ҚАЗАҚСТАННЫҢ РЕСЕЙГЕ ҚОСЫЛУ БАРЫСЫНДАҒЫ САЯСИ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙ
ҚАЗАҚСТАННЫҢ РЕСЕЙГЕ ҚОСЫЛУ БАРЫСЫНДАҒЫ САЯСИ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙ КУРСОВАЯ
ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ
ҚАЗАҚСТАННЫҢ РЕСЕЙГЕ ҚОСЫЛУ БАРЫСЫНДАҒЫ САЯСИ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙ
XVIII ғасырдың 20-30-жылдарында казақ халқының тағдырьшда аса күрдслі
бетбүрыс оқигалар болды. Біртүтас Қазақ хандығы Үлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз
атты казақ хандықтарына белінді. Бытыраңқы мемлекетке жоңғар-лар
шапқыншылық жасап, халық "Ақтабан шүбырынды, алкакөл сулама" атты касіретке
үрынды. Осы соғыста кдзақ халқынъщ жарымьша жуығы қырылды. Билердід
біріктіру-шілік ролінің аркдсында казақтар ірі жетістіктергс жетке-німен
оның түбі баянды болмады. Хан, сүлтандардьщ бір тобы бытыраңкцльгқ
факторына айналды.
Кіші жүздің ханы Әбілхайыр Ресей патшасының қол астына кірудің
бастаушысы болды. Тәуелсіздікген айырылып, бодандыққа кірудің басы болган
бүл оқиға 1731 жылдан басталып, 1864 жылы аяісгалды. 1,5 ғасырға созылған
осы кезенде Кдзақстан біртіндеп отарға айналды. Қазақ хандық-тары біртіндеп
тарихи сахнадан кетті. Бүл кезең казақтар-дың тәуелсіздікті қайтарып алу
жолындағы азаттық қозғалысьша толы жылдар болды. Тек Абылай хан мен Ке-
несары хан ғана аз ғана уащіт кдзақ хандығьшың тәуелсіздігін калпьша
келтірді.
Осы кезеңде қазақ мемлекетінің — хандықтың қалай жойылъш, оның әдет-
ғүрып қүқығының да Ресей зандары-ның ыкдалымен езгерістерге үшырағанын
көреміз.
1. Қазақ хандықтарының Ресейге қосылуының саяси-кұқықтық мәселелері
Кіші жүздің ханы Әбілхайыр 1726 жылы Ордабасы-дағы бүкілказақтык.
жиьгнда к^ізақ осксрлсрінің бас қолбас-шысы болып сайланды. Бірақ ол барлық
қазақтардың ханы болғысы келді. 1729 жылғы кдзақтар шешуші жеңіс-ке жеткен
соң да, сол жылғы Орта жүздің ханы Болат кдйтыс болған соң да бүкілқазақтың
ханы бола алмады. Әбіл-хайыр хан енді Ресейге арка сүйеп, оз позициясьш
нығайт-пақ болды.
Осылай Әбілхайыр хан Ресей патшасы Анна Ионовнаға Ресейдің қол астына
алу туралы жасырын хат жазды. Жоңғарлардың үздіксіз шабуылдары да
Әбілхайырдың әрекетіне түрткі болды.
1731 жылы 19 ақпанда патша Анна Ионовна Кіші жүздің Рессйдщ қол астына
кіргсні туралы фамотаға қол қоііды. Онан соң казақ даласына А.И.Тсвкелсв
бастаған патшаның слшілігі шыгьш 1732 жылы 10 кдзанда Әбілхайыр хан жонс 27
рубасы сүлтан, батырлар Кіші жүздің Ресейге қосылуы туралы юридикалъгқ
актіге қол қойъш, ант бсрді. Осы жылы 21 қарашада тағы да 30 рубасы ант
бсрді.
Патша өкіметі алғашқы кездс кдзақтардың ант тұріндегі уодесін алуға
ерекше мон берді. 1731 жылы Орта жүздің ханы Сомекс де Орта жүз атынан
Рессйге қосылгысы келетінін білдіріп ант берді.
Қазақтардың бір бөлігі бірден-ақ Ресейге қосылуға қарсы болды.
А.Тевкелевтің елшілігі келтендс Әбілхайырдың өтірігі шығып, қазақтардың
қарсы тобы дау котеріп хан мен Тевкелевті уақытша үй түтқыньша алады, тіпті
Тевкелевті олтірмек те болады. Оның кдсындағы бірнеше башқүрт старшындары
өлтірілді.
Қазақстанның Ресейге қосылуы бірден-ақ осындай қайшылықта болды.
Сүлтан батыр бастаған билер мен кдзақтардың тобы Ресейге бағынуға қарсы
күрес те жүргізді. Кдзақтардын, бүл тобына кзлмақтар дем берді.
Казақстанның Ресейте қосылуы ғылыми-тарихи әдебиетте де әртүрлі
бағаланды. 1943 жьшғы "История Казахской ССР" атты еңбекте "Кдзақтардың
Ресей қол астына етуі кдзақ атқамінерлерінің бір тобының патша үкіметімен
ауыз жаласуының қорытындысы болды. Қол астына кіру халъгқ бүкарасының
еркінсн тыс кабылданды"1, - деп жазылды.
Соғыстан кейінгі тарихи әдебиеттерде идеологиялық қысымнъщ нәтижесінде
Ресейдің қол астына кіру тек ерікті негізде болды әрі аса маңызды тарихи
оқиға болды дсп доріптелді.
1740 жылы Орынборда Кіші жүз бсн Орта жүздің 399 окілі Россияға
қарайтындығы туралы шарттық міндеттемелер кабылдады. Олардъщ ішіндс Орта
жүздің ханы Әбілмомбет пен Абылай сүлтан да болды.
Қосылудың алғашқы жылдарында Кіліі жүз бсн Орта жүз Ресеймен
протекгорлық карым-катынаста болды. Бүл қарымк^ітынас бойынша Кдзақстан
сыртқы саясаттан озге мәсе-леде егемендігін сақтауы тиіс болды. Ресей қол
астындағы елдің ішкі саясатына араласпауы кджст болды. Шынында Ресей
кэзақтардың ішкі ісіне берден-ақ араласа бастады. Сыртқы саясатта соғысып
жатқан қазақтарға әскер және қару-жарақжагьшан жәрдем бермеді. Жонғарларға
қазақтар өзінің қол астында деген молімдсмсдсн ары аспады.
Қазақтардьщ ішкі омірде озін-озі басқаруы да бүзыла бсрді. Қазақтың
жсрлсрінс айналдыра осксри қамалдар орнатылъш, оларға оскер оксліп қойылды.
Қазақтар Рсссйдің келісімінсіз хан сайлай алмады. К^зақ хандары балаларын
аманаткд беруі тиіс болды. Жайылымдар тартьш алынып қазақтар ішкі жаққа
ығыстырыла түсті.
Осылай қазақтардың Ресейдің қол астына кіруі про-текторлық
кдтынастардың шеңберінен асып, Ресей тарапъшан таза отырыкдіьшық сипат
алды.
Қазақстанның XVIII ғасырының 30-40-жылдарғы Ре-сеймен қатынасын
вассалдық тәуелді катынастар деп те бағалауға болады. Казақ басшылары үнемі
оздерінің Ресейге тәуелділігі туралы ант берумен болды. Қүкықтық жағьшан
кдзақ хандықгарының вассалдық тәуелділіктері хан институтьш жойғанга дейін
созылды2.
Кіші жүздің Ресейге юридикалық қосылуынан (1731) XIX ғасырдың 60-
жылдарындагы нақты қосылуға дейін не-месе Кіші жүздің қосылуыньщ
басталуынан Орта жүздің (1740) және Үлы жүздің қосылуының аяқталуына дейін
Казақстан мен Ресей арасындағы қарым-қатынастарды Ресейдің Қазақстанға
вассаддық элементтері араласкан протекгорлыгы деп анықтауға болады3.
Ссбебі осы аралықта Рссейге келген қазақ жүздсрі-нің екілдері елшілср
жоне елиііліктер деп баскд шетелдердің рссми окілдері рстінде аталды. Бүл
кезенде Кэзақстан әлі де халыкаралық қүқықтьщ субъсктілік күқьіғын толық
жой-ған жоқ. Осындай жагдай Рссей мен Кдзақстан арасындагы қатынасты
протекторлық-ізассалдық деп анықтауға мүм-кіндік бсреді4.
Протекторлық Кіірьгм-кдтьшас жағдайында тоуелді мем-лекет өзінің
халықаралык, қатынастарын анықтауда езі протекторы болған мемлекетке
багыныиіты болады, ішхі мәселелерін өзі шешеді.
Вассалдық карым-катынас жағдайъшда тоуслді мемлекет халықаралық құқық
субъектісі болудан қалады жонс озі бағынышты болган мемлекетке алым толеу;
аманат бсру, вассал болған слдің басшысын жоғары тұрған мемлскеттің
тағайъшдауьша конугс можбүр болады.
К^ізақстан мен Рессй арасьшда протскторлықта, вассалдық га қарым-
катынастардьщ болғандыгына (})актілср отс мол. Сондай-ақ Рсссй тарапынан
протекторлық-вассалдық кдтынас отаршылық саясатпсн ұштасып жатты.
Патша ұкімсті бірден-ақ кдзақтың жсрлсрін отарлауға кірісті. XVIII
ғасырдың 50-жылдар ішіндс Касггий тсңізінен бастап Ертіске дейін ондаган
камалдардан түратьш әскери бекіністер салды. Ол жерлерде Жайық, Орынбор
жоне Сібір казак әскерлсрін кұрды. Жайық, Тобыл, Елек, Есіл, Ертіс
езендерінің бойындағы жақсы жайылымдарды казак осксрлері тартып алды.
Қазақтардың малы ол жерлерге жайылуға рұқсат етілмейтіңдігі туралы 1756жылы
патша рсскрипті, 1755 жылы сыртқы істер коллегиясьшъщ жарлыгы шыкты.
Екінші жағьшан Патша үкіметі кдзақтардьщ бсделді хан, сұлтан, билерін
сыйлық, шен, пара беріл сатьш алып озіне қызмет еткізді.
Қазақ халқы патша өкіметінің отаршылдығьша қарсы көггтеген
көтерілістер жасады. Солардьщ алгашқысы Сырым Датүлы бастаган 14 жылға
(1783-1797) созылган котеріліс болды.
Патша үкіметі бүл көтерілісті жаншып отаршылдықты терендетіп Кіші
жүзде хандық билікті жоюға әрскет етті.
"Игельстром реформасы" деген атпен енген Орынбор генерал-губернаторы
Игельстромнъш, әрексті Сырым Датұлы бастаған кетсрілісті өз мақсаты
тұрғысында пайдалану еді. Нүралы хан Кіші жүздсн қашкдн соң Игслъстром хан
сайлауға рұқсат етпеді. Сырым бастаған старшын, би, батырлардың сьезін
шақырды. Олар Игелъстромды қолдады. Бірақ бұл шара сұлтандардың катты
наразылығьш тудырды.
Кіші жүзді тайпалық күрамына карай үшке болу үсынылды. Әр болікті
басқару үшін расправолар күру коздслді. Расправо-лар Орынбордагы 1786 жылы
қүрылған шскаралық сотқа багынуы тиіс болды.
Рсформа бойынша билік рубасы старшындарга отті. Бірақрасправолар да,
шскаралық сот та калыпты жүмыс істей алмады. Оған себеп ықпалы мықты
сүлтандык, топтьщ әссрі болды. 82
Сойтіп Екатерина II патша кайта хан сайлауга келісім берді. Патша
окіметінің Кіші жүздс хандық билікті жою ту-ралы алгашқы кадамы жүзсге
аспады.
2. Абылай ханның реформалары
Абылай хан (1711-1781) казақ тарихында срекше орьш алатын кайраткср.
Абылай алғашында сүлтан болғанымен 40 жылдай билік еткен. Ол Орта жүздің
ханы Әбілмомбст кдйтыс болган соң 1771 жылы хан болып сайланды. Бүган дейін-
ақ кдзактың үш жүзшің когапілік боліктері Абылайдың билігін мойындады.
XVIII ғасырдың 50-жылдары Абылайдьщ басшылығымен қазақ жерлері жоңгарлардан
түгелдсй азат етілді. Абылайдьщ әскерлері Кдзақстанға басып кірген қытай
басқыншыларының бетін қайтарды. Қытай императоры Абылайды мойындады.
Абьшайдьщ басшылығымсн Оңтүстік К^зақстан жерлері Қоқан басқыншыларьшан
азат етілді.
Абылай ханның казақ халқьша сіңірген екі үлесін атап өткен жен.
Біріншіден ол жощ-арларды талкандап Кдзақ елінің түтастығын қалпына
келтірді немесе еліміздің жерлерін түгел азат етуте басшылық етті.
Екіншіден Абылай Кдзақ хандығының тәуелсіздігін қайта қалпына келтіріп,
бытыраңқьшығьш уақытша болса да жойды. Абылай ханньщ үлкен саясаткерлігі,
қолбасшылыгы, батырлығы мсн көре-гендігі, дигоіоматиялық шеберлігі осындай
жағдайға жетуге себсп болды.
Хан сайланғанына бес жыл өткенде ғана Орынбор әкімшілігінің өтініп
сүрауымен Абылай патшаға үш жүздің ханы етіл бекітуді сүрап хат жазады.
Екатерина II патша 1778 жылы 24 мамырда Абылайды Орта жүзге хан еткен
жарлықка қол қойып, ол туралы грамотаны үлкен сый-сияпатпен Абылайга
Орынборда не Троицкіде тапсыруды карастырды. Бірақ Абылай түрлі сылтаумсн
ол грамота мен сыйлықтарды алуды кажет деп санамады. Ол Қытайдьщ цин
империясымсн де тату келісімге қол жеткізді.
Үш жүзгс хан болып түрган Абылайды тск бір ғана Орта жүздің ханы етіп
бскіту Патша окімстінің қулығы орі Абылайдьщ абыройын одейі томсндетуі сді.
Одан әріге патша екімсті бара алмады. Өйткені Абылай хан баскарған
казақдала-сьша Ресейдің күшпен басып кіруге дәл осы кезде мүмкіндігі
болмады. Мүны кәнігі саясаткер Абылай да жақсы түсіңці.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбасв "Халықтьщ ерік
жігерінің тастүйін бірлігі Абылай ханнъгң бір басьшда бейнеленді". Ол
"ұлгты тұтастырып біріктіру жольшда еңбек етті",- деп Абылай ханның Кязақ
мемле-кетінің бірлігі мен тұтастығына қоскдн үлссін жоғары баға-лады5.
Ш.Уәлихановтың жазуынша "Бірдс-бір қазақ ханы Абылайдай шексіз биліккс
ие болмаған. Ол бірінші рст бүрын халық жиналысының шешімімен
пайдаланылатын олім жазасын оз бстімен сндірді. Ханта ксңес бсріп шсктеп
отыра-тьш оз сркімен кетксн күшті рубасы сұлтандарды орнына қойды"6.
Абылай орталық хан билігін күшейтті. Рубасы сұлтандар мен билердің
билігіне шек қойып, озіне багындырды. Багынбаған билер мен сұлтан,
старшъшдарды Абылайдың толсңгіттері талқандап отырды. 1781 жылы Дайыр
сүлтан Абылайды айыптап Орынбор губернаторына онын, үстінен Абылайды өзіне
тиісті билікті тартып алды дсп шағым жасады.
Ол ескі әдеп бойынша ханға кеңсс беруші оның билігіяе шектеу коюшы
сүлтан, билер кеңесіне ашық қарсы болды. Сүлтандарды сшкіммен санаспай
орньшан алып тағайындады. Өзінің билігін нығайту үшін Абылай хандықгы
үлыстарға бөліп, үлыстардың басына өз үлдарьш тағайъшдады. Абылайдың 30 үлы
бар болатын.
Абылай өз билігіндс батырларға, елдің ішіндегі бсделді билер мен
жырауларға аркд сүйеді. Толе би мен Казыбек би Абылайға елдің бірлігін
сақтауда кеп жәрдем етті. Бүқар жырау Қалкдманүлы Абылайдың жскс ксңссшісі
ретіндс оның артықшылық, ксмшіліктсрін дер кезіндс айтып отырды. Сондай-ақ
Үмбстей, Тәтікяра жыраулар Абылаігға қызмст етті.
Абылай оз бетімсн баскарудын. деспотиялық одістеріне де барьт отырды.
1772 жылы қол астынан кошіп кстпек. болған қыпшақтардың рубасыларын күшпен
басты. Аргын руының Ботакан атты адамын тірідсй комдірді.
Абылай оз балаларына бергсн кеңссінде руаралық дауларды ақырьша дсйін
шсшлсуді, сейтіл олардьщ орталық билікке тоуелді бола түсуін осиет етті.
Ш.Уәлиханов Абылай саясатыньщ Тсмірландық ситіаты тралы жазады.
Абылайдың заманы казақтар үшін бейбіт жоне тыныштық, орксндеу заманы
болды.
3. Бокей хандығының саяси-құқықтық жағдайы
Кіші жүздсгі XVUJ гасырдың соңішдагы шаруашылық-саяси дағдарысқа,
жайылым мәселелсрінің күрделсніп кетуіне байланысты қазақтардың үлкен тобы
Орал мен Жайық аралыгьшъщ томенгі бойына кошіп барьш 1801 жылы Боксй
хандығьш күрды. Оган импсратор Пакел I келісім бсрді.
Боксіі ордасы шығыстан батысқа 300 шақырым жонс солтүстіктсн
оңтүстікке 200 шақырым аумақты алъгп жаткан шағьгн хандық болды.
1812 жылы Бексй сүлтан орданъщ ханы болыл кетеріл-ді. Бокей кдйтыс
болган соң (1815) уақытша рсгент Шытай болът, 1823 жылы пагша Жәңгірді хан
етіп бекітті. Жәңгірден соң мүнда хан тагайъшдалмады.
Бокей хандыіы патша екіметінің окімшілік бірлігі больш саналды. Хан
ішкі мәселелсрді Орьшбор әкімшілігімен ке-лісіпшешті. Ханның біршама ішкі
дербестігі болды. Олдербестік каржы-салық, жер болу, рулық-
тсрриториялықбаскару, халықгы шаруашылық жағынан орналастыру түрінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ
ҚАЗАҚСТАННЫҢ РЕСЕЙГЕ ҚОСЫЛУ БАРЫСЫНДАҒЫ САЯСИ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙ
XVIII ғасырдың 20-30-жылдарында казақ халқының тағдырьшда аса күрдслі
бетбүрыс оқигалар болды. Біртүтас Қазақ хандығы Үлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз
атты казақ хандықтарына белінді. Бытыраңқы мемлекетке жоңғар-лар
шапқыншылық жасап, халық "Ақтабан шүбырынды, алкакөл сулама" атты касіретке
үрынды. Осы соғыста кдзақ халқынъщ жарымьша жуығы қырылды. Билердід
біріктіру-шілік ролінің аркдсында казақтар ірі жетістіктергс жетке-німен
оның түбі баянды болмады. Хан, сүлтандардьщ бір тобы бытыраңкцльгқ
факторына айналды.
Кіші жүздің ханы Әбілхайыр Ресей патшасының қол астына кірудің
бастаушысы болды. Тәуелсіздікген айырылып, бодандыққа кірудің басы болган
бүл оқиға 1731 жылдан басталып, 1864 жылы аяісгалды. 1,5 ғасырға созылған
осы кезенде Кдзақстан біртіндеп отарға айналды. Қазақ хандық-тары біртіндеп
тарихи сахнадан кетті. Бүл кезең казақтар-дың тәуелсіздікті қайтарып алу
жолындағы азаттық қозғалысьша толы жылдар болды. Тек Абылай хан мен Ке-
несары хан ғана аз ғана уащіт кдзақ хандығьшың тәуелсіздігін калпьша
келтірді.
Осы кезеңде қазақ мемлекетінің — хандықтың қалай жойылъш, оның әдет-
ғүрып қүқығының да Ресей зандары-ның ыкдалымен езгерістерге үшырағанын
көреміз.
1. Қазақ хандықтарының Ресейге қосылуының саяси-кұқықтық мәселелері
Кіші жүздің ханы Әбілхайыр 1726 жылы Ордабасы-дағы бүкілказақтык.
жиьгнда к^ізақ осксрлсрінің бас қолбас-шысы болып сайланды. Бірақ ол барлық
қазақтардың ханы болғысы келді. 1729 жылғы кдзақтар шешуші жеңіс-ке жеткен
соң да, сол жылғы Орта жүздің ханы Болат кдйтыс болған соң да бүкілқазақтың
ханы бола алмады. Әбіл-хайыр хан енді Ресейге арка сүйеп, оз позициясьш
нығайт-пақ болды.
Осылай Әбілхайыр хан Ресей патшасы Анна Ионовнаға Ресейдің қол астына
алу туралы жасырын хат жазды. Жоңғарлардың үздіксіз шабуылдары да
Әбілхайырдың әрекетіне түрткі болды.
1731 жылы 19 ақпанда патша Анна Ионовна Кіші жүздің Рессйдщ қол астына
кіргсні туралы фамотаға қол қоііды. Онан соң казақ даласына А.И.Тсвкелсв
бастаған патшаның слшілігі шыгьш 1732 жылы 10 кдзанда Әбілхайыр хан жонс 27
рубасы сүлтан, батырлар Кіші жүздің Ресейге қосылуы туралы юридикалъгқ
актіге қол қойъш, ант бсрді. Осы жылы 21 қарашада тағы да 30 рубасы ант
бсрді.
Патша өкіметі алғашқы кездс кдзақтардың ант тұріндегі уодесін алуға
ерекше мон берді. 1731 жылы Орта жүздің ханы Сомекс де Орта жүз атынан
Рессйге қосылгысы келетінін білдіріп ант берді.
Қазақтардың бір бөлігі бірден-ақ Ресейге қосылуға қарсы болды.
А.Тевкелевтің елшілігі келтендс Әбілхайырдың өтірігі шығып, қазақтардың
қарсы тобы дау котеріп хан мен Тевкелевті уақытша үй түтқыньша алады, тіпті
Тевкелевті олтірмек те болады. Оның кдсындағы бірнеше башқүрт старшындары
өлтірілді.
Қазақстанның Ресейге қосылуы бірден-ақ осындай қайшылықта болды.
Сүлтан батыр бастаған билер мен кдзақтардың тобы Ресейге бағынуға қарсы
күрес те жүргізді. Кдзақтардын, бүл тобына кзлмақтар дем берді.
Казақстанның Ресейте қосылуы ғылыми-тарихи әдебиетте де әртүрлі
бағаланды. 1943 жьшғы "История Казахской ССР" атты еңбекте "Кдзақтардың
Ресей қол астына етуі кдзақ атқамінерлерінің бір тобының патша үкіметімен
ауыз жаласуының қорытындысы болды. Қол астына кіру халъгқ бүкарасының
еркінсн тыс кабылданды"1, - деп жазылды.
Соғыстан кейінгі тарихи әдебиеттерде идеологиялық қысымнъщ нәтижесінде
Ресейдің қол астына кіру тек ерікті негізде болды әрі аса маңызды тарихи
оқиға болды дсп доріптелді.
1740 жылы Орынборда Кіші жүз бсн Орта жүздің 399 окілі Россияға
қарайтындығы туралы шарттық міндеттемелер кабылдады. Олардъщ ішіндс Орта
жүздің ханы Әбілмомбет пен Абылай сүлтан да болды.
Қосылудың алғашқы жылдарында Кіліі жүз бсн Орта жүз Ресеймен
протекгорлық карым-катынаста болды. Бүл қарымк^ітынас бойынша Кдзақстан
сыртқы саясаттан озге мәсе-леде егемендігін сақтауы тиіс болды. Ресей қол
астындағы елдің ішкі саясатына араласпауы кджст болды. Шынында Ресей
кэзақтардың ішкі ісіне берден-ақ араласа бастады. Сыртқы саясатта соғысып
жатқан қазақтарға әскер және қару-жарақжагьшан жәрдем бермеді. Жонғарларға
қазақтар өзінің қол астында деген молімдсмсдсн ары аспады.
Қазақтардьщ ішкі омірде озін-озі басқаруы да бүзыла бсрді. Қазақтың
жсрлсрінс айналдыра осксри қамалдар орнатылъш, оларға оскер оксліп қойылды.
Қазақтар Рсссйдің келісімінсіз хан сайлай алмады. К^зақ хандары балаларын
аманаткд беруі тиіс болды. Жайылымдар тартьш алынып қазақтар ішкі жаққа
ығыстырыла түсті.
Осылай қазақтардың Ресейдің қол астына кіруі про-текторлық
кдтынастардың шеңберінен асып, Ресей тарапъшан таза отырыкдіьшық сипат
алды.
Қазақстанның XVIII ғасырының 30-40-жылдарғы Ре-сеймен қатынасын
вассалдық тәуелді катынастар деп те бағалауға болады. Казақ басшылары үнемі
оздерінің Ресейге тәуелділігі туралы ант берумен болды. Қүкықтық жағьшан
кдзақ хандықгарының вассалдық тәуелділіктері хан институтьш жойғанга дейін
созылды2.
Кіші жүздің Ресейге юридикалық қосылуынан (1731) XIX ғасырдың 60-
жылдарындагы нақты қосылуға дейін не-месе Кіші жүздің қосылуыньщ
басталуынан Орта жүздің (1740) және Үлы жүздің қосылуының аяқталуына дейін
Казақстан мен Ресей арасындағы қарым-қатынастарды Ресейдің Қазақстанға
вассаддық элементтері араласкан протекгорлыгы деп анықтауға болады3.
Ссбебі осы аралықта Рссейге келген қазақ жүздсрі-нің екілдері елшілср
жоне елиііліктер деп баскд шетелдердің рссми окілдері рстінде аталды. Бүл
кезенде Кэзақстан әлі де халыкаралық қүқықтьщ субъсктілік күқьіғын толық
жой-ған жоқ. Осындай жагдай Рссей мен Кдзақстан арасындагы қатынасты
протекторлық-ізассалдық деп анықтауға мүм-кіндік бсреді4.
Протекторлық Кіірьгм-кдтьшас жағдайында тоуелді мем-лекет өзінің
халықаралык, қатынастарын анықтауда езі протекторы болған мемлекетке
багыныиіты болады, ішхі мәселелерін өзі шешеді.
Вассалдық карым-катынас жағдайъшда тоуслді мемлекет халықаралық құқық
субъектісі болудан қалады жонс озі бағынышты болган мемлекетке алым толеу;
аманат бсру, вассал болған слдің басшысын жоғары тұрған мемлскеттің
тағайъшдауьша конугс можбүр болады.
К^ізақстан мен Рессй арасьшда протскторлықта, вассалдық га қарым-
катынастардьщ болғандыгына (})актілср отс мол. Сондай-ақ Рсссй тарапынан
протекторлық-вассалдық кдтынас отаршылық саясатпсн ұштасып жатты.
Патша ұкімсті бірден-ақ кдзақтың жсрлсрін отарлауға кірісті. XVIII
ғасырдың 50-жылдар ішіндс Касггий тсңізінен бастап Ертіске дейін ондаган
камалдардан түратьш әскери бекіністер салды. Ол жерлерде Жайық, Орынбор
жоне Сібір казак әскерлсрін кұрды. Жайық, Тобыл, Елек, Есіл, Ертіс
езендерінің бойындағы жақсы жайылымдарды казак осксрлері тартып алды.
Қазақтардың малы ол жерлерге жайылуға рұқсат етілмейтіңдігі туралы 1756жылы
патша рсскрипті, 1755 жылы сыртқы істер коллегиясьшъщ жарлыгы шыкты.
Екінші жағьшан Патша үкіметі кдзақтардьщ бсделді хан, сұлтан, билерін
сыйлық, шен, пара беріл сатьш алып озіне қызмет еткізді.
Қазақ халқы патша өкіметінің отаршылдығьша қарсы көггтеген
көтерілістер жасады. Солардьщ алгашқысы Сырым Датүлы бастаган 14 жылға
(1783-1797) созылган котеріліс болды.
Патша үкіметі бүл көтерілісті жаншып отаршылдықты терендетіп Кіші
жүзде хандық билікті жоюға әрскет етті.
"Игельстром реформасы" деген атпен енген Орынбор генерал-губернаторы
Игельстромнъш, әрексті Сырым Датұлы бастаған кетсрілісті өз мақсаты
тұрғысында пайдалану еді. Нүралы хан Кіші жүздсн қашкдн соң Игслъстром хан
сайлауға рұқсат етпеді. Сырым бастаған старшын, би, батырлардың сьезін
шақырды. Олар Игелъстромды қолдады. Бірақ бұл шара сұлтандардың катты
наразылығьш тудырды.
Кіші жүзді тайпалық күрамына карай үшке болу үсынылды. Әр болікті
басқару үшін расправолар күру коздслді. Расправо-лар Орынбордагы 1786 жылы
қүрылған шскаралық сотқа багынуы тиіс болды.
Рсформа бойынша билік рубасы старшындарга отті. Бірақрасправолар да,
шскаралық сот та калыпты жүмыс істей алмады. Оған себеп ықпалы мықты
сүлтандык, топтьщ әссрі болды. 82
Сойтіп Екатерина II патша кайта хан сайлауга келісім берді. Патша
окіметінің Кіші жүздс хандық билікті жою ту-ралы алгашқы кадамы жүзсге
аспады.
2. Абылай ханның реформалары
Абылай хан (1711-1781) казақ тарихында срекше орьш алатын кайраткср.
Абылай алғашында сүлтан болғанымен 40 жылдай билік еткен. Ол Орта жүздің
ханы Әбілмомбст кдйтыс болган соң 1771 жылы хан болып сайланды. Бүган дейін-
ақ кдзактың үш жүзшің когапілік боліктері Абылайдың билігін мойындады.
XVIII ғасырдың 50-жылдары Абылайдьщ басшылығымен қазақ жерлері жоңгарлардан
түгелдсй азат етілді. Абылайдьщ әскерлері Кдзақстанға басып кірген қытай
басқыншыларының бетін қайтарды. Қытай императоры Абылайды мойындады.
Абьшайдьщ басшылығымсн Оңтүстік К^зақстан жерлері Қоқан басқыншыларьшан
азат етілді.
Абылай ханның казақ халқьша сіңірген екі үлесін атап өткен жен.
Біріншіден ол жощ-арларды талкандап Кдзақ елінің түтастығын қалпына
келтірді немесе еліміздің жерлерін түгел азат етуте басшылық етті.
Екіншіден Абылай Кдзақ хандығының тәуелсіздігін қайта қалпына келтіріп,
бытыраңқьшығьш уақытша болса да жойды. Абылай ханньщ үлкен саясаткерлігі,
қолбасшылыгы, батырлығы мсн көре-гендігі, дигоіоматиялық шеберлігі осындай
жағдайға жетуге себсп болды.
Хан сайланғанына бес жыл өткенде ғана Орынбор әкімшілігінің өтініп
сүрауымен Абылай патшаға үш жүздің ханы етіл бекітуді сүрап хат жазады.
Екатерина II патша 1778 жылы 24 мамырда Абылайды Орта жүзге хан еткен
жарлықка қол қойып, ол туралы грамотаны үлкен сый-сияпатпен Абылайга
Орынборда не Троицкіде тапсыруды карастырды. Бірақ Абылай түрлі сылтаумсн
ол грамота мен сыйлықтарды алуды кажет деп санамады. Ол Қытайдьщ цин
империясымсн де тату келісімге қол жеткізді.
Үш жүзгс хан болып түрган Абылайды тск бір ғана Орта жүздің ханы етіп
бскіту Патша окімстінің қулығы орі Абылайдьщ абыройын одейі томсндетуі сді.
Одан әріге патша екімсті бара алмады. Өйткені Абылай хан баскарған
казақдала-сьша Ресейдің күшпен басып кіруге дәл осы кезде мүмкіндігі
болмады. Мүны кәнігі саясаткер Абылай да жақсы түсіңці.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбасв "Халықтьщ ерік
жігерінің тастүйін бірлігі Абылай ханнъгң бір басьшда бейнеленді". Ол
"ұлгты тұтастырып біріктіру жольшда еңбек етті",- деп Абылай ханның Кязақ
мемле-кетінің бірлігі мен тұтастығына қоскдн үлссін жоғары баға-лады5.
Ш.Уәлихановтың жазуынша "Бірдс-бір қазақ ханы Абылайдай шексіз биліккс
ие болмаған. Ол бірінші рст бүрын халық жиналысының шешімімен
пайдаланылатын олім жазасын оз бстімен сндірді. Ханта ксңес бсріп шсктеп
отыра-тьш оз сркімен кетксн күшті рубасы сұлтандарды орнына қойды"6.
Абылай орталық хан билігін күшейтті. Рубасы сұлтандар мен билердің
билігіне шек қойып, озіне багындырды. Багынбаған билер мен сұлтан,
старшъшдарды Абылайдың толсңгіттері талқандап отырды. 1781 жылы Дайыр
сүлтан Абылайды айыптап Орынбор губернаторына онын, үстінен Абылайды өзіне
тиісті билікті тартып алды дсп шағым жасады.
Ол ескі әдеп бойынша ханға кеңсс беруші оның билігіяе шектеу коюшы
сүлтан, билер кеңесіне ашық қарсы болды. Сүлтандарды сшкіммен санаспай
орньшан алып тағайындады. Өзінің билігін нығайту үшін Абылай хандықгы
үлыстарға бөліп, үлыстардың басына өз үлдарьш тағайъшдады. Абылайдың 30 үлы
бар болатын.
Абылай өз билігіндс батырларға, елдің ішіндегі бсделді билер мен
жырауларға аркд сүйеді. Толе би мен Казыбек би Абылайға елдің бірлігін
сақтауда кеп жәрдем етті. Бүқар жырау Қалкдманүлы Абылайдың жскс ксңссшісі
ретіндс оның артықшылық, ксмшіліктсрін дер кезіндс айтып отырды. Сондай-ақ
Үмбстей, Тәтікяра жыраулар Абылаігға қызмст етті.
Абылай оз бетімсн баскарудын. деспотиялық одістеріне де барьт отырды.
1772 жылы қол астынан кошіп кстпек. болған қыпшақтардың рубасыларын күшпен
басты. Аргын руының Ботакан атты адамын тірідсй комдірді.
Абылай оз балаларына бергсн кеңссінде руаралық дауларды ақырьша дсйін
шсшлсуді, сейтіл олардьщ орталық билікке тоуелді бола түсуін осиет етті.
Ш.Уәлиханов Абылай саясатыньщ Тсмірландық ситіаты тралы жазады.
Абылайдың заманы казақтар үшін бейбіт жоне тыныштық, орксндеу заманы
болды.
3. Бокей хандығының саяси-құқықтық жағдайы
Кіші жүздсгі XVUJ гасырдың соңішдагы шаруашылық-саяси дағдарысқа,
жайылым мәселелсрінің күрделсніп кетуіне байланысты қазақтардың үлкен тобы
Орал мен Жайық аралыгьшъщ томенгі бойына кошіп барьш 1801 жылы Боксй
хандығьш күрды. Оган импсратор Пакел I келісім бсрді.
Боксіі ордасы шығыстан батысқа 300 шақырым жонс солтүстіктсн
оңтүстікке 200 шақырым аумақты алъгп жаткан шағьгн хандық болды.
1812 жылы Бексй сүлтан орданъщ ханы болыл кетеріл-ді. Бокей кдйтыс
болган соң (1815) уақытша рсгент Шытай болът, 1823 жылы пагша Жәңгірді хан
етіп бекітті. Жәңгірден соң мүнда хан тагайъшдалмады.
Бокей хандыіы патша екіметінің окімшілік бірлігі больш саналды. Хан
ішкі мәселелсрді Орьшбор әкімшілігімен ке-лісіпшешті. Ханның біршама ішкі
дербестігі болды. Олдербестік каржы-салық, жер болу, рулық-
тсрриториялықбаскару, халықгы шаруашылық жағынан орналастыру түрінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz