющшлык, күштсрдің бірін-бірі ауыстырьш түрған ксзсндсрі аз
болмады.
К^зақстанда бір орталықтанган Кеңсстік биліктің орнауы Қазақ
рсволюциялық Комитетінін, (Казрсвкомның) қүрылуымен байланысты. 1919 жылы
10 шілдедс РКФСР Халкомкеңссінің декретімен қазақ өлкесін басклру жөніндсгі
революциялық комитет қүрылды.
Казревком Кдзақ автономиясын күрғанға дсйінгі қольша барлық жоғары
әскери және азаматтық билікті шоғырландырған орган болды'. Казревком
олкедегі үкіметтщ функіщяларын атқарды. Оньщ төрағасы С.Пестковский,
мүшелері: Ә.Жанкелдин, Б.Қаратаев, М.Түнғаншин, С.Меңдешев, А.Байтүрсынов,
Б.Каралдин т.б. Алашорда тараган сон, оньщ кейбір мүшелері Кеңес окіметінің
жүмысына тартыльш Казревкомның қүрамына етті.
Казревкомның салалар бойынша белімдері болды. Кейін бүл болімдер халық
комиссариаттарын қүруға негіз болды. Казревком кұрамында мынадай бөлімдер
қызмет істеді: халық ағарту, жүмысшы-шаруа инспекциясы, ішкі істер, кдржы,
почта, юстиция, әлеумсттік қорғау, жер болімі, әскери іс жоніндегі
комиссариат, еңбек мшдеткерлігі туралы комитет. Бүл белімдер Казревкомның
олксдегі жоғары билік рстіндегі қызметін кдмтамасыз етті.
Казревкомның міндеттері: олкедегі кеңес қызметін үйымдастыру, Кеңестік
Рессйдің билік органдарының шсшімдерін жүзеге асыру; экономика мен
модскистті котеру шаралары; Кдзақ автономиясьш қүруға дайындық жүргізу;
РКФСР мен Түркістан АКСР—мен байланыс т.б. Азамат соғысы жағдайында бұндай
күрдслі де қиын міндсттсрді жүзсгс асыру
оңай боямады.
Казрсвкомның міндсттсрінің бірі жсргілікті ксңсстсрді үйымдастыру жонс
оларга басшылык. ету болды. Ол үшін жаңа
* 1925 жы.іга деиін "казак" деген итаудың орнына "кыргыі" атауы
қолданы.іды. Отаршшдык, саясаттың "жемісі" бо.ігаи мүндай 6урма.іиудпн
KyrtibLia салу оңай болмады. Сондықттшн автор "қыріъп" соіінің орнына
"киіак" еөзін колданып отыр. Мосе-іен "Кирревкомның" орнына "Каіревком",
"Кыріьп AKCf'-нің орнына "Кгпак АКСР"-: деп алынды. 112
саилау жүиесі жасалып ксңестергс канаушы таптардың жоне
конрреволюциянъщ өкілдерін жібермечте күш салынды. РКФСР-дің 1918 жыліы
Конституциясының 65-бабы боііьш-ша мүндай элемснттер сайлау күкыгынан
айрылған болатьш. Әрі олар ксңсстердің бүкілқазақстандық Қүрылтай сьсзінс
жібсрілмсді.
1920 жылға дсйін олксдс бірыңгай партия үйымы да болмады. РК(б)П
Орталық Комитсті 1920 жылы 30 соуірдс РК(б)П-нің қазақ облыстық бюросын
қүрды. Өлксдсгі бүкіл партиялық үйымдастыру, насихат жүмысы осы орган-ның
қолына жинақталды. РК(б)П-ның Қазақ облыстық бюросының қүрамына
С.Пестковский, Ә.Жанкелдин, А.Әйтисв, С.Арғыншисв, М.Мүрзагалиев және
А.Әлібсков кірді1.
Казревком мен Қазоблбюро Қазақстан Кеңестерінің Қүрылтай сьезін
шақырудьщ нүсқауын жасады. Бүл нүскдуда бүрынғы канаушы болған топтарға
сайлау қүқыгы берілмсді. Жүмысшылар үшін шаруаларға қарағанда үлкен
артықшылыкгар бсрілді.
Ревкомдардың мынадай вертикалды қүрылымы болды: Казрсвком, облревком
жоне уездревком. Ревкомдардын, жүмысы бір адамның басшылығына негізделді.
Мүндай жеке басшылық азамат соғысының тотенше жағдайынан туьшдады. Рсвкотуі
торағаларының қолъша мол және тотенше билік жинақталды.
Рсвкомдардың қаулылары мсн бүйрықтары міндетті нормативтік актілер
ретінде мүлтіксіз орындалуга жатты. Ревкомдардың актілері арқылы халықтың
міндеттері мен күқықтары белтіленіл, олардьщ баскд әскери және азаматтық
үйымдарға кдтысы анықталды.
Ревком жүмыстарының бір ерскшелігі усздік ревкомдар-дың болімдсрі мсн
болімшслері (подотдслдср) облыстық рспкомдардың осындай болімдеріне тікслей
ссспті, сондай-ақ Казрсвкомның дирсктивалары мсн нүскііулаі^ына бағынышты
болды. Рсвкомдар Қызыл Армияның болімдсрін қүру, рсволю-ция жауларына
күрсс, қатаң рсволюциялық тәртіп псн рсволюциялык, зандылықты орнату,
азық—түлік саясатын жү}і-гізу, аштықпсн кирауға кдрсы күі)сс, бүкэраны
Ксңсстср жүмы-сына тарту сияқгы толып жаткдн жүмыстармен айналысты.
Пролетариат диктатурасыньщ төтснше органдары рстінде ревкомдар
Кеңестерді таратьш жібсрс алды. Ревкомдардың жүмыстары күш қолдануға
непзделгсндіктен онда асыра сілтсулер ксздесігі түрды.

2. Казақ Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасының құрылуы

1920 жылы 26 тамызда РКФСР Халкомксңссінің торағасы В.И.Лснин жонс
БОАК торагасы М.И.Калинин "К^іргыз (К^ізақ) Автономиялы Ксңсстік
Социалистік Республккасын күру туралы" дскреткс кол қойды. Осылай РКФСР
қүрамында Казак. АКССР-і құрылды.
Дскрст бойъшша КДКСР-дід күрамьша мьша облыстар кірді:
а) Ссмей, құрамында уездер: Павлодар, Ссмей, Оскемсн, Зайсан,
Каркаралы;
б) Ақмола, қурамында уездер: Атбасар, Ақмола, Кокшетау, Петропавл және
Омбы уезінің бір болігі;
Ескерту: Омск уезінід Қырғыз (казақ) жәнс Сібір болігін дол болу
Кьіргыз (казақ) революциялық комитеті мен Сібір революциялых комитетінің
келісімімен анықталады.
в) Тцжш, күрамында уездф: Крсганай, Акгөбс, Ырғыз жонс Торғай;
г) Орал, кұрамында уездер: Орал, Ілбішін, Теміржәне Гурьсв;
д) Закаспий облысыньщ Маңғышлак усзі; осы облыстьщ Красноводск
уезінің 4-ші және 5-ші .Адай болыстары;
е) Астрахан губерниясынан: Синсморск болысы, Боксй ордасы жәнс 1-ші
және 2-ші Приморск округінің бүрынғы қазьшалық оброктік территориялары.
1920 жылы 22 қыркүйекте "Известия ВЦИК" журналында осы декреттщ §1-нс
БОАК кябылдаған мьшадай қосымша жарияланды.
ж) Орынбор кдласы жонс Орынбор губсрниясының мына аудандары: Орынбор-
Покровск, Краснокомск, Илсцк, Шарлық, Исавск жоне Петроский.
Мінс осы территориялар жаңадан қүрылған ҚазАКСР-нің қүрамына кірді.
Сырдарим жонс Жстісу облыстары Түркістан АКСР-ріің күрамында кдла бсрді.
Дскрстте бүл жсрлер ҚазАКСР-дін, қүрамына оның халқының қалауы бойьшша өтс
алады дегсн тармақ болды.
Қазақ автономиясының қүрылуы сөзсіз аса маңызды тарихи жоне саяси
оқиға болды. Қазақ халқынъщ автономия түрінде болса да мсмлекеттілігі
қаллына келтірілді, онын территориясы белгілснді. Тіпті Сырдария, Жетісу
облыс-тарындағы казақтарды бірьщғай республикаға біріктірудің қүқыкхық
негізі каланды.
Сондай-ақ В.И.Ленин жонс М.И.Калинин қол койган дскрсттс ҚАКСР-дің
орталық органдары Кязақ Орталык Аткару комитсті (ҚазОАК) псн Қазақ Халық
Комиссарлар Кеңссі ексндігі анықталды, 12 халық комиссариаттарын жонс
Завольжс осксри округінс бағынышты едзақ әскери коми-тстін қүру бслгілснді.
КДКСР-нің РКФСР орталых, органдарьшсн, Сйбрсвком жәнс Түркістан АКСР-
мен қарым-қатынасы анықталды. Сибревком мснТүркАКСР ОАК-ның Президиз^іы
қүрамына Казрсвком өкілдсрі ендірілді:.
КДКСР-іне к^іжстті кііржылардьщ барлығы РКФСР кдр-жысынан белінсін дсп
атап өтілді декрстте. Бүл сол кезең үшін аса кажетті жордем еді.
1920 жылы Орынборда Кдзақстан Кеңестерінің Қүрылтай сьезі отті. Сьезд
ҚАКСР-нің орталык, мсмлекеттік органдарьш Кдзақ Орталык Аткдру комитетін
күрып, оның төрағасы етіп С.Мсңдешсвті бекітті. Қазақ Халык Комиссарлар
Ксңс-сінің торағасы больш Р.Радусь-Зенкович бекітілді. К^ізақ-станның
астанасы больш Орьшбор кдласы жарияланды.
Қүрылтай сьсзі "КДКСР-дің сңбекшілері құқығының декларациясын"
қабылдады. Бүл конститутіялық мәні бар Қ.АКСР-ДІҢ мемлекеттік қүрылымын,
территориясын, сайлау жүйесін т.б. жақтарын анықтаған күжат болды.
Декларация 1926 жылы қабылданган КАКСР-дің бірінші конституциясының
жобасына кірді. Оның мазмүнын осы жобаны талқылағанда қарастырамыз.
Күрылтай сьезі "Қазақ АКСР-нде Кеңсс екіметін үйьшдастыру туралы"
кііулы вдбылдады3.
Кдзақстандағы жоғарғы өкімст билігі Кеңсстсрдің бүкіл кдзақтық сьсзі
болып табыдды. Бүл сьсзд Казақ Орталық Атк^іру комитстін саіілайды. ҚазОАК
75-ке дейін мүшедсн жоне 25 мүшслікке кандидаттан түрды. Бүкілказақтьгқ
сьсзді ҚазОАК жылына бір рст шақырады. КазОАК бүкілкязақтык. сьездер
аралығында жогары билік органы болып есептелді.
Тотенше немесс ксзсктсн тыс бүкілқазақтық сьездерді ҚазОАК оз калауы
бойьшша нсмесе республиканың 31-н білдірстін жергілікті ксңестсрдің
талабымен шақыра алды.
Бүкілказақтық сьсзд мемлекттегі бүкіл билікке басшылық жүргізді.
ҚазОАК-ты сайлады, үкіметтің есебін тыидады, заңдар кабылдады.
Бүкілкдзақтық сьездің дслсгаттары усздердсн жіберілді. Егер
бүкілказақгық сьсздің алдында губершшлық, облыстык, сьсздср болса,
дслсгаттар сонда сайланды.
Бүкілказакгык, сьездср аралығында жоғары заң шығарушы, окімші жонс
бакылаушы билік сьсзд сайлаган К^зақ Орталық Аткяру комитстінің қолында
болды. ҚазОАК-ның қүрамын бүкілкдзақтық сьсзд белтіледі.
К^зОАК үкіметті — Халық Комиссарлар Кеңесін күрады, үкіметтің жүмысьша
жалпы бағыт берсді, барлықокімет билігі органдарынъщ жүмысьш баскарады,
біріктіреді жәнс озара келістіреді, бақылайды.
"ҚазОАК барлық Қазақ Халық Комиссариаттарының жүмыстарын біріктіреді,
оларды озінің болімі рстінде, сондаіі-ақ Кдзақ ііякі істср халық
комиссариатын ҚазОАК-тьщ бас-кдру бөлімі деп қарайды. КдзОАК-тың осындай
аішарат күрылысы және жүмыс тәртібі жағдайында Кдзхалкомкеңес КдзОАК-тың іс
баскармасы больш есептеледі4.
КдзОАК заң шығарушы ретінде Халкомксңес декреттері мен үсыныстарыньщ
жобасьш бекітті жоне өз атынан декрет-тер мен екімдер шығарды. Оның
актілерінін, республиха территориясында міндетті күші болды.
ҚазОАК Халкомкеңеспен біріге отырып салаларды баскарагын Халық
комиссариаттарын күрды.
К^зОАК өз жүмысьш сессия түрінде жүргізді. Сессия әр үш ай сайын
шакьірыльш түрды.
ҚазОАК сессиясының арасында мемлскеттік билік-тің жоғары заң шығарушы,
өкімші жонс аткарушы билік КдзОАК-тың Президиумы бодды. Прсзидиумды КдзОАК
сайлады. Ол ҚазОАК-тың атынан декреттер мен окімдср шыгарды. Мүндай актілер
ҚазОАК Прсзидиумына Хал-комкеңесі арқылы түсетін. Декрсттер мен клулылар
жобасы қаралғанда ҚазОАК Президиумынын, отырысына Хал-комкеңестін торағасы
немесе орьшбасары кажет жағдай Халық комиссарлары мен олардың орьшбасарлары
қатысатын.
ҚазОАК қарауында соңцай-ақ: ҚазОАК-тың бекітуіне жататын декреттер
жобасын; К^зОАК псн бүкілқазактық сьездердің шешімдерінің орындалуын
бақылау; КазОАК атынан байланыстар жасау; кдйырым жасау, наградалау т.б.
жагты. 116
КазОАК Президиумы орталықта да, жсргілікті жерлерде де барлык жүмыстар
жөнінде нүсқаулар беретін басшы орталық ролін аткдрды. Ол Халкомксңсс
каулыларын бскітті немесс оны ҚазОАК ссссиясыньщ қарауына дсйін тоқтата
алды, Халкомкеңсстің үсынуымсн ксйбір халық комиссарларьш бскітті.
Халык Комиссарлар Ксңесі — ҚАКСР-дің үкімсті жонс өзіне бсрілгсн
күқьік шсңберінде К^ізОАК-тың заң шыгарушы, атклрушы және окімші органы
болды. Халкомхеңссті — торага, оның орьшбасарлары және Халық Комиссарлар
қүрамында К^ізОАК қүрды. Сонымсн кятар үкімсттің қүрамына кеңес-ші дауыспсн
мсмлскеттік жоспарлау ко\шссиясының төрағасы, Халкомксңсстің іс басқарушысы
т.б. лауазым ислері кірді.
Халкомксңсс оз жүмысында ҚазОАК-кя, сессиялар ара-лыгьшда оньщ
Президнумы алдында жауапты және есепті болды.
Халкомксңескс КДКСР-дың жүмыстарына жалпы басшылық жүргізу қүқығы
бсрілді.
Осы міндетті орындау үшін оған үлхен мүмкіндіктер бе-рілді.
Халкомксңес декрет, өкім, нүскау жоне мсмлекеттік омірдің дүрыс және тез
жүруі үшін қажетті шаралардың барлығьш қолданыла алды5. Мүндай кең
көлемдегі биліктің бсрілуі отпелі кезеңнің ерекшеліктерінен туды.
Халкомкеңестің үкімет ретшдегі ерскіислігі ол заң шыгару қызметімен де
айналысты. Қызметі үшін кажстті заң актіле-рін тез арада өзі шыгыра алды.
Сондай-ақ оның қолъшда б үкіл атқіірушы-окімші биліх те шоғырланды. Мүның
бәрі дс Халкомкеңссті кдһарлы да зор, тез әрекет ететін билік иссі етті.
Халкомкеңес озінің қаулылары мен шешшдсрі туралы ҚазОАК-юі тсз арада
хабарлап түрды, себебі К^ізОАК-тьщ бүл актілсрді жойып жіберуге немесс
тоқтатып қоюға қүқыгы болды.
Халкомксңсстін. үлксн саяси монді актілерінің борі дс КдзОАК-тың
кярауьша жоне бскітуінс жатты.
Ксзек күттірмсйтін шараларды Халкомксңсс біі^дсн жүзсге асыра алды.
Біршама уақыт Халкомксңес қ\грамында опсратішті орган Қүқытьшдагы Кіші
Халкомкеңсс омір сүрді. Оның қурамына мынадай Халық комиссариаттарының
жауапты окілдері кірді: оділст, жүмысшы-шаруа инспскдиясы, ішкі істер,
к^іржы, еңбск жоне т.б. оньщ тіхелсй кү})алгын Халкомкеңес бекітті.
Халкомксңсстің (үкіметтің) ыүшелері тұрлі Халық комиссариаттарын
басқарды. Олар орталық басқарудың салалық органдары ретінде мсмлскеттік
өмірдің бсрілген салаларьш тікслсй баскарды.
Халық комиссариаттары автономды жәнс бірікксн болып болінді. Бірікксн
халық комиссариаттарға РКФСР-дің халық комиссариаттарына тікелсй бағынышты
халық комиссариаттары жатты. Бұл халық комиссариаттары сондай-ақ ҚазОАК псн
Қазхалкомксңссінс дс багынды. Бірақ РКФСР басшылыгымен келісіп отырды.
Біріккен халық комиссариаттарьша БОАК псн Халкомксңсстің 1920 жылғы 26
тамыздағы дскрсті бойынша мыналар жатты: азық-түлік, кдржы, жүмысшы шаруа
инспекциясы, кдтынас жолдары, сонымен қатар халык шаруашылыты ксңссі, почта
және телсграф басқармасы, қазақ статбюросы, тотснше

КОМТІССІІЯ.
Автономды халықкомиссариаттары РКФСР-дьщ осындай халық
комиссариаттарына тәуелді болды. Олардың бас-шыларьш ҚазОАК пен
Кдзхалкомкеңес оздері тағайындап, орнына алды. Жоғарыда айтылган декрет
бойынша авто-номды халытс комиссариаттарьша: ішхі істер (почта жоне
телеграф баскдрмасынсыз), әділст, халық ағарту, денсаулык сақтау,
әлеуметтік қорғау, жер шаруашылыгы жатты. ҚазАКСР-і қүрылган кезде барлығы
он үш халық комис-сариаты болды. Бірақ олардың саны мсн бағынъгштылығы
кеңінен өзгсрістергс үшырап түрды.

3. Қазақ жерлерінің КДКСР-дің құрамына бірігуі

1924 жылы Орга Азия мсн К^зақстанда үлкен тарихи-саяси мадызы бар
оқиға болды. Түркістан АКСР-і Бүқар жоне Хорезм ксңсстік республикалары
тарады. Олардың орнына одақтас рсспублмка мортсбссінде Озбск КСР-і мсн
Түркі-мсн КСР-і қүрылды. Тәжік АКСР-і Өзбск КСР-нің қүрамына кіріп, 1929
жылдан одақтас республика болды. Қырғызстан алдында РКФСР қүрамындағы
автономиялы облыс болмп, 1926 жылдьщ басьшан автономиялы рсспубдика
мортебесін алды.
Осының алдында 1922 жылы 30 желтоқсанда Кеңес Социалистік
Республикалар Одағы (КСРО) қүрылған еді.
Түркістан рсспубликасы құрамындағы Сырдария және Жстісу облыстарының
кдзақ жерлсрі К;ізАКСР-нің қүра-мына отті. Бүл орталықтың күштсп жүргізгсн
шаралары Орта Азия мсн Қазақстандағы әкімшілік-территориялық ме-желеу дсп
аталды.
Орынбор қаласы мсн губсрниясының бір болігі Рсссйдің карамағына отті.
Жаңа астана Қызылорда кдласына кошірілді.
Кдрақалпақ автономиялы облысы қүрылып, Қазақстан күііамындаболып
Мәсксудідбіржақты шсшімімсн 1932 жылы Өзбек КСР-нің қүрамьша кошті.
Осылай кдзак жерлсрі біртүтас К^ізакАКСР-і күрамына топтасты. Бүл аса
ірі тарихи-саяси мәні бар овдіға болдіі. Ежслгі Қгізақ жсрлері бір
мсмлекеттіліктің аумағьша Кіійтарылып, шегаралары белгіленді. Осыксзендс
Қазақстаниын, жср колемі 2.927.614 кв км, халқы шамамсн 6,5 млн. адам
болды, олардың 55,5 %-і кдзақтар, 25,3%-і орыстар, 9%-і украиндар, 3,7%-і
өзбектер, кдлғандары басқа халықтар болды6.
1924 жъшы Өзбек, Түркімен республикалары, 1929 Тожіх республикасы
одақтас ресггублика мәртебесін алғанымсн, К^ізақстан 1936 жылға дейіл
автономіталы рсспублика болъш кала берді. Оргдлық осылай шешті. Бірақ
К^ізақстанның одақгас республика болатындай қажеттіліктің бәрі бар еді. Осы
жағдайды пайдаланып, 1924 жылы Киробкомның {қазақ обкомынъщ) басшылары
В.Нанешдвили, С.Қожанов, КдзОАК-тың уақытша торағасы Ә.Жанкелдиндер
Мәскеудегі оргалықгың аддъша Кдзақстанды одақгас респубшіка етіп к^іііта
күруды нсгіздсп үсыныс қойды. Бірақ бүл үсыныс қолдау таппады. Осыдан ксйін
1926 жылы Москсуде Т.Рыскүлов еткізген үлт окіддерінің Жске кеңесі атьшан
сол кездегі БОАК-тың Үлттар болімінің меңгерушісі С.Асфендияров дайындаған
Каз;іқстанды атономиялы рсспубликадан одақгас ресггубликага айналдыру
туралы үсынысы да каралмай калды7. Қазақсганның одақтас рсспублика болуъша
әлі де 12 жыл кажет болды.

4. Қазақстанда социалистік құқықтық жүйенің қалыптасуы және дамуы. 1926
жылғы КАКСР Конституциясының жобасы

Қазақстандағы ксңсстік соииалистік жүйс Кеңсстік Рессйдегі жүйенің
қүі^амдас бөлігі рстінде жәнс Рссейдің орталық мемлскеттік органдарының
басшылығымсн жасалды.
Октябрь револкш-шсьппщ жеңісінің екінші күні "Бітім туралы" жоне
"Жер туральщ дскреттер кабылданды. Кеңес ұкіметінің №3 декреті "Баспасоз
туралы'' болды. 1917 жылы 2(15) карашада "Рессй халықгары қүқығының
декларациясы" жарияланды. Мұнда Кеңсс екіметінің үлт саясатының қүқықтық
нсгіздері жасалып, бүрынгы езілгсн ұлттардың озін-озі басқаруға құқылы
сксндігі атап отілді. Сонымсн катар бұл қүжат ұлттарды болінуге емес,
бірігіп одақ қүруға, Ксңсстік Ресейдің қүрамьшда автономия түріндс кдла
бсругс шақырды. "Декларация..." большсниктсрдің үлттық бағ-дарламасьша
зандықсипат бсрді.
Үлт істсрімсн айналысу үшін И.Сталин баскарған Үлт істсрі женіндегі
Халық комиссариаты қүрылды. Ксңсс окіметінің қүқықтың салалары бойъшша
ондаған дскрсттсрі шыгып осылардың борі дс Казақстанда да басшылықкя
алылды.
Азамат соғысы жылдарында Ресейде "өскери коммунизм" саясаты
жүргізілді. Бүл саясат бойынша азық-түлік салгырты нсмесе басы артьпқ
астықты өкімсткс откізу міндет болды, жаппай еңбек ету міндеттслді.
Қалалардағы өнсркосіп орьшдарында жүмысшылар ақысыз еңбск стіл, тсгін азық-
түлік, тегін транспортты пайдаланды. Астық саудасына тиым сальшды. Ірі,
орта, шағьш кәсіпорындар мсмлекст бақылауына алынды. Национализациялау
күшейді. Бүл соғыс жағдайын-дағы уақытша саясат болды.
Азык,-түлік салгырты шаруалардьщ артық астығьш зор-лықпен тартьгп
алуға океліп, ашаршылықкд да себеп болды. Мүньщ арты Кеңес окімстіне кдрсы
котсрілістерге де үласты.
1919 жылы 14 ақпанда БОАК "Социалистік жср шаруашылытына өту туралы
шараларды кдбылдап, онда жсрді бөлудің тәртібі көрсетілді. Жер белу әрбір
адам басына қарай жүргізілді. Кеңсстсрдің жергілікті органдарында жер
болімдері жүмыс істеді.
ТүркОАК-тың 1919 жылғы 4 тамыздағы "Түркістан ресгтубликасында суды
пайдаланудың уақытша срежесі" кдбылданды. Бүл олксдсгі алгашқы суга қатысты
күкықтық қүжат болды.
РКФСР-дін, сңбск заңдары туралы кодсксі, сңбекші-лсрді әлеуметтік
камтамасыз сту туралы ерсжс, тарифтер туралы жалпы срежслер кдбылданды. 16-
50 жас аралыгьшдағылар үшін еңбск ету міндстгілігі ендірілді.
Жаңа сот жүйесі күрылды. "Халық соты туралы ерсжсгс" жонс БОАК
дскретіне сәііхес РКФСР шеңбсріндс үш түрлі
қүрамдағы соттар әрскет стті: 1) бір халық сотынан түратьш; 2) халық
соты және екі заседательден түратын; 3) халықсоты және алты заседателъден
түратьш соттар.
К^закстаннъщ ерекшеліктеріне сай РКФСР Халкомкеңе-сінің 1919 жылты 10
шілдедегі дскретіне сай мынадай соттар болды: 1) трстъсй соты; 2) уездік
халық соты және оньщ жанындагы тсргсу комиссиясы; 3) олксдсгі ревком
жанындағы округтік халық соты; 4) рсволюциялық трибуналдар. Ал-гашқы ксздс
ескі тортіппен жүмыс істсйтін "ақсакалдар" соты да қызмст етті.
Сот ісімсн Казревкомның оділет болімі айналысты.
Түркістан республикасьшда: 1) жсргілікті халық соты; 2) халық
соттарының облыстық ксңссі; 3) округтік халық соты; 4) Түркістан
кассациялых соты сияқты жүйесі жүмыс істсді.
Бүкілкдзактықксңсстердің кұрылтай сьезінде кабылданған "КАКСР-дің
еңбекшілсрі қүқығынын, дскларациясынын,"' қүқытық маңызы үлкен болды.
Декларацияның озі конституциялык, c^maттaгы акті ретінде қүкьпстың қайнар
көзіне айналды, қүқықтық шығармашылъпасіі бағыт бсрді.
Кеңестік күкықтык, жүмыстьщ үлкен бағытыньщ бірі ескі әдет-ғүрып
күқығына негіздслген қалыңмал, қүн толеу, коп әйсл алушылық, әменгерлік,
барымта сияқты институттарды тезірек жою болды. Осы орайда 1920 жылы КазОАК
пен Халкомкеңестід "Кяльщмалды жою туралы" декрсті кдбылданды. Кдлъщмал
жойылъш, кдльщмал төлеп, әйел алғаны үшін бас бостандығынан айыру немесс
бір жылға дсйін еріксіз жүмыска салу көзделді. Калынмал алу да айыпқа
тартылды. Осылай қалыңмалды телеу де, алу да қылмыс болып танылды. Бүл
декрет к^ізақ ойслдерінің тсидігін кдмтамасыз етуге бағытталды.
1921 жылы 17 қаңтарда Халкомкеңес "Іуырғыздардың нскелік қүдыгы
туралы" дскрет кэбылдады. Нскелік-отбасьшық катъшастарды рсттсудің жаңа
заңы болған бүл дскрет қыз алып к^ішуды, омснгсрлікті немесе жесір алуды
жойды. Нскс тск азаматтық түічдс бекітілуге жатты. Әдст-гү{)ып қүкьпы мсн
шаригат жолымсн қиылған некснің заңды күші болмады.
Сондай-ақ 1921 жылы 9 кдрашада Халкомкенсстің "Коп әйсл алушьшықты
жазалау т\ііалы"' дскреті шықты. Коп әйел алу заң түріндс жойылды. Коп ойсл
алганы үшін бір жылга дейін бас бостандыгынан айыру кдрастырылды. Бүрын
нсксдс түрган адамға күйеуге шъсқкіін ойсл дс жазалануға жатты. Кеп әйсл
алу қоғамға кдуіпті кылмыс ретінде кяралды.
1920 жығіы 9 жслтоқсанда Халкомкеңестің "Қүн толеуді жою туральг'
дскрсті шықты. Қүн төлеу мен күн алу жойылды.
Сондай-ақ барымтаға кдрсы күрес тс өршіп 1920 жылы 10 қіірашада ҚазОАК
мал ұрлауға карсы күрес жөніндс кдулы алды.
1921 жылы РК(б)П-ның X сьезінің шсшімімсн елде Жаңа экономикалық
саясат енді. Азаматтық-қүқыктық заңдылык осы саясатты нсгіздеп, жалдамалы
сңбекті пайдалануға жонс жскс капиталды халық шаруашылығын калпына
кептіруге нсгіз к;шады. 1921 жылы БОАК-тың "Нсгізгі мүліктік жске қүқықтар
туралы дскрсті", 1922 жылы БОАК-тың IV сессиясы РКФСР-дің Азаматтық
кодексін кдбыл-дады. Азаматтық кодекс негізгі ондіріс қорларын тск
мемлскеттік меншік ретінде бекітті. Социалистік меншікті жетскші мсншік
ретіндс мойъгадап кодскс онъгң мсмлскст-тік және колхоздық-коопсративтік
болып болінетінін зандас-тырды.
Кодекс үсақ сауда, өндіріс кәсіпорындарына жекс меншік-тің жоне жеке-
шаруашылык, қызметтің болатынъга да бекітті. Бірақ жске мешдік пен жеке
шаруашылық қызмет мемлскет-тін, бакылауьшда болды.
Сондай-ақ кодекс жаңа экономикалық саясат жағдайын-дағы сауда-саттық
келісімдерді, еркін айырбас, еңбекті жалдау мәселелерін де шешті.
1923 жылы К^зОАК РКФСР Азамаггық кодексін К^зақ-станда қолдану туралы
қаулы алды. Мүнда өлкенің ерскшеліктсрін еске алу туралы нормалар болды.
Мәселен сауатсыздықтың колемін сскеріп келісімдер жасау жеңілдетілді.
1922 жылы РКФСР-дің Жср туралы кодексі кдбылдан-ды. Онда барлық жср
мемлексттщ мсншігі дсп жарияланып, сңбск және шаруашылык. үжымдарына
мезгілсіз пайдалануға берілсді деп корсстідці:
Кодекс жерді пайдаланудьш, нсгізгі институты жсрді сңбек арқылы
пайдалану дсп атап отті. Дсгенмсн кодекс жерді ссріктестікпсн пайдаланудың
жскс пайдаланудан артықшылыгын мойындады.
Жсрді уақытша жалта бсругс рүқсат стілді. БОАК жонс РКФСР Халкомксңесі
1924 жылы 17 сәуірдс Қазақстан-ның ерекшеліктсрін есксріп иКфіргыз(казақ)
Алтономиялы Кеңсстік Социалистік республикасынъгң көшпслі, жартылай көшлелі
жонс отырықшыльпдса отуші халкі^ш жергс орна-ластыру туралы" дскрет
қабылдады. Кошпслі, жартылай хошпслі кдзак. ауылдарының кошіп-қону
багыттары анықгалды.
1922 жылы РКФСР-дің Еңбск заңдары туралы жаңа ко-дексі қгібылданды
(Алғашх,ысы 1918 жылы қибылданған). Мүнда жаңа сңбск тортібі, 8 сағаттық
жүмыс к\'ні, сңбскті қорғау т.б. карастырылды. Ерскшс жағдайдағы сңбск
міндстксрлігі қарастырылды. Осы кодсксті басшылыққа ала отырып КДКСР
Халкомксңссі "ҚАКСР-дің сңбек органдары жоқ сгінші жонс малшы
ауданда]іындағы батрақ-тар мен малшы қазақтардың сңбсгін рсттсу туралы"'
арнайы дскрет қабылдады. Малшы, батрақ қазақтардын, сңбсгін байлар мсн
кулактардың канауына жол бсрмсуді реттеу ауылдық, селолықксңестерге
тапсырылды.
РКФСР-дід Қылмыстықкодексі (1922жылы клбылданды) К^ізақстанда
қолданылды. Мүнда бандитизмгс, барымтаға, революция жауларына, үрлыкка,
бүзықшылық пен тонаушылыққа қарсы күрестің шаралары белтіленді.
Осылай 20-жылдардын, басында Қазақстанда сощіалис-
тікқүқыкхықжүйеніңнсгіздсрікдландъі . Қазақстанда нсгізінен РКФСР заңдары
қолданылды, ал өлкенің срскшеліктс-рін ескерген завдар Ксңестік Рессй
Консгитцуиясын, заңдарын басшылыкка алды.
1926 жылы 18 ақпанда ҚАКСР ОАК-ті ҚАКСР-нің Конституциясынъщ жобасьш
кдбылдады. Конституциясы-нын, жобасьш жасау алташ рет 1920 жьшгы К^ЛКСР
кеңсстс-рінің Қүрылтай сьсзінде котерілді. Конституция жобасы БОАК-тьщ
бскітуінс тапсырылды8. Бірақ БОАК жобаны кдрамады.
Бүған дсйінгі тарихи жәнс қүқықтық әдебиетте Конституцияның 1926 жылғы
жобасы жоніндс гым аз айтт.]лды.
Конституция жобасы 7 болі\і, 18 тарау, 103 баптан түрды. Жобаныд
бірінші болімі рстіндс 1920 жылғы бүкілқазактық Күрылтай сьсзінде
қабылданган "КАКСР-ның сңбскшілсрі қүкыгының дскларациясы" енді.
Дскларащі5ша ҚАКСР-дың РКФСР күіамындагы автономиялы мортсбссі корсетіліп,
оның басқару органда])Ы жсргиіікті совдсптср, ҚазОАК жонс Халкомксңсс
скендігі атап отілді.
Патша заманындагы сзу мсн тонаудың жойылып, халықтардын. бі]мгіп жаңа
крғам қүруға багыт алғандығы, бүл Когамда адамды қанаудьщ ба])лық
түрлсрінід жойылтандыгы атап отілді.
Барлықзауыт, фабрика, рудник, банктердің мемлекет қолына өтетіндігі,
жерге жске меншіктің жойылуы заңдастырылды.
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.