Азаматтықтың халықаралық-құқықтық мәселелері туралы
Азаматтықтың халықаралық-құқықтық мәселелері
ЕРЕКШЕ БӨЛІМ
8-ТАРАУ. Халықаралық жария құқықтағы адам құқығы
8.1. Халыктар жағдайын халықаралық-қуқықтықреттеу.
8.2. Азаматтықтың халықаралық-құқықтык мәселелері.
8.3. Шетел азаматтарының қүқықтық жағдайы.
8.4. Баспана құқыгы және босқындардың құқықтық жағдайы.
8.5. Адам кұқықтарын халықаралық-құқыкгық реттеу.
8.6. Адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғау тетіктері.
8.1. Халықтар жагдайын халықаралық құқықтық реттеу
Кез келген мемлекеттегі халықтардың құқықтық жағдайы оның ішкі
заңдарымен айқындалады. Бұдан мемлекеттердің осы саладағы ынтымақтасу
мүмкіндіктері мен мүдделілігі болмай қалады деген ой тумауы керек.
Кез келген мемлекеттің халқы нақты кезеңде қандай да бір мемлекеттің
аумағында өмір сүріп жатқан индивидтердің жиынтығын көрсетеді. Халықтың
құрамы, әдетте, өзінің азаматтарынан, шетел азаматтарынан және азаматтығы
жоқ адамдардан құралады. Сондай-ақ, "аралас мәртебесі" бар халықтар санаты
да болуы мүмқін, йғни олар екі азаматтығы бар адамдар болып табылады. Тар
мағынадағы "халық" ұғымынан басқа, кейде бұл сөзді кең мағынада талдау да
кездесіп қалады, атап айтқанда, жер жүзіндегі барлық тұрғындарды халық деп
айтады.
Халықаралық құқықта азаматтық мәселелерін реттейтін шарттық және әдет-
ғұрыптық нормалар жүйесі бар. Мысалы, оларға азаматтық мәселелері жөніндегі
халықаралық-қүқықтық нормалар, шетелдіктердің, қос азаматтығы бар
адамдардың (бипатридтердің), азаматтығы жоқ адамдардың мәртебесін айқындау
жатқызылады. Халықаралық-құқықтық реттеу мәселелерінде адам құқықтары
жөніндегі ынтымақтастық проблемалары мен перспективаларына айрықша орын
беріледі. Мұнан өзге, халықаралық құқықтағы болып жатқан барлық өзгерістер
тікелей немесе жанама түрде болсын, халықтар мәселесіне ықпалын тигізіп
отырады. Мәселен, мемлекет қылмыстылықпен күрес жүргізудегі ынтымақтастық
мәселелерінде өз әрекеттерін үйлестіру кезінде бір мезгілде қылмыскерді бір-
біріне беру туралы мәселені де шешіп отырады. Егер мемлекет ғарыштық
зерттеу саласында ынтымақтастық жүргізсе, бнда ғарыш кемесі экипажының
апат, бақытсыздық немесе мәжбүрлі түрде қону жағдайларында көмектесудің
құқықтық проблемалары туындайды. Мемлекеттер, өкінішке қарай қарулы жанжал
жағдайында
болса, онда соғыс құрбандарын қорғау мәселесі екі жақты келісе отырып,
шешіледі. Соғысушы елдермен шекаралас мемлекеттер үшін босқындарды
баспанамен, азық-түлікпен, киім-кешекпен қамтамасыз ету мәселелері
туындайды. Халықаралық-құқықтық нормалардың мемлекет халқының жағдайына
жанама әсер етуі әр түрлі болатыны сөзсіз, осыған орай халықаралық
қүқықтағы сапалық өзгерістердің ішкі заңдарға әсер ету дәрежесі мен сапасы
да артып келеді.
Сонымен, халықаралық құқықта жеке мемлекеттер халқының жағдайына
халықаралық құқықгың ықпал етуінің екі бағыты байқалуда.
Бірінші багыт, жалпы сипаттағы ықпал етумен сипатталады. Ол халықтың
қандай да бір бөлігінің халықаралық құқықтың әсер ету объектісі болмаған
кездерінде орын алады. Бірақ, осылай болғанымен, халықаралық стандарттар
мемлекеттердің халықтың қандай да бір бөлігінің құқықтық жағдайын
өзгертуіне қозғау салады. Мысалы, Еуропалық Кеңеске мүше болудың бір шарты
ретінде үлттық қылмыстық заңдардан өлім жазасын алып тастау талабы
қойылған. Мәселен, халықаралық құқықтың көпшілік таныған қағидалар жүйесі
халықтың құқықтық жағдайын өзгертпейді. Бірақ бұл қағидалар олардың
азаматгық қүқық қабілеттілігінің мазмүнына әсерін тигізетіні талас тудыра
қоймас. Адамның құқықтары мен негізгі бостандықтарын құрметтеу қағидасы
адамның жеке тұлға ретінде еркін дамуы үшін құқықтық жағдайларды барьшша
қалыптастыруды қамтамасыз етеді. Мемлекеттер өздерінің саяси және
экономикалық қызметінде осы қағидаларды басшылыққа алуға міндетті. Олар
азаматтық, саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени қүқықтар мен
бостандықтарды Біріккен ¥лттар Ұйымының жарғылық ережелеріне, адам
құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясына, адам құқықтары туралы
Пактілерге және өзге де актілерге сәйкес тиімді жүзеге асыруды қолдауға
және дамытуға міндетгі. Аумақтарында үлттық және басқа да азшылықтар бар
мемлекеттер осындай топқа жататын тұлғалардың заң алдындағы бірдейлік
құқығын құрметтеуге және оларға адамның құқықтары мен негізгі
бостандықтарын іс жүзінде пайдалануға толық мүмкіндік беруі тиіс.
Екінші багыт - халықаралық құқық нормаларының халықтың жағдайына нақты
ықпал етуі. Бүл ықпал ету мақсатты сипатга болады. Мүндай нормалар
мемлекеттерге халықтың белгілі бір санаттарына қандай да бір құқықтар
немесе міндеттер беру құқығын немесе міндетін жүктейді. Мысалы, Бала қүқығы
туралы 1989 ж. конвенция балаларды қорғау мәселелеріндегі халықаралық
стандарттарды белгілейді. Осыған орай, кез келген мемлекет отбасы құқығының
ұлттық нормаларын конвенциялық нормаларға сәйкес толықтырып, түзетеді.
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы-мемлекеттер азаматтарының
азаматтық алуын жеңілдету тәртібі туралы 1996 ж. конвенция оның
қатысушыларына азаматтық алудың жеңілдетілген, бірыңғай тәртібін қамтамасыз
етеді.
Сонымен, осы заманғы халықаралық құқық өз табиғаты бойынша
мемлекетаралық құқық бола отырып, бара-бара және кең көлемде халықтардың
құқықтық жағдайын және жалпы адамзаттық құндылықтарды қорғап келеді. Адам
құқықтары мен негізгі бостандықтарын құрметтеу қағидасы халықаралық құқықта
шарттық және әдет-ғұрыптық нормалардың тұтастай жүйесін өмірге келтірді.
Халықаралық құқықтың халықтар мәртебесіне қатысы бар жаңа қағидалары мен
институттары да пайда болуда. Адам құқықтары осы заманғы халықаралық
құқықтың арнаулы саласын құрайды деп айтуға толық негіз бар және ол күннен-
күнге дамып, жетіліп келеді.
8.2. Азаматтықтың халықаралық-құқықтық мәселелері
Азаматтық мәселелері осы заманғы халықаралық құқықта үлкен маңызға ие.
Азаматтық деп жеке тұлғаның мемлекетпен түрақты саяси-құқықтық байланысын
айтады, ол мемлекетке қатысты белгілі бір құқықтар мен міндеттерге ие
болумен, сондай-ақ мемлекеттің жеке адамға қатысты қүқықтары мен
міндеттерімен сипатталады. Азаматзгық, ең алдымен әрбір мемлекеттің ішкі
құқығының институты болып табылады. Сонымен бірге, бұл халықаралық жария
қүқықтың да институты. Азаматтық мәселелері XX ғ. басында-ақ, ұлттық
заңдардың толық монополиясына айналған еді. XX ғ. аяғына таман азаматтық
мәселелердің көпшілік бөлігі халықаралық құқық нормаларымен қамтамасыз
етіле бастады. Мысалы, конвенциялық нормаларда мемлекеттер азаматтықты
бекітудің келісілген, икемді тәртібін белгілейді. Азаматтықты қабылдау
шарты мен рәсімі мемлекеттің дербес құқықгық саласына жататынына
қарамастан, бірыңғай (бір ізге салынған) ережелер бар, оған сәйкес,
мемлекеттер белгілі бір ережелерді үстанады.
Азаматтық институты буржуазиялық революциялардың дамыған кездерінде
пайда болды. "Қол астындағы азамат" түсінігі кейбір мемлекеттердің заң
актілерінде әлде де сақталып қалды. Қолданыстағы азаматтық туралы заңдарда
азаматтық алудың екі түрлі әдісі бекітілген: тууына байланысты (филиация)
және қол астына алу тәртібінде (қалыптасу). Бірінші жағдайда азаматтық алу
жеке адамның еркінен тыс болса, ал екіншіде - адамның азаматтық алуға еркі
немесе келісімі, сондай-ақ заңмен бекітілген құқықтық шарттар болуы керек.
Тууына байланысты азаматтық алуда екі қағида қолданылады -"қандық
қүқығы"- (Іиз запдшііпіз) - тууына байланысты азаматтық алу және "топырақ
құқығы" - О'из зоіі) - туған жеріне байланысты азаматтық алу.
"Қандық құқық" қағидасы Еуропа елдерінің аумағында (Австрия, Италия,
Финляндия, Швеция, Норвегия, Дания және басқалары) әрекет етеді, "Топьфақ
құқығы" қағидасын латыіммерикандық мемлекеттердің заңдары басшылыққа алады.
Кейбір елдердің азаматтық туралы заңдарында аталған екі қағида да әрекет
етеді (АҚШ, ¥лыбритания, Үндістан және басқалары). Қазақстан
Республикасының азаматтық туралы 1991 ж. Заңының 10-бабына сәйкес, біздің
мемлекет "қандық құқық" қағвдасын қолданады.
Азаматтьщқа алу дегеніміз - мүдделі адамның өтініші бойынша белгілі бір
мемлекеттің азаматтыққа қабылдауы. Азаматтыққа алу тәртібі мен шарты
мемлекет заңдарымен айқындалады. Азаматтыққа алу тәртібінде мынадай
жағдайларда азаматтыққа қабылда-нады:
• бір мемлекет азаматының (азаматшасының) басқа бір мемлекеттің
азаматшасымен (азаматымен) некеге отыруы;
• азаматтығы жоқ немесе басқа бір мемлекеттің азаматы болып табылатын
баланы бір мемлекеттің азаматының асырап алуы;
• оптация (бір мемлекеттен екінші мемлекеттің қарамағына көшкен жердің
халқының қай мемлекетгің азаматгығын өзі таңдап алуы). Оптация құқығы
халықаралық шарт негізінде немесе бір тарапты тәртіпте жүзеге асырылады.
Оптация кең мағынасында - азаматтығы бар адамның азаматтықты таңдауын
білдіреді. Алайда, оптация басқа да нысанда болуы мүмкін, яғни адамның
жаңа азаматтықты алуы және бұрынғысынан бас тартуы.
Азаматтыққа алу кезінде нақты елдің заңдарында көзделген белгілі бір
жағдайлар болуы мүмкіа Мысалы, Американың азаматтық туралы заңында
азаматтыққа қабылдау үшін отырықшылық шектелімі ретінде 5 жыл, ағылшын
тілін білу, адал болуға ант ету сияқты талаптар көздел-геа АҚШ заңдарында
егер адам коммунист және атеист болса, азамат-тыққа қабылданбайтыны
көрсетілген. Францияда азаматтық алу үшін сол елде бірнеше жыл емір сүру
керек және кандидаттың моральдық қасиеттері биік болуы керек; өмірбаянында
қайыр тілеу, жезөкшелікпен айналысу сияқты элементтер болмауы тиіс. Кейбір
мемлекеттердің заңцарында кәсіби шектелім қойылғаң нақтырақ айтқанда,
мысалы, Швей-цария заңында кәсіптік шектелім көзделген, Мәселен, ірімшік
қайна-тушы немесе сағат жөндеуші мамандығы барларға артықшылықтар беріледі.
Мемлекет аумағының бір бөлігі басқа мемлекетке өткен жағдайда
азаматтықтың ауысуы мүмкін, яғни ол цессия деп аталады. Мұндай жағдайда
азаматтық алудьщ екі түрлі әдісі болады:
• екі азаматтықтың бірін ерікті түрде тавдау;
• азаматтықтың автоматты түрде өзгеруі - трансферт – бір мемлекеттен
екінші бір мемлекетке өтетін аумақтың халқын беру, соған орай бір
азаматтықтан екінші азаматтыққа өту.
Азаматтық туралы коллизиялық нормалар азаматсыздықты (апатризм) немесе
қос азаматтықты (бипатризм) туындатады.
Халықаралық тәжірибеде ешбір мемлекеттің азаматтығын алмаған адамдар
санаты бар, яғни апатридтер, мысалы, шетелдікпен заңды некеге тұрған
әйелдің елінің заңында "әйелі ерінің азаматтығын алады" деген қағида
қолданылады. Мұндай жағдайда әйел өз елінің азаматтығынан шығады, ал
күйеуінің елінің заңы бойынша оған тиісті шарттар орындалмағандықтан
азаматтық берілмейді. Апатризмнің басқа да кең таралған түрі бар: адам
қандай да бір мемлекеттің азаматтығынан өз еркімен немесе күштеп шығарылса
және басқа мемлекеттің азаматтығын алмаған жағдайлары болады. Апатридтердің
құқықгық жағдайы тұратын елдің заңымен айқындалады. Мекендеген мемлекет
олардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында апатридтерге адамның
негізгі құқықтары мен бостандықтарын беруі тиіс. Апатридтердің болуы
халықаралық және ішкі мемлекеттік құқық үшін құқықтық "ауытқушылық" болып
есептелетіндіктен, мемлекеттер азаматтығы жоқ адамдардың санын кемітуге
ұмтылып отыр. Мысалы, Қазақсандағы азаматтық туралы заңда ата-анасының
екеуі де белгісіз Қазақстан Республикасы аумағындағы бала Қазақстан
Республикасының азаматы болып табылады - ДЬп көзделген (Азаматтық туралы
1991 ж. заңның 13-бабы). Қазақстан Республикасы аумағында тұрақты
тұрғылықты жері бар азаматтығы жоқ адамдардың Қазақстан Республикасы
аумағында туған баласы Қазақстан Республикасының азаматы болып табылады -
Азаматтық туралы 1991 ж. Заңның 14-бабы. Бала туған кезде ата-анасының
біреуі Қазақстан Республикасының азаматтығында болып, екіншісі азаматтығы
жоқ адам болса, не оның азаматтығы белгісіз болса, бала қай жерде туғанына
қарамастан, Қазақстан Республикасының азаматы болып табылады - Азаматтық
туралы заңның 12-бабы.
Осы заманғы халықаралық құқық апатридтердің мәртебесін азаматсыздықты
қысқарту туралы 1961 ж. конвенцияда және апатридтердің мәртебесі туралы
1954 ж. конвенцияда айқындайды. Бұл халықаралық-құқықтық құжаттар
азаматсыздық жағдайларын қысқартуға және апатридтерге осы конвенцияларға
қол қойған мемлекеттердің аумағында біршама жеңілдіктер беруге бағытталған.
Апатризм жағдайларын болғызбау үшін бірқатар мемлекеттердің азаматтық
туралы заңдарында "қандық қүқық" қағидасы қолданылады, яғни тараптың
біреуінің азаматтығы жоқ болған жағдайда, баланың әкесінің немесе шешесінің
азаматтығын алуына жол берілуі болып табылады. Мемлекеттер апатридтер үшін
белгілі бір құқықтық режим бекітеді. Қазақстан Республикасының заңы -
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 ж. "Қазақстан Республикасындағы
шетел азаматтарының құқыктық жағдайы туралы" заң күші бар жарлығында
белгіленгеніндей, бұл шетел азаматтарымен құқықтар мен міндеттерін
теңестіруден көрінуі мүмкін. Азаматтығы жоқ адамдарды өздерінің
азаматтарымен теңестіру немесе апатридтерге арнайы режим белгілеу іс-
тәжірибеде сирек кездесуі мүмкіа Тұрмыстағы әйелдің азаматтығы туралы
конвенцияның 2-бабында: "әрбір келісуші мемлекет азаматтарының басқа.бір
мемлекеттің азаматтығын ерікті түрде қабылдауы, не азаматтарьшың өз
азаматтығынан бас тартуы азаматтың әйелінің азаматтығының сақталуьша
кедергі бола алмайтындығымен келіседі"- деп көрсетілген. Әрине, бұл
конвенциялық норманың азаматсыздықты жоюға бағытталғаны сөзсіз.
Түрлі мемлекеттердің азаматгығы туралы заңдардағы қайшылықтар -
қосарланған немесе көп азаматтықтың пайда болуына, яғни бипатризмге себеп
болуда. Апатризм сияқты, бипатризм де белгілі бір деңгейде халықаралық
қүқықтың көпшілік таныған қағидаларын жүзеге асыруға кедергі келтіреді.
Мүндай сипаттағы кайшылықтарды жою үшін мемлекеттер тиісті заң актілерін
қабылдайды және халықаралық шарттар жасайды. Бипатридтердің құқықтық
мәртебесін айқындау кезінде белгілі бір қиындықтар кездесіп отырады. Нақты
қүқықтарды жүзеге асырғанда және нақты міндеттемелерді орындау барысында
көптеген қайшылықтардың болмай қалуы мүмкін емес. "Қосарланған азаматтық"
туралы тезисті Еуропалық Одақ қабылдаған жоқ. Бипатридтердің қүқықтарын
дипломатиялық және заңдық тұрғыда қорғау кезінде бипатризм проблемалары
туындап жүр. Теориялық жағынан алғанда, қос мемлекет те өздерінің тәуелсіз
құқықтарына орай, бипатридтерді қорғайды. Ол екі мемлекеттің бірінің
аумағында өмір сүре беруі мүмкін. Сонда мемлекеттердің бірі оның азаматының
қорғалуына қарсы болса, келесі мемлекетті тәуелсіз мемлекеттің ішкі
қүзыретіне қол сүғады деп айыптауға болады. Мұнан да маңыздырақ мәселелер
бипатридтердің үшінші мемлекетпен арақатынастарында туындайды. Осыған
байланысты халықаралық құқықта, XIX ғ. 60-жылдарынан бастап, "қосарланған
азаматтықты" болдырмау үшін екі жақты және көп жақты шарттар жасалып
келеді. Мәселен, оған көп жақты америкааралық конвенцияларды, көп
азаматтықты қысқарту туралы және көп азаматтық жағдайывдағы әскери
міндеттемелер туралы 1963 ж. конвенцияны жатқызуға болады. ФРГ, Грекия,
Израиль мемлекеттерінің завдарында қосарланған азаматтыққа қатаң шектеумен
рұқсат етілген.
Қазақстан Республикасындағы конституциялық норма - Ата Заңның 10
бабының 3-тармағында- Республика азаматының басқа мемлекеттін азаматтығында
болуы танылмайды деп бекітілген. Қазақстан Республикасының Азаматтық туралы
заңның 3-бабының 2- тармағында, Қазақстан Республикасы азаматының басқа
мемлекеттің азаматтығында болуы танылмайды,-деп белгіленген. Қазақстан
Республикасының 1993 ж. Консгитуциясында "қосарланған азаматтық"
мәселелерінің жалпы ережелері және ерекшеліктері белгіленген болатын.
Мәселен, 1993 ж. Конституцияньщ 4-бабының 3-тармағында Қазақстан
Республикасының азаматы болып табылатын адам басқа мемлекеттің азаматы
болып танылмайды деген норма мазмұндалған. Республика аумағынан кетуге
мәжбүр болған және басқа мемлекетте де тұратын барлық қазақтардың басқа
мемлекетгердің азаматтығымен қатар, Қазақстан Республикасының азаматы болуы
танылады - 4-баптың 4-тармағы немесе Қазақстан Республикасының
мемлекетаралық шарттарының күші бойынша ҚР-дың азаматы болып танылуы -
жалпы ережеден бөлек болды. Қазақстан Республикасының 1995 ж.
Конститутциясы бипатридтердің құқықтық мәртебесі мәселелеріндегі көпшілік
таныған халықаралық стандарттарға сай келеді. Онда "қосарланған заматтығы"
бар адамдарға қатысгы жалпы ережелерден ауытқушылықгар жоқ. Қазақстанньщ
1993 ж. Конституциясында орын алған ерекшеліктерге келсек, онда Қазақстан
Республикасының 1991 ж. Азаматтық туралы заңында 1995 ж. өзгерістерін қоса
алғанда былай деп белгіленген: Қазақстан Республикасы өз аумағына жаппай
жазалау, куштеп ұжымдастыру кезеңдерінде, адамгершілікке жатпайтын өзге де
саяси өрекеттердің салдарынан республика аумағынан кетуге мәжбүр болған
адамдар мен олардың ұрпақтарының қайтып оралуы үшін, сондай-ақ басқа
мемлекеттер аумақтарында түратын қазақтар үшін жағдай жасайды делінген.
Сөйтіп, Қазақстан Республикасы біртұтас азаматтықты мемлекет
тәуелсіздігінің тұрақтылығы мен мызғымастығының және ұлттық тең құқылықтың
негізі ретінде жариялайды.
Қазақстан Республикасының Азаматтьщ туралы 1991 ж. 20жел-тоқсанындагы
Заңына Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 ж. 3 к^занындагы заң куші
бар жарлыгымен өзгерістер мен толықтырулар енгізу.
Азаматтық туралы қазақстандық заңдар көпшілік мойындаған әлемдік
стандарттарға сай позицияны ұстанады. Заңның Кіріспесінде Қазақстан
Республикасында әрбір адамның азаматтық алу қүқығы белгіленген, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының азаматын ешқандай жағдайда азаматтығынан, өзінің
азаматтығын өзгерту қүқығынан айыруға, оны Қазақстаннан тыс жерлерге
аластауға болмайды.
Қазақстан азаматтығына 1992ж. 1 наурызында мемлекетте тұрақты тұратын,
сондай-ақ осы заңның ережелеріне сәйкес, Қазақстан Республикасының
азаматтығын алған адамдар қабылданады. Қазақстан азаматтығын алғысы
келмегендер 1994 ж. 1 наурызына дейін ол туралы жергілікті ішкі істер
органына жазбаша хабарлауға мүмкіндік алды. Мұндай адамдар үшін аталған
кезең ішінде азамаггық мәселелерін шешудің жеңілдетілген тәртібі көзделді.
Осы аталған мерзім ішінде өтініш бермеген адамдар, қандай ұлтқа жататынына
қарамастан Қазақстан Республикасының азаматы болып табылды. Заңның 4-бабына
сәйкес, Қазақстан Республикасы азаматының жеке куәлігі немесе Қазақстан
Республикасы азаматьшың төлқұжаты Қазақстан Республикасы азаматтығын
растайтын құжат болып табылады. 16 жасқа дейінгі балалардьщ азаматтығы
олардың туу туралы куәліктерімең ата-анасының қайсысының болса да
төлқұжатымен расталады.
Азаматтық туралы заңның 8-бабына сәйкес, халықаралық құқықтық
экстрадиция (бір елдің заңын бұзған адамды басқа елге қуып жіберу)
қағидаларының бірі -республиканың халықаралық шарттарында өзгеше
белгіленбесе, Қазақстан Республикасының азаматын шет мемлекетке беруге
болмайды, - деген қағида көзделген.
Қазақстан Республикасында азаматтық алудың төрт түрлі негізі бар:
• тууы бойынша;
• Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдау нәтижесінде;
• Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарында көзделген негіздер
мен тәртіп бойынша;
• Азаматтық туралы Занда көзделген өзге де негіздер бойынша алынады.
Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдау өтініш беру негізінде
жүзеге асырылады. Азаматтыққа қабылдау туралы өтініштер бойынша шешімді
Қазақстан Республикасының Президенті қабылдайды. Қазақстан азаматтығына алу
үшін кәсіпке шектеу мемлекеттік тілді білу сияқты талаптар қойылмаған.
Қазақстан Республикасы азаматтығына қабылдау шарттары бойынша Қазақстан
Республикасының аумағында тұрақты тұру он жылдан бес жылға қысқартылған
талап кәмелетке толмағандардан, пайым қабілетін жоғалтқан адамдардан және
Қазақстан Республикасы алдында ерекше еңбек сіңірген адамдарға таралмайды.
Осы ереже, сонымен қатар Қазақстан аумағынан саяси себептермен кетуге
мәжбүр болған адамдар мен олардың үрпақтарына, егер олар тарихи Отаны
ретінде тұрақты тұру үшін Қазақстан Республикасына қайтып оралған болса,
қолданылады. Сондай-ақ Қазақстан Республикасы азаматтарымен некеде тұратын
адамдарға 5 жыл тұрақты түру талабы қолданылмайды, Қазақстан
Республикасының азаматы болып табылатын жақын туыстары бар бұрынғы одақтас
республикалардың азаматтары Қазақстанда тұру мерзіміне қарамастан,
азаматтыққа қабылдануы мүмкін. Міндетті әскери қызмет атқарып жүрген және
Қазақстан Республикасы аумағында орналасқан әскери қызметшілердің
азаматтығы мәселелері Қазақстан Республикасының мемлекетаралық шарттарымен
белгіленеді.
Заңның 17-бабына сәйкес, Қазақстан Республикасы азаматтығына
қабылдаудан бас тарту негіздері айқындалған. Егер Қазақстан Республикасыңың
азаматтығына қабылдау туралы өтініш жасаушы адам:
1) адамзатқа қарсы халықаралық құқықта көзделген қылмыс жасаса,
Қазақстан Республикасының егемендігі мен тәуелсіздігіне әдейі қарсы шықса;
2) Қазақстан Республикасы аумағының бірлігі мен тұтастығын бұзуға
шақырса;
3) мемлекет қауіпсіздігіне, халық денсаулығына нұқсан келтіретін
құқыққа қарсы іс-әрекет жасаса;
4) мемлекетаралық, ұлтаралық және діни араздықты қоздыратын болса,
Қазақстан Республикасы мемлекеттік тілінің қолданылуына қарсы әрекет
жасаса;
5) терроршылдық әрекеті үшін сотталған болса;
6) сот ерекше қауіпті баукеспе деп таныса;
7) басқа мемлекеттің азаматы болса, өтініштері қабылданбайды. Жоғарыда
аталған негіздер мемлекеттік бастауларға, азаматтардың
бірлігі мен теңқұқылығына зиян келтіреді, мемлекеттің тұтастығы мён
оның шекараларының мызғымастығына қол сұғады.
Азаматтықты тоқтатудың екі негізі бар - азаматтықтан шығу және мәжбүрлі
түрде азаматтықтан айырылу салдарынаа
Заңның 20-бабына сәйкес, адамды Қазақстан азаматтығынан шығарудан
мынадай негіздер бойынша бас тартылуы мүмкін: егер шығу туралы өтініш
жасаушы адамның Қазақстан Республикасы алдындағы міңцеттемелерінщ немесе
мүліктік міндеттемелерінің орындалмағандары болып, олармен азаматтардың
немесе Қазақстан Республикасы Іумағында орналасқан кәсіпорындардың,
мекемелер мен үйымдардың, қоғамдық бірлестіктердің елеулі мүдделеріне
байланысты болса, Қазақстан Республикасының азаматтығынан шығарудан бас
тартылуы Мүмкіа 20-баптың 3-тармағында: "Егер шығу туралы өтініш жасаушы
адам айыпкер ретінде қылмыстық жауапқа тартылған болса, не заң жүзінде
күшіне енген сот үкімі бойынша жазасын өтеп жүрсе, немесе ол адамның
Қазақстан Республикасы азаматтығынан шығуы Қазақстан Рівспубликасының
мемлекет қауіпсіздігі мүдделеріне қайшы келсе, Қазақстан азаматтығынан
шығуға жол берілмейді" - делінген.
Азаматтықтан мөжбүрлеп айыруға келер болсақ, оның тізбесі Заңның 21-
бабында берілген:
1) Қазақстан Республикасының мемлекетаралық шарттарында көзделген
реттерді қоспағанда, адамның басқа мемлекетте әскери Қызметке, қауіпсіздік
қызметіне, полицияға, әділет органдарына немесе өзге де мемлекеттік өкімет
және басқару органдарына орналасуы салдарынан;
2) егер Қазақстан Республикасының азаматтығы көрінеу жалған
мәліметтер немесе жалған құжаттар табыс ету нәтижесінде алынса;
3) Қазақстан Республикасының мемлекетаралық шарттарында көзделген
негіздер бойынша;
4) егер Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде тұрақты тұратын адам
дәлелсіз себептермен бес жыл бойы консулдық есепке тіркелмесе айырылады.
Қазақстан Республикасының азаматы болып табылатын, басқа мемлекеттердің
азаматтары асырап алған бала, егер олар Қазақстан Республикасынан тыс
жерлерде тұрақты тұратын болса, сондай-ақ баланың бірге тұратын ата-
анасының біреуі Қазақстан Республикасы азаматтығынан шығып, тұрақты тұруға
республикадан тыс жерлерге кетіп қалса, асырап алушылардың өтініші бойынша
Қазақстан Республикасының азаматтығынан шыға алады.
Қазақстан Республикасыньвд азаматтығы туралы Заңның 5-тарауында
Қазақстан Республикасы Президентінің және ішкі істер органдарының, сыртқы
істер министрлігінің, елшілік өкілдіктері мен консулдық мекемелерінің
өкілеттіктері айқындалған.
Бұрын Қазақстан Республикасының азаматы болған адамның өтінІші бойынша
Азаматтық туралы Заңның талаптарына сәйкес, оның Қазақстан Республикасы
азаматтығы қалпына келтірілуі мүмкін.
8.3. Шетел азаматтарының құкьіқтық жағдайы
Халықаралық-құқықтық доктринада "шетелдік" және "шетел азаматы" деген
терминдер қолданылады. Олар ұқсас ұғымдар ма, әлде олардың бір-бірінен
өзара айырмашылықтары бар ма? Кейбір мемлекеттердің заңцарында осы
ұғымдардың мазмұны кең мағынада беріледі, яғни шетелдік азаматтар деп ез
елдерінің азаматтары болып табылмайтын және шетел мемлекетіне тиесілі
екендіктеріне дәлелдері бар азаматтар, сондай-ақ азаматтығы жоқ адамдарды
айтамыз. Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылдың 19 маусымындағы
"Шетел азаматтарының құқықтық жағдайы туралы" заң күші бар жарлығының 2-
бабына сәйкес, Қазақстан заңдарында шетел азаматгары мен азамат-тығы жоқ
адамдарға бірдей мәртебе қолданылады. Жоғарыда аталған Жарлықтың 2-бабының
2-тармағына сәйкес, Қазақстан Респуб-ликасының азаматтығына қатысты
екендігінің дәлелі жоқ адамдар азаматтығы жоқ адамдар болып танылады. Тар
мағынасындағы "шетелдік" ұғымы тура мағынасында, яғни шетел азаматы деген
мағынаны береді.
Шетелдіктердің құқықтық мәртебесін қамтамасыз ету мәселелерінде өзінің
азаматтарының негізгі құқықтары мен бостандықтарының кейбірі беріледі. Әрі,
мұндай жағдайда кемсітушілік элементтері болмайды. Қазақстан
Республикасындағы шетел азаматтары барлық құқықтар мен бостандықтарға ие,
сондай-ақ оларға Қазақстан Республикасының Конституциясында, заңдары мен
халықаралық шарттарында белгіленген міндеттердің бәрі жүктеледі, Қазақстан
Республикасының заңдары мен халықаралық шарттарында қарастырылған жағдайлар
бұған жатпайды.
Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары тегіне, әлеуметгік және
муліктік жағдайына, қай нәсілге және ұлтқа жататынына, жынысына, біліміне,
тіліне, дінге көзқарасына, шұғылданатын қызметі мен оның сипатына
қарамастан заңның алдында бірдей болады. Шетел азаматтарының өздерінің
құкықтары мен бостандықтарын пайдалануы Қазақстан Республикасының
мүдделеріне оның азаматтары мен басқа адамдардың құқықтары мен заңды
мүдделеріне нұқсан келтірмеуі тиіс және мұны олардың Қазақстан
Республикасының заңдарында белгіленген міндеттерін орындауынан бөліп
қарауға болмайды.
Шетел азаматтарының құқықтық режимің, яғни олар орналаск$р мемлекеттің
аумағындағы құқықтары мен міндеттерінің жиынтығын әрбір мемлекет өзінің
халықаралық міндеттерін ескере отырып, заңымен айқындайды. Халықаралық
құқықтық тәжірибеде шетел азаматгарының құқықтық режимінің мынадай түрлері
кездеседі:
• шетел азаматтарын өзінің азаматтарының құқықтық мәртебесіне теңестіру
- үлттық режим деп аталады. ¥лттық режим құқықтық ретгеудің жеке
салаларында кездеседі, мысалы, мұрагерлік саласы;
• арнайы режим - шетел азаматтары үшін қандай да бір салаларда ерекше
құқықтар, міндеттер, жеңілдіктер немесе шектеулер қою. Шетел азаматтары
Қазақстан Республикасының заңдары мен халықаралық шарттары белгіленген
негіз бен тәртіпте Қазақстан Республикасында еңбек қызметімен шұғылдана
алады. Шетел азаматтары жекелеген қызмет орындарына тағайындала алмайды
немесе еңбек қызметінің белгілі бір түрімен, егер бұл қызмет орындарына
тағайындау немесе осындай қызмет түрімен шұғылдану Қазақстан
Республикасынын заңдарына сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтығына
қатыстылығына байланысты болса, шұғылдана алмайды. Қазақстан
Республикасындағы шетел азаматтары өкілді және басқа сайланбалы мемлекеттік
органдарға және қызметке сайлай да, сайлана да алмайды, бойдай-ақ
респубикалық референдумдарға қатыса алмайды. Жалпыға бірдей әскери
міндеттілік Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын немесе
уақытша болатын шетел азаматтарына және взамаггығы жоқ адамдарға
қолданылмайды;
• ең қолайлы жағдай режимі - қандай да бір мемлекеттің азаматы үшш
қүқықтар мен мшдеттер саласында кез-келген үшшші мемлекеттщ азаматтарына
қолайлылық белгіленгендей бекіту. Құқықтықрежимнің осы түрі шарт негізінде
жүзеге асырылады.
Шетелдіктердің азаматтықтарындағы мемлекеттер мен орналасқан
мемлекетгерінің арасындағы езара қатынастардың сипаты қандай? Шетел
адамдарының қос бағыныстылықта болатынын айту керек. Бір жағынан алғанда,
олар аумағында тұратын мемлекетке бағынуға міндетті, яғни мұнда аумақтың
қарауына жатады. Екінші жағынан, шетел азаматтары өздері азаматы болып
табылатын мемлекеттің қорғауында болады, яғни жеке қарауына қарасты болады
деген сөз. Сонымен қатар, орналасқан мемлекет шетел азаматтары үшін
құқықтық режим бекіткенімен, халықаралық құқықтың көпшілік таныған
қағидалары мен нормаларына қайшы келмейді.
Халықаралық қүқықта шетел азаматтарының екі түрі бар: Қазақстан
Республикасында түрақты түратьш және уақытша жүрген шетел азаматтары.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 ж. 19 маусымындағы "Шетел
азаматтарының құқықтық жағдайы туралы" заң күші бар жарлығының 4-бабына
сәйкес, Қазақстан Республикасында тұрақты түрушылар деп оған ішкі істер
органдары беретін рұқсаг пен тұрақты тұруға белгілі қағазын алған шетел
азаматтары танылады. Қазақстан Республикасындағы өзге заңды негізде жүрген
шегел азаматтары Қазақстан Республикасында уақытша болушылар деп саналады.
Олар белгілі тәртіппен тіркелуге және белгілі болу мерзімі өткен соң
Қазақстан Республикасынан кетуге міндетті.
Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын шетел азаматтары тұрғын үй
қатынастарында Қазақстан Республикасы азаматтарының қүқықтарын пайдаланады
және солар сияқты міндеттерге ие болады.
Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары жеке меншік құқығында
турғын үйге (уақытша жүрген шетел азаматтарын қоспағанда) және басқа
мүлікке, ғылым, әдебиет пен өнер шығармаларының, ашылған жаңалықтың,
өнертабыстың, рационализаторлық ұсыныстың, өнеркәсіптік үлгінің авторлық
құқығына, сондай-ақ өзге де мүліктік және мүліктік емес құкықтарға ие бола
алады. Қазақстан Респуб-ликасында өздерінің мүліктік және жеке мүліктік
емес құқықтарын Қазақстан Республикасының азаматтарымен бірдей пайдаланады.
Қазақстан Республикасында уақытша жүрген шетел азаматтары Қазақстан
Реслубликасының заңдары мен халықаралық шарттарында белгіленген негіздер
мен тәртіпте мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтарды пайдалануға
қүқылы.
Қазақстан Республикасында түрақты тұратын шетел азаматтары Қазақстан
Республикасының завдарында белгіленген тәртіпте Қазақстан Республикасының
азаматтарымен бірдей білім алуға құқылы. Қазақстан Республикасының
аумағында уақытша жүрген шетел азаматтарының Қазақстан Республикасының
халықаралық шарттарында қарастырылған тәртіпте, сондай-ақ оқу орындарымен
жасасқан шарттар мен контрактілер бойынша Қазақстан Республикасында білім
алуына болады.
Оқу орындарына қабылданған шетел азаматтары Қазақстан Республикасының
заңдарына сәйкес оқушылар мен студенттердің құқықтарын иеленіп, міндеттерін
орындайды.
Қазақстан Республикасында тұрақгы тұратын шетел азаматгары саяси
мақсаттарды көздейтін саяси партиялар мен қоғамдық бірлестіктерден басқа
қоғамдық бірлестіктерге, егер бүл олардың жарғыларына (ережелеріне) қайшы
келмейтін болса, кіруге құқылы.
Қазақстан Республикасьшдағы шетел азаматтары өздерінің мүліктік және
мүліктік емес құқықтарын қорғау үшін сотқа және басқа мемлекеттік
органдарға өтініш жасауға құқылы. Шетел азаматтары Қазақстан
Республикасының халықаралық шарттарында көзделгеннен басқа жағдайларда
сотта Қазақстан Республикасының азаматтарымен бірдей іс жүргізу қүқықтарын
пайдаланады.
Шетел азаматтарының жауапкершілік мәселелері заңдық тәргіпте бекітілгеа
Қазақстан Республикасында болу ережелерін бүзған, яғни түруға құқық беретін
қүжаттарсыз тұрған немесе жалған құжайар бойынша түрып жатқан, тіркелудің
немесе жүріп-түру мен түрғылықты жер таңдап алудың белгіленген тәртібін
сақтамаған, өздеріне белгіленген болу мерзімі өткеннен соң кетуден
жалтарған, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағы арқылы транзитгік
журіп өту ережелерін орындамаған шетел азаматтары Қазақстан
Республикасьгаың заңдарына сәйкес әкімшілік жауапкершілікке тартылады.
Шетел азаматтарының Қазақстан Республикасында болу және Қазақстан
Республикасының аумағы арқылы транзиттік жүріп өту ережелерін өрескел бұзуы
Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген қылмыстық жауапкершілікке
әкеп соқтырады.
Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының құқықтық жағдайы туралы
заңдарды бүзған шетел азаматына оның Қазақстан Республикасында болу жөнінде
белгіленген мерзімі қысқартылуы мүмкін. Шетел азаматының Қазақстан
Республикасында болу мерзімі одан әрі бодуы үшін негіздері қалмаған
жағдайларда да қысқартылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының шегінен шетел азаматы мына жағдайларда
қуылады:
а) егер оның іс-әрекеті мемлекеттік қауіпсіздікті қамтамасыз ету
немесе қоғамдық тәртіпті қорғау мүдделеріне қайшы келетін болса;
б) егер бүл халықтың денсаулығы мен адамгершілік қасиетін сақтау,
Қазақстан Республикасы азаматтарының және басқа адамдардың құқықтары
мен заңды мұдделерін қорғау үшін қажет болса;
в) егер ол Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарынын құқықтық
жағдайы туралы заңдарды, Қазақстан Республикасының кедендік, валюталық
немесе өзге де заңдарын бұзса, Қазақстан Республикасының шегінен қуылуы
мүмкіа
Қуып жіберу туралы шешімді Қазақстан Республикасының бұған уәкілдік
берілген мемлекеттік органдары қабылдайды. Шетел азаматы осы шешімде
көрсетілген мерзімде Қазақстан Республикасынан кетуге міндетті. Кетуден
жалтарушылар мұндай жағдайда прокурордың санкциясы бойынша ұсталуға және
ықтиярсыз қуылуға жатады. Бұл орайда қуып жіберу үшін қажет мерзімге ұстап
қалуға жол беріледі.
Егер Қазақстан Республикасының тиісті тараппен келісімінде өзгеше
тәртіп белгіленбеген болса, шетел азаматтары қолданыстағы төлқұжат немесе
оны алмастыратын құжаттар бойынша Қазақстан Республикасына келе алады.
Қазақстан Республикасына келу шетел азаматына мынадай жағдайларда:
а) мемлекеттік қауіпсіздікті қамтамасыз ету, қоғамдық тәртіпті қорғау
немесе халықтың денсаулығын сақтау мүдделеріне қарсы болса;
б) егер ол Қазақстан Республикасының егемендігіне қарсы шықса; оның
аумағының бірлігі мен тұтастығын бұзуға шақыратын болса;
в) егер ол мемлекетаралық, ұлтаралық және діни дұшпандықты өршітетін
болса;
г) егер ол Қазақстан Республикасы азаматтарының және басқа адамдардың
құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау үшін қажет болса;
д) егер ол террористік әрекеті үшін сотталған болса немесе сот оны
аса қауіпті баукеспе деп таныған болса;
е) егер ол бұрын Қазақстан Республикасынан қуылған болса;
ж) егер Қазақстан Республикасында бұрын болған кезінде Қазақстан
Республикасындағы шетел азаматтарының құқықтық жағдайы туралы зандарды,
республиканың кедендік, валюталық немесе өзге де заңдарын оның бұзу
фактілері анықталған болса;
з) егер келу туралы өтініш жасалған кезде ол өзі жайында жалған
мәліметтер хабарлаған болса, немесе қажетті құжаттарды тапсырмаған болса,
рұқсат етілмеуі мүмкін.
Келу визаларын немесе соларға сәйкес келетін басқа құжаттарды Қазақстан
Республикасының бұған арнайы уәкілдік алған өкілдері береді. Қабылдаушы
тараптардың шақыруы және егер Қазақстан Республикасының халықаралық
шарттарында өзгеше көзделмесе, Қазақстан Республикасының бүған уәкілдік
алған органдарының рұқсаттары виза беру үшін негіз болып табылады.
Шетел азаматтары қолданыстағы шетелдік төлқұжаттар немесе Қазақстан
Республикасыньщ бұған уәкілдік алған мемлекеттік органдары берген кету
визалары болған жағдайда сол төлқұжаттарды алмастыратын құжаттар бойынша,
егер тиісті елмен жасалған келісімде өзгеше тәртіп белгіленбесе, Қазақстан
Республикасынан кетеді. Қазақстан Республикасынан кету шетел азаматына
мынадай жағдайларда:
а) егер ощІ қылмыстық жауапкершілікке тарту үшін негіздер болса -
істі жүргізу аяқталғанға дейін;
б) егер ол қылмыс жасағаны үшін сотгалған болса - жазаны өтеп болғанға
немесе жазадан босатылғанға дейін;
в) егер ол сот жүктеген міндеттемелерді орындаудан жалтаратын болса -
міндеттемелер орындалғанға дейін;
г) Қазақстан Республикасының заңдары белгілеген өзге де негіздер
бойынша рұқсат етілмейді.
Шетел азаматының Қазақстан Республикасынан кетуі ол Қазақстан
Республикасы азаматгарыньщ, басқа жеке және занды тұлғалардың елеулі
мүдделеріне байланысты мүліктік міндеттемелерді орындағанға дейін кейінге
калтырылуы мүмкін, Қазақстан Республикасыньщ аумағы арқьшы транзитпен жүріп
өтуші шетел азаматтары белгіленген маршрут бойынша Қазақстан
Республикасынан кетудің шекаралық мекеніне транзиттік жүріп өту ережелерін
сақтай отырып барады және Қазақстан Республикасының бұған уәкілдік алған
мемлекеттік органдары берген рұқсат болған жағдайда Қазақстан
Республикасының аумағында те% Қазақстанның транзиттік визаларында
көрсетілген мекендерде ғана аялдай алады.
2000 жылдың 28 қаңтарындағы "Шетел азаматтарының Қазақстан
Республикасында болуын құқықтық реттеудің жекелеген мәселелері" атты №136
қаулысымен шетелдік азаматтардың Қазақстан Республи-касына келуінің және
болуының, сондай-ақ олардың Қазақстан Республикасынан кетуінің тәртібі
бекітілген.
8.4. Баспана құқығы және босқындардыц құқықтық жағдайы
Франция Конституциясында 1793 ж. алғаш рет өз отандарынан қуылған
шетелдіктерге баспана беру құқығы бекітілді. Кейінірек, осы құқықтық
институттың дамуы ұлттық заңдар аясында, сондай-ақ халықаралық деңгейде
жүріп жатты.
Халықаралық құқық нормаларына сәйкес, мемлекеттер өздерінің саяси
сенімдері мен саяси қызметтері үшін түрақты тұратын мемлекеттерінде немесе
өз мемлекеттерінде қудалауға ұшырайтын немесе қудалануы мүмкін адамдарға
саяси баспана беруі мүмкіа Әрбір мемлекет қандай адамдарға және қандай
шарттарда баспана беруін өздері айқындайды. Баспана берілетін адамдардың
шеңбері мемлекеттің ішкі заңымен белгіленеді. Баспана құқығы - бұл мемлекет
тәуелсіздігіне негізделетін институт. Саяси баспана беретін мемлекеттердің
билік өкілдерінен басқа ешкім де мұндай құқыққа ие адамдар санатын айқындай
алмайды. Сонымен бірге, халықаралық құқықта мемлкетгердің баспана беру
құқығын шектейтін құқықтық нормалар бар. Осы нормаларға орай, кейбір
адамдар санатына мүндай күқық беруге болмайды. Осындай санатқа мыналар
жатады:
• халықаралық қылмыс жасаған деп айыпталушы адамдар;
• экстрадиция туралы екіжақты шарт тізіміне енетін қылмыскерлер;
• қылмыстың жекелеген түрлерімен күрес туралы халықаралық көпжақты
шарттарда міндетті түрде беру көзделген адамдар;
Баспана беру қүқығының қажетті шарты - әрбір нақты жағдайда мүдделі
адам тарапынан тиісті өтініштің берілуі болып табылады. Мүндай жағдайда үш
түрлі қүқықтық қатынастар пайда болады:
1. Баспана сұраушы мен оның азаматтығы бар мемлекет арасында;
2. Баспана сүраушы мен баспана беруші мемлекет арасында;
3. Адамның өзі азамат болып табылатын мемлекет пен баспана берген
мемлекет арасында.
Баспананың ең көне нысандарының бірі - діни баспаналар. Христиан діні
абсолютизм дәуіріне дейін әулие жерлерді баспаналауды кең насихаттайтын.
Бүгінгі күнге дейін Рим шіркеуі баспана беру қүқығынан бас тартқан жоқ.
Алайда халықаралық қүқық субъектілерінің көпшілігі Ватикақ Испания,
Португалия сындылар оған тыйым салып келеді. Православие дініне келетін
болсақ, бұл дінде баспананың осы түрі өте ертеде болған. Ал ислам дінінде
қасиетті қалаларды, бабалар зиратын баспана түрінде пайдаланған.
Мемлекеттер іс-тәжірибесінде баспананың мемлекет аумағынан тыс жерлерде
болатын жағдайлары да кездеседі: дипломатиялық миссиялар мен консулдық
ғимараттарында, әскери кемелер мен әуе кемелерінің бортында, әскери база
мен лагерьлер аумағында беруі мүмкін. Дипломатиялық немесе консулдық
мекемелердің баспана беруі дипломатиялық баспана деп аталады. Баспананың
мүндай нысаны мемлекеттер тәжірибесінде тұрақты дипломатиялық мекемелер
институты пайда болғаннан кейін және оларға артықшылықтар мен иммунитеттер
берілгеннен кейін қолданылады. Баспананың бұл түрі ХҮІ-ХУІП ғасырларда
барлық мемлекеттер тәжірибесінде кеңінен қолданысқа ие болды. Дипломатиялық
баспаналарға қатысты барлық мемлекеттерді мынадай топтарға бөлуге болады: .
• Мүндай баспананы қолданбайтын және танымайтын мемлекеттер. Кептеген
мемлекеттер осы топқа жатады, солардың бірі - Қазақстан ' Республикасы;
• Өз аумақтарында дипломатиялық баспана бермейтін, бірақ басқаларға
ұсынатын мемлекеттер. Мұндай мемлекеттерге Франция, Ұлыбритания, АҚШ
жатады;
• Өздері дипломатиялық баспана беретін және өз аумақтарында да баспана
беруге рұқсат ететін мемлекеттер. Бұл топқа Латын Америкасы мбмлекеттері
жатады;
• Өздері баспана бермейтін, бірақ өздерінің аумақтарында беруге рұқсат
беретін мемлекеттер, - мысалы, Грекия.
Сонымен, мұндай баспана түрін тек Латын Америкасы елдері ғана
мойындағандықтан, бұл мәселеде аймақтық нормалардың бар екенін айтуға
болады.
Дипломатиялық баспана туралы 1928 ж. Гавана Конвенциясына сәйкес,
баспананың осы түрі мьгаадай талаптар болған жағдайда беріледі:
1. Дипломатиялық баспананы осындай құқықты танитын елдер ғана бере
алады;
2. Ол адамның қауіпсіздігін қамтамасыз ету керек болған жағдайда гана
беріледі;
3. Дипломатиялық агент, әскери кеменің, лагерьдің немесе тіқұшақтың
командирлері дипломатиялық баспананың берілгені туралы жергілікті билік
өкілдеріне хабарлауы тиіс;
4. Ондай мемлекеттің үкіметі адамның елден тез арада кетуің талап ете
алады, ал дипломат-иялық агент, өз кезегінде ондай адамның қауіпсіздігін
қамтамасыз етуге кепіл береді;
5. Қорғаныш іздеушілерді ондай елдің аумағында немесе оның
шекараларынан жақын жерлерге түсіруге болмайды;
6. Баспана берілген адамға қоғамдық қауіпсіздікке қайшы келетін
әрекеттерді жасауға тыйым салынады;
7. Мемлекет баспана беруге байланысты шығындарды көтермейді. Екінші
дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейінгі баспана беру
құқығы туралы мәселе Біріккен ¥лттар ¥йымының күн тәртібіне қойылды. Ол
1948 ж. Адам қүқықтарының жалпыға бірдей Декларация-сының 14-бабында жалпы
нысанда былайша жарияланды:
1. Әр адамның қуғынға үшыраған жағдайда, басқа елдерден баспана іздеп
және сол баспананы пайдалану қүқығы бар.
2. Бұл құқық шынтуайтында саяси емес қылмыстың негізінде, немесе
Біріккен ¥лттар Ұйымының мақсатгары мен қағидаларына қайшы келетін
әрекеттері үшін қуғындалғандарға жүрмейді.
Халықаралық құқықта аумақтық (саяси) баспана беру кеңінен таралып
келеді. Б¥¥ Бас Ассамблеясы 1967 ж. 14 желтоқсанында аумақтық баспана
туралы Декларацияны қабылдады. Декларацияда Адам құқықтарының жалпыға
бірдей декларациясының 14-бабына сүйену құқықтары бар, онда отаршылдыққа
қарсы күресуші адамдарды қоса алғанда, барлық адамдарға баспана берілуі
тиіс деп бекітілген. Мемлекеттер мұндай адамдарға шекаралардан өтуге тыйым
салмауы және қудалауға ұшырауы мүмкін елдерге қайтуға мәжбүрлемеуі, жер
аудармауы тиіс. Декларацияда нақты мемлекеттің аумағында баспана алған
адамдардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету қажеттігіне көңіл аударылған.
Қазақстан Республикасында шетел азаматтарына және азаматтығы жоқ
адамдарға саяси баспана халықаралық құқықтың жалпы танылған нормалары
негізінде Қазақстан Республикасының Конституциясына, Қазақстан
Республикасының заңдары мен "Қазақстан Республикасында шетел азаматтарына
және азаматтығы жоқ адамдарға саяси баспана беру тәртібі туралы" Қазақстан
Республикасы Президентінің 1996 жылғы 15 шілдедегі №3057 Жарлығымен
бекітілген Ережеге сәйкес беріледі және Қазақстан Республикасының
дипломатиялық өкілдіктері мен консулдық мекемелерінің шетелдерде қолдануы
үшін тағайындалған. Саяси баспана алған адамдар мен олардың отбасы мүшелері
Қазақстан Республикасының Конституциясы мен Қазақстан Республикасындағы
шетел азаматгары мен азаматтығы жоқ адамдардың құқықтық жағдайлары туралы
Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген құқықтар мен бостандықтарды
пайдаланады, сондай-ақ міндеттер атқарады. Қазақстан Республикасында саяси
баспана беру туралы немесе саяси баспана беруден бас тарту туралы шешімді
Қазақстан Республикасының Президенті қабылдайды. Қазақстан Республикасында
саяси баспана, егер адам:
1) Қазақстан Республикасының заңдарымен қылмыс деп танылған әрекеттері
(немесе әрекетсіздігі) ұшін қудаланса немесе Біріккен¥лттар ¥йымының
мақсаты мен қағвдаларына қайшы келетін әрекеттер жасауға кінәлы болса;
2) қылмыстық іс бойынша айыпталушы ретінде жауапқа тартылса немесе
оған қатысты Қазақстан Республикасының аумағында заңды күшіне енген соттың
айыптау үкімі бар болса;
3) үшінші елде тұрып, онда оған қудалану қаупі төнбесе;
4) көрінеу жалған мәліметтер табыс етсе;
5) өзінде үшінші елдің азаматтығы бар болып әрі онда ол пайдаланбайтын
болса;
6) егер ол Қазақстан Республикасының қандай да бір мемлекетпен
екіжақты қатынастарының дамуына елеулі түрде әсер етсе берілмейді.
Қазақстан Республикасында шетел азаматтары мен азаматтыгы жоқ адамдарга
саяси баспана беру туралы өтініштердің берілуі және оларды қарау тәртібі.
Қазақстан Республикасының аумағынан тыс жерде жүрген және саяси баспана
алуды қалайтын адам Қазақстан Республикасының дипломатиялық өкілдігіне
немесе консулдық мекемесі арқылы Қазақстан Республикасы Президентінің атына
жазбаша өтініш беруге тиіс. Егер адам балаларымен бірге саяси баспана беру
туралы өтініш етсе, онда 14 жасқа толған балалардың жазбаша келісімі талап
етіледі.
Өтініш'беруші адам саяси баспана беру туралы мәселе шешілгенге дейін
айына кемінде екі рет тұрғылықты жері бойынша Қазақстан Республикасының
дипломатиялық өкілдігіне немесе консулдық мекемесінде белгіленіп отырады.
Бұл тәртіп сақталмаған жағдайда Көші-қон департаментіне дипломатиялық
өкілдік немесе консулдық мекеме жағдаяттар анықталғанға дейін материалдарды
ресімдеуді кідірте тұрады. Қазақстан Республикасында саяси баспана берілуі
туралы Қазақстан Республикасы Президентінің атына жазылған өтініште өзі
азаматы болып табылатын және немесе түрып жатқан елінде қоғамдық-саяси
қдаметі, нәсілі немесе үлты, діни сенімі үшін қудалаудан немесе қудалау
құрбаны болудың айқын қатерінен баспана және қорғаныш іздеген адамдар мен
олардың отбасы мүшелеріне, сондай-ақ халықаралық құқық нормаларымен
көзделген адам құқықтары бұзылған жағдайларда саяси баспана беру негіздері
баяндалуы тиіс. Өтінішке мынадай құжаттар қоса берілуі керек:
а) өмірбаянның екі данасы;
*
б) денсаулық жағдайы туралы анықтама, оның ішінде иммундық тапшылық
вирусына тексеруден өткендігі жөніндегі анықтама;
в) 4 см х 5 см көлеміндегі төрт фотосурет.
Саяси баспана беру мәселесі жөніндегі өтініштерді ресімдейтін консулдық
мекемелер жоғарыда аталған құжаттар мен материалдардан басқа іске қатысты
басқа да құжаттарды талап етуге құқылы. Өтініш берушіден құқықтарды
қабылдау сатысында оның материалдық-қаржылық жағдайы (жылжитын және
жылжымайтын мүліктер) туралы нотариалды куәландырылған құжаттарды беруінің
де маңызы зор. Ұсынылған құжаттардан толық емес немесе тура емес мәліметтер
табылған жағдайда, қүжаттар өтініш берушіге толықтыруы немесе түсіндіруі
үшін қайтарылады. Барлық құжаттар қазақ не орыс тілдерінде жазылуы керек
немесе қазақ не орыс тілдеріндегі куәландырылған тиісті аудармаларымен
берілуі тиіс. Қазақстан Республикасының дипломатиялық өкілдігі немесе
консулдық мекемесі өтініш материалдары бойынша қорытынды жасап,
материалдарды екі данасымен Сыртқы істер министрлігіне жібереді. Сыртқы
істер министрлігі өз қорытындысын жасап, материалдарды Көші-қон
департаментіне жібереді. Саяси баспана беру туралы материалдар бойынша
жасалған Қорытындьща баспана берудің орындылығы немесе саяси баспана беру
туралы өтінішті қабыл алмау туралы дәлелі мұқият мазмұндалу керек.
Саяси баспана беру туралы өтініш жөніндегі материалдарды қарау мерзімі
өтініш тіркелген күннен бастап бір айдан аспауы тиіс.
Қазақстан Республикасында саяси баспана берілген адам саяси баспана
құқығынан:
1) Қазақстан Республикасында саяси баспанадан ерікті түрде бас
тартқан;
2) Қазақстан Республикасының азаматтығын немесе басқа елдің
азаматтығын алған;
3) өзі азаматы болып табылатын елге ерікті түрде қайтып оралған немесе
үшінші елге тұрақты тұруға кеткен;
4) саяси баспана беруге белгіленген негіздерді жоғалтқан жағдайда
айырылады.
Ұлттық қауіпсіздік мүдделеріне, Біріккен Ұлттар Ұйымының мақсаты мен
қағидаларына қайшы келетін әрекеттермен шұғылданған жағдайларда не, егер ол
қасақана қылмыс жасаса және оған қатысты заңды күшіне енген айыптау үкімі
бар болса, осы адамды Қазақстан Республикасының Президенті Қазақстан
Республикасындағы саяси баспанадан айырады.
Саяси баспана алған адамдар мен олардың отбасы мүшелері Қазақстан
Республикасындағы шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдардың құқықтық
жағдайлары туралы Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген қүқықтар
мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ міндеттер атқарады.
Қазақстан Республикасында шетел азаматтары мен азаматтыгы жоқ адамдарга
саяси баспана беруге байланысты материалдарды ішкі істер органдарының қарау
тәртібі.
Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің төлқұжат және виза
жұмысының басқармасы Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік
қамсыздандыру министрлігінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЕРЕКШЕ БӨЛІМ
8-ТАРАУ. Халықаралық жария құқықтағы адам құқығы
8.1. Халыктар жағдайын халықаралық-қуқықтықреттеу.
8.2. Азаматтықтың халықаралық-құқықтык мәселелері.
8.3. Шетел азаматтарының қүқықтық жағдайы.
8.4. Баспана құқыгы және босқындардың құқықтық жағдайы.
8.5. Адам кұқықтарын халықаралық-құқыкгық реттеу.
8.6. Адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғау тетіктері.
8.1. Халықтар жагдайын халықаралық құқықтық реттеу
Кез келген мемлекеттегі халықтардың құқықтық жағдайы оның ішкі
заңдарымен айқындалады. Бұдан мемлекеттердің осы саладағы ынтымақтасу
мүмкіндіктері мен мүдделілігі болмай қалады деген ой тумауы керек.
Кез келген мемлекеттің халқы нақты кезеңде қандай да бір мемлекеттің
аумағында өмір сүріп жатқан индивидтердің жиынтығын көрсетеді. Халықтың
құрамы, әдетте, өзінің азаматтарынан, шетел азаматтарынан және азаматтығы
жоқ адамдардан құралады. Сондай-ақ, "аралас мәртебесі" бар халықтар санаты
да болуы мүмқін, йғни олар екі азаматтығы бар адамдар болып табылады. Тар
мағынадағы "халық" ұғымынан басқа, кейде бұл сөзді кең мағынада талдау да
кездесіп қалады, атап айтқанда, жер жүзіндегі барлық тұрғындарды халық деп
айтады.
Халықаралық құқықта азаматтық мәселелерін реттейтін шарттық және әдет-
ғұрыптық нормалар жүйесі бар. Мысалы, оларға азаматтық мәселелері жөніндегі
халықаралық-қүқықтық нормалар, шетелдіктердің, қос азаматтығы бар
адамдардың (бипатридтердің), азаматтығы жоқ адамдардың мәртебесін айқындау
жатқызылады. Халықаралық-құқықтық реттеу мәселелерінде адам құқықтары
жөніндегі ынтымақтастық проблемалары мен перспективаларына айрықша орын
беріледі. Мұнан өзге, халықаралық құқықтағы болып жатқан барлық өзгерістер
тікелей немесе жанама түрде болсын, халықтар мәселесіне ықпалын тигізіп
отырады. Мәселен, мемлекет қылмыстылықпен күрес жүргізудегі ынтымақтастық
мәселелерінде өз әрекеттерін үйлестіру кезінде бір мезгілде қылмыскерді бір-
біріне беру туралы мәселені де шешіп отырады. Егер мемлекет ғарыштық
зерттеу саласында ынтымақтастық жүргізсе, бнда ғарыш кемесі экипажының
апат, бақытсыздық немесе мәжбүрлі түрде қону жағдайларында көмектесудің
құқықтық проблемалары туындайды. Мемлекеттер, өкінішке қарай қарулы жанжал
жағдайында
болса, онда соғыс құрбандарын қорғау мәселесі екі жақты келісе отырып,
шешіледі. Соғысушы елдермен шекаралас мемлекеттер үшін босқындарды
баспанамен, азық-түлікпен, киім-кешекпен қамтамасыз ету мәселелері
туындайды. Халықаралық-құқықтық нормалардың мемлекет халқының жағдайына
жанама әсер етуі әр түрлі болатыны сөзсіз, осыған орай халықаралық
қүқықтағы сапалық өзгерістердің ішкі заңдарға әсер ету дәрежесі мен сапасы
да артып келеді.
Сонымен, халықаралық құқықта жеке мемлекеттер халқының жағдайына
халықаралық құқықгың ықпал етуінің екі бағыты байқалуда.
Бірінші багыт, жалпы сипаттағы ықпал етумен сипатталады. Ол халықтың
қандай да бір бөлігінің халықаралық құқықтың әсер ету объектісі болмаған
кездерінде орын алады. Бірақ, осылай болғанымен, халықаралық стандарттар
мемлекеттердің халықтың қандай да бір бөлігінің құқықтық жағдайын
өзгертуіне қозғау салады. Мысалы, Еуропалық Кеңеске мүше болудың бір шарты
ретінде үлттық қылмыстық заңдардан өлім жазасын алып тастау талабы
қойылған. Мәселен, халықаралық құқықтың көпшілік таныған қағидалар жүйесі
халықтың құқықтық жағдайын өзгертпейді. Бірақ бұл қағидалар олардың
азаматгық қүқық қабілеттілігінің мазмүнына әсерін тигізетіні талас тудыра
қоймас. Адамның құқықтары мен негізгі бостандықтарын құрметтеу қағидасы
адамның жеке тұлға ретінде еркін дамуы үшін құқықтық жағдайларды барьшша
қалыптастыруды қамтамасыз етеді. Мемлекеттер өздерінің саяси және
экономикалық қызметінде осы қағидаларды басшылыққа алуға міндетті. Олар
азаматтық, саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени қүқықтар мен
бостандықтарды Біріккен ¥лттар Ұйымының жарғылық ережелеріне, адам
құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясына, адам құқықтары туралы
Пактілерге және өзге де актілерге сәйкес тиімді жүзеге асыруды қолдауға
және дамытуға міндетгі. Аумақтарында үлттық және басқа да азшылықтар бар
мемлекеттер осындай топқа жататын тұлғалардың заң алдындағы бірдейлік
құқығын құрметтеуге және оларға адамның құқықтары мен негізгі
бостандықтарын іс жүзінде пайдалануға толық мүмкіндік беруі тиіс.
Екінші багыт - халықаралық құқық нормаларының халықтың жағдайына нақты
ықпал етуі. Бүл ықпал ету мақсатты сипатга болады. Мүндай нормалар
мемлекеттерге халықтың белгілі бір санаттарына қандай да бір құқықтар
немесе міндеттер беру құқығын немесе міндетін жүктейді. Мысалы, Бала қүқығы
туралы 1989 ж. конвенция балаларды қорғау мәселелеріндегі халықаралық
стандарттарды белгілейді. Осыған орай, кез келген мемлекет отбасы құқығының
ұлттық нормаларын конвенциялық нормаларға сәйкес толықтырып, түзетеді.
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы-мемлекеттер азаматтарының
азаматтық алуын жеңілдету тәртібі туралы 1996 ж. конвенция оның
қатысушыларына азаматтық алудың жеңілдетілген, бірыңғай тәртібін қамтамасыз
етеді.
Сонымен, осы заманғы халықаралық құқық өз табиғаты бойынша
мемлекетаралық құқық бола отырып, бара-бара және кең көлемде халықтардың
құқықтық жағдайын және жалпы адамзаттық құндылықтарды қорғап келеді. Адам
құқықтары мен негізгі бостандықтарын құрметтеу қағидасы халықаралық құқықта
шарттық және әдет-ғұрыптық нормалардың тұтастай жүйесін өмірге келтірді.
Халықаралық құқықтың халықтар мәртебесіне қатысы бар жаңа қағидалары мен
институттары да пайда болуда. Адам құқықтары осы заманғы халықаралық
құқықтың арнаулы саласын құрайды деп айтуға толық негіз бар және ол күннен-
күнге дамып, жетіліп келеді.
8.2. Азаматтықтың халықаралық-құқықтық мәселелері
Азаматтық мәселелері осы заманғы халықаралық құқықта үлкен маңызға ие.
Азаматтық деп жеке тұлғаның мемлекетпен түрақты саяси-құқықтық байланысын
айтады, ол мемлекетке қатысты белгілі бір құқықтар мен міндеттерге ие
болумен, сондай-ақ мемлекеттің жеке адамға қатысты қүқықтары мен
міндеттерімен сипатталады. Азаматзгық, ең алдымен әрбір мемлекеттің ішкі
құқығының институты болып табылады. Сонымен бірге, бұл халықаралық жария
қүқықтың да институты. Азаматтық мәселелері XX ғ. басында-ақ, ұлттық
заңдардың толық монополиясына айналған еді. XX ғ. аяғына таман азаматтық
мәселелердің көпшілік бөлігі халықаралық құқық нормаларымен қамтамасыз
етіле бастады. Мысалы, конвенциялық нормаларда мемлекеттер азаматтықты
бекітудің келісілген, икемді тәртібін белгілейді. Азаматтықты қабылдау
шарты мен рәсімі мемлекеттің дербес құқықгық саласына жататынына
қарамастан, бірыңғай (бір ізге салынған) ережелер бар, оған сәйкес,
мемлекеттер белгілі бір ережелерді үстанады.
Азаматтық институты буржуазиялық революциялардың дамыған кездерінде
пайда болды. "Қол астындағы азамат" түсінігі кейбір мемлекеттердің заң
актілерінде әлде де сақталып қалды. Қолданыстағы азаматтық туралы заңдарда
азаматтық алудың екі түрлі әдісі бекітілген: тууына байланысты (филиация)
және қол астына алу тәртібінде (қалыптасу). Бірінші жағдайда азаматтық алу
жеке адамның еркінен тыс болса, ал екіншіде - адамның азаматтық алуға еркі
немесе келісімі, сондай-ақ заңмен бекітілген құқықтық шарттар болуы керек.
Тууына байланысты азаматтық алуда екі қағида қолданылады -"қандық
қүқығы"- (Іиз запдшііпіз) - тууына байланысты азаматтық алу және "топырақ
құқығы" - О'из зоіі) - туған жеріне байланысты азаматтық алу.
"Қандық құқық" қағидасы Еуропа елдерінің аумағында (Австрия, Италия,
Финляндия, Швеция, Норвегия, Дания және басқалары) әрекет етеді, "Топьфақ
құқығы" қағидасын латыіммерикандық мемлекеттердің заңдары басшылыққа алады.
Кейбір елдердің азаматтық туралы заңдарында аталған екі қағида да әрекет
етеді (АҚШ, ¥лыбритания, Үндістан және басқалары). Қазақстан
Республикасының азаматтық туралы 1991 ж. Заңының 10-бабына сәйкес, біздің
мемлекет "қандық құқық" қағвдасын қолданады.
Азаматтьщқа алу дегеніміз - мүдделі адамның өтініші бойынша белгілі бір
мемлекеттің азаматтыққа қабылдауы. Азаматтыққа алу тәртібі мен шарты
мемлекет заңдарымен айқындалады. Азаматтыққа алу тәртібінде мынадай
жағдайларда азаматтыққа қабылда-нады:
• бір мемлекет азаматының (азаматшасының) басқа бір мемлекеттің
азаматшасымен (азаматымен) некеге отыруы;
• азаматтығы жоқ немесе басқа бір мемлекеттің азаматы болып табылатын
баланы бір мемлекеттің азаматының асырап алуы;
• оптация (бір мемлекеттен екінші мемлекеттің қарамағына көшкен жердің
халқының қай мемлекетгің азаматгығын өзі таңдап алуы). Оптация құқығы
халықаралық шарт негізінде немесе бір тарапты тәртіпте жүзеге асырылады.
Оптация кең мағынасында - азаматтығы бар адамның азаматтықты таңдауын
білдіреді. Алайда, оптация басқа да нысанда болуы мүмкін, яғни адамның
жаңа азаматтықты алуы және бұрынғысынан бас тартуы.
Азаматтыққа алу кезінде нақты елдің заңдарында көзделген белгілі бір
жағдайлар болуы мүмкіа Мысалы, Американың азаматтық туралы заңында
азаматтыққа қабылдау үшін отырықшылық шектелімі ретінде 5 жыл, ағылшын
тілін білу, адал болуға ант ету сияқты талаптар көздел-геа АҚШ заңдарында
егер адам коммунист және атеист болса, азамат-тыққа қабылданбайтыны
көрсетілген. Францияда азаматтық алу үшін сол елде бірнеше жыл емір сүру
керек және кандидаттың моральдық қасиеттері биік болуы керек; өмірбаянында
қайыр тілеу, жезөкшелікпен айналысу сияқты элементтер болмауы тиіс. Кейбір
мемлекеттердің заңцарында кәсіби шектелім қойылғаң нақтырақ айтқанда,
мысалы, Швей-цария заңында кәсіптік шектелім көзделген, Мәселен, ірімшік
қайна-тушы немесе сағат жөндеуші мамандығы барларға артықшылықтар беріледі.
Мемлекет аумағының бір бөлігі басқа мемлекетке өткен жағдайда
азаматтықтың ауысуы мүмкін, яғни ол цессия деп аталады. Мұндай жағдайда
азаматтық алудьщ екі түрлі әдісі болады:
• екі азаматтықтың бірін ерікті түрде тавдау;
• азаматтықтың автоматты түрде өзгеруі - трансферт – бір мемлекеттен
екінші бір мемлекетке өтетін аумақтың халқын беру, соған орай бір
азаматтықтан екінші азаматтыққа өту.
Азаматтық туралы коллизиялық нормалар азаматсыздықты (апатризм) немесе
қос азаматтықты (бипатризм) туындатады.
Халықаралық тәжірибеде ешбір мемлекеттің азаматтығын алмаған адамдар
санаты бар, яғни апатридтер, мысалы, шетелдікпен заңды некеге тұрған
әйелдің елінің заңында "әйелі ерінің азаматтығын алады" деген қағида
қолданылады. Мұндай жағдайда әйел өз елінің азаматтығынан шығады, ал
күйеуінің елінің заңы бойынша оған тиісті шарттар орындалмағандықтан
азаматтық берілмейді. Апатризмнің басқа да кең таралған түрі бар: адам
қандай да бір мемлекеттің азаматтығынан өз еркімен немесе күштеп шығарылса
және басқа мемлекеттің азаматтығын алмаған жағдайлары болады. Апатридтердің
құқықгық жағдайы тұратын елдің заңымен айқындалады. Мекендеген мемлекет
олардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында апатридтерге адамның
негізгі құқықтары мен бостандықтарын беруі тиіс. Апатридтердің болуы
халықаралық және ішкі мемлекеттік құқық үшін құқықтық "ауытқушылық" болып
есептелетіндіктен, мемлекеттер азаматтығы жоқ адамдардың санын кемітуге
ұмтылып отыр. Мысалы, Қазақсандағы азаматтық туралы заңда ата-анасының
екеуі де белгісіз Қазақстан Республикасы аумағындағы бала Қазақстан
Республикасының азаматы болып табылады - ДЬп көзделген (Азаматтық туралы
1991 ж. заңның 13-бабы). Қазақстан Республикасы аумағында тұрақты
тұрғылықты жері бар азаматтығы жоқ адамдардың Қазақстан Республикасы
аумағында туған баласы Қазақстан Республикасының азаматы болып табылады -
Азаматтық туралы 1991 ж. Заңның 14-бабы. Бала туған кезде ата-анасының
біреуі Қазақстан Республикасының азаматтығында болып, екіншісі азаматтығы
жоқ адам болса, не оның азаматтығы белгісіз болса, бала қай жерде туғанына
қарамастан, Қазақстан Республикасының азаматы болып табылады - Азаматтық
туралы заңның 12-бабы.
Осы заманғы халықаралық құқық апатридтердің мәртебесін азаматсыздықты
қысқарту туралы 1961 ж. конвенцияда және апатридтердің мәртебесі туралы
1954 ж. конвенцияда айқындайды. Бұл халықаралық-құқықтық құжаттар
азаматсыздық жағдайларын қысқартуға және апатридтерге осы конвенцияларға
қол қойған мемлекеттердің аумағында біршама жеңілдіктер беруге бағытталған.
Апатризм жағдайларын болғызбау үшін бірқатар мемлекеттердің азаматтық
туралы заңдарында "қандық қүқық" қағидасы қолданылады, яғни тараптың
біреуінің азаматтығы жоқ болған жағдайда, баланың әкесінің немесе шешесінің
азаматтығын алуына жол берілуі болып табылады. Мемлекеттер апатридтер үшін
белгілі бір құқықтық режим бекітеді. Қазақстан Республикасының заңы -
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 ж. "Қазақстан Республикасындағы
шетел азаматтарының құқыктық жағдайы туралы" заң күші бар жарлығында
белгіленгеніндей, бұл шетел азаматтарымен құқықтар мен міндеттерін
теңестіруден көрінуі мүмкін. Азаматтығы жоқ адамдарды өздерінің
азаматтарымен теңестіру немесе апатридтерге арнайы режим белгілеу іс-
тәжірибеде сирек кездесуі мүмкіа Тұрмыстағы әйелдің азаматтығы туралы
конвенцияның 2-бабында: "әрбір келісуші мемлекет азаматтарының басқа.бір
мемлекеттің азаматтығын ерікті түрде қабылдауы, не азаматтарьшың өз
азаматтығынан бас тартуы азаматтың әйелінің азаматтығының сақталуьша
кедергі бола алмайтындығымен келіседі"- деп көрсетілген. Әрине, бұл
конвенциялық норманың азаматсыздықты жоюға бағытталғаны сөзсіз.
Түрлі мемлекеттердің азаматгығы туралы заңдардағы қайшылықтар -
қосарланған немесе көп азаматтықтың пайда болуына, яғни бипатризмге себеп
болуда. Апатризм сияқты, бипатризм де белгілі бір деңгейде халықаралық
қүқықтың көпшілік таныған қағидаларын жүзеге асыруға кедергі келтіреді.
Мүндай сипаттағы кайшылықтарды жою үшін мемлекеттер тиісті заң актілерін
қабылдайды және халықаралық шарттар жасайды. Бипатридтердің құқықтық
мәртебесін айқындау кезінде белгілі бір қиындықтар кездесіп отырады. Нақты
қүқықтарды жүзеге асырғанда және нақты міндеттемелерді орындау барысында
көптеген қайшылықтардың болмай қалуы мүмкін емес. "Қосарланған азаматтық"
туралы тезисті Еуропалық Одақ қабылдаған жоқ. Бипатридтердің қүқықтарын
дипломатиялық және заңдық тұрғыда қорғау кезінде бипатризм проблемалары
туындап жүр. Теориялық жағынан алғанда, қос мемлекет те өздерінің тәуелсіз
құқықтарына орай, бипатридтерді қорғайды. Ол екі мемлекеттің бірінің
аумағында өмір сүре беруі мүмкін. Сонда мемлекеттердің бірі оның азаматының
қорғалуына қарсы болса, келесі мемлекетті тәуелсіз мемлекеттің ішкі
қүзыретіне қол сүғады деп айыптауға болады. Мұнан да маңыздырақ мәселелер
бипатридтердің үшінші мемлекетпен арақатынастарында туындайды. Осыған
байланысты халықаралық құқықта, XIX ғ. 60-жылдарынан бастап, "қосарланған
азаматтықты" болдырмау үшін екі жақты және көп жақты шарттар жасалып
келеді. Мәселен, оған көп жақты америкааралық конвенцияларды, көп
азаматтықты қысқарту туралы және көп азаматтық жағдайывдағы әскери
міндеттемелер туралы 1963 ж. конвенцияны жатқызуға болады. ФРГ, Грекия,
Израиль мемлекеттерінің завдарында қосарланған азаматтыққа қатаң шектеумен
рұқсат етілген.
Қазақстан Республикасындағы конституциялық норма - Ата Заңның 10
бабының 3-тармағында- Республика азаматының басқа мемлекеттін азаматтығында
болуы танылмайды деп бекітілген. Қазақстан Республикасының Азаматтық туралы
заңның 3-бабының 2- тармағында, Қазақстан Республикасы азаматының басқа
мемлекеттің азаматтығында болуы танылмайды,-деп белгіленген. Қазақстан
Республикасының 1993 ж. Консгитуциясында "қосарланған азаматтық"
мәселелерінің жалпы ережелері және ерекшеліктері белгіленген болатын.
Мәселен, 1993 ж. Конституцияньщ 4-бабының 3-тармағында Қазақстан
Республикасының азаматы болып табылатын адам басқа мемлекеттің азаматы
болып танылмайды деген норма мазмұндалған. Республика аумағынан кетуге
мәжбүр болған және басқа мемлекетте де тұратын барлық қазақтардың басқа
мемлекетгердің азаматтығымен қатар, Қазақстан Республикасының азаматы болуы
танылады - 4-баптың 4-тармағы немесе Қазақстан Республикасының
мемлекетаралық шарттарының күші бойынша ҚР-дың азаматы болып танылуы -
жалпы ережеден бөлек болды. Қазақстан Республикасының 1995 ж.
Конститутциясы бипатридтердің құқықтық мәртебесі мәселелеріндегі көпшілік
таныған халықаралық стандарттарға сай келеді. Онда "қосарланған заматтығы"
бар адамдарға қатысгы жалпы ережелерден ауытқушылықгар жоқ. Қазақстанньщ
1993 ж. Конституциясында орын алған ерекшеліктерге келсек, онда Қазақстан
Республикасының 1991 ж. Азаматтық туралы заңында 1995 ж. өзгерістерін қоса
алғанда былай деп белгіленген: Қазақстан Республикасы өз аумағына жаппай
жазалау, куштеп ұжымдастыру кезеңдерінде, адамгершілікке жатпайтын өзге де
саяси өрекеттердің салдарынан республика аумағынан кетуге мәжбүр болған
адамдар мен олардың ұрпақтарының қайтып оралуы үшін, сондай-ақ басқа
мемлекеттер аумақтарында түратын қазақтар үшін жағдай жасайды делінген.
Сөйтіп, Қазақстан Республикасы біртұтас азаматтықты мемлекет
тәуелсіздігінің тұрақтылығы мен мызғымастығының және ұлттық тең құқылықтың
негізі ретінде жариялайды.
Қазақстан Республикасының Азаматтьщ туралы 1991 ж. 20жел-тоқсанындагы
Заңына Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 ж. 3 к^занындагы заң куші
бар жарлыгымен өзгерістер мен толықтырулар енгізу.
Азаматтық туралы қазақстандық заңдар көпшілік мойындаған әлемдік
стандарттарға сай позицияны ұстанады. Заңның Кіріспесінде Қазақстан
Республикасында әрбір адамның азаматтық алу қүқығы белгіленген, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының азаматын ешқандай жағдайда азаматтығынан, өзінің
азаматтығын өзгерту қүқығынан айыруға, оны Қазақстаннан тыс жерлерге
аластауға болмайды.
Қазақстан азаматтығына 1992ж. 1 наурызында мемлекетте тұрақты тұратын,
сондай-ақ осы заңның ережелеріне сәйкес, Қазақстан Республикасының
азаматтығын алған адамдар қабылданады. Қазақстан азаматтығын алғысы
келмегендер 1994 ж. 1 наурызына дейін ол туралы жергілікті ішкі істер
органына жазбаша хабарлауға мүмкіндік алды. Мұндай адамдар үшін аталған
кезең ішінде азамаггық мәселелерін шешудің жеңілдетілген тәртібі көзделді.
Осы аталған мерзім ішінде өтініш бермеген адамдар, қандай ұлтқа жататынына
қарамастан Қазақстан Республикасының азаматы болып табылды. Заңның 4-бабына
сәйкес, Қазақстан Республикасы азаматының жеке куәлігі немесе Қазақстан
Республикасы азаматьшың төлқұжаты Қазақстан Республикасы азаматтығын
растайтын құжат болып табылады. 16 жасқа дейінгі балалардьщ азаматтығы
олардың туу туралы куәліктерімең ата-анасының қайсысының болса да
төлқұжатымен расталады.
Азаматтық туралы заңның 8-бабына сәйкес, халықаралық құқықтық
экстрадиция (бір елдің заңын бұзған адамды басқа елге қуып жіберу)
қағидаларының бірі -республиканың халықаралық шарттарында өзгеше
белгіленбесе, Қазақстан Республикасының азаматын шет мемлекетке беруге
болмайды, - деген қағида көзделген.
Қазақстан Республикасында азаматтық алудың төрт түрлі негізі бар:
• тууы бойынша;
• Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдау нәтижесінде;
• Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарында көзделген негіздер
мен тәртіп бойынша;
• Азаматтық туралы Занда көзделген өзге де негіздер бойынша алынады.
Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдау өтініш беру негізінде
жүзеге асырылады. Азаматтыққа қабылдау туралы өтініштер бойынша шешімді
Қазақстан Республикасының Президенті қабылдайды. Қазақстан азаматтығына алу
үшін кәсіпке шектеу мемлекеттік тілді білу сияқты талаптар қойылмаған.
Қазақстан Республикасы азаматтығына қабылдау шарттары бойынша Қазақстан
Республикасының аумағында тұрақты тұру он жылдан бес жылға қысқартылған
талап кәмелетке толмағандардан, пайым қабілетін жоғалтқан адамдардан және
Қазақстан Республикасы алдында ерекше еңбек сіңірген адамдарға таралмайды.
Осы ереже, сонымен қатар Қазақстан аумағынан саяси себептермен кетуге
мәжбүр болған адамдар мен олардың үрпақтарына, егер олар тарихи Отаны
ретінде тұрақты тұру үшін Қазақстан Республикасына қайтып оралған болса,
қолданылады. Сондай-ақ Қазақстан Республикасы азаматтарымен некеде тұратын
адамдарға 5 жыл тұрақты түру талабы қолданылмайды, Қазақстан
Республикасының азаматы болып табылатын жақын туыстары бар бұрынғы одақтас
республикалардың азаматтары Қазақстанда тұру мерзіміне қарамастан,
азаматтыққа қабылдануы мүмкін. Міндетті әскери қызмет атқарып жүрген және
Қазақстан Республикасы аумағында орналасқан әскери қызметшілердің
азаматтығы мәселелері Қазақстан Республикасының мемлекетаралық шарттарымен
белгіленеді.
Заңның 17-бабына сәйкес, Қазақстан Республикасы азаматтығына
қабылдаудан бас тарту негіздері айқындалған. Егер Қазақстан Республикасыңың
азаматтығына қабылдау туралы өтініш жасаушы адам:
1) адамзатқа қарсы халықаралық құқықта көзделген қылмыс жасаса,
Қазақстан Республикасының егемендігі мен тәуелсіздігіне әдейі қарсы шықса;
2) Қазақстан Республикасы аумағының бірлігі мен тұтастығын бұзуға
шақырса;
3) мемлекет қауіпсіздігіне, халық денсаулығына нұқсан келтіретін
құқыққа қарсы іс-әрекет жасаса;
4) мемлекетаралық, ұлтаралық және діни араздықты қоздыратын болса,
Қазақстан Республикасы мемлекеттік тілінің қолданылуына қарсы әрекет
жасаса;
5) терроршылдық әрекеті үшін сотталған болса;
6) сот ерекше қауіпті баукеспе деп таныса;
7) басқа мемлекеттің азаматы болса, өтініштері қабылданбайды. Жоғарыда
аталған негіздер мемлекеттік бастауларға, азаматтардың
бірлігі мен теңқұқылығына зиян келтіреді, мемлекеттің тұтастығы мён
оның шекараларының мызғымастығына қол сұғады.
Азаматтықты тоқтатудың екі негізі бар - азаматтықтан шығу және мәжбүрлі
түрде азаматтықтан айырылу салдарынаа
Заңның 20-бабына сәйкес, адамды Қазақстан азаматтығынан шығарудан
мынадай негіздер бойынша бас тартылуы мүмкін: егер шығу туралы өтініш
жасаушы адамның Қазақстан Республикасы алдындағы міңцеттемелерінщ немесе
мүліктік міндеттемелерінің орындалмағандары болып, олармен азаматтардың
немесе Қазақстан Республикасы Іумағында орналасқан кәсіпорындардың,
мекемелер мен үйымдардың, қоғамдық бірлестіктердің елеулі мүдделеріне
байланысты болса, Қазақстан Республикасының азаматтығынан шығарудан бас
тартылуы Мүмкіа 20-баптың 3-тармағында: "Егер шығу туралы өтініш жасаушы
адам айыпкер ретінде қылмыстық жауапқа тартылған болса, не заң жүзінде
күшіне енген сот үкімі бойынша жазасын өтеп жүрсе, немесе ол адамның
Қазақстан Республикасы азаматтығынан шығуы Қазақстан Рівспубликасының
мемлекет қауіпсіздігі мүдделеріне қайшы келсе, Қазақстан азаматтығынан
шығуға жол берілмейді" - делінген.
Азаматтықтан мөжбүрлеп айыруға келер болсақ, оның тізбесі Заңның 21-
бабында берілген:
1) Қазақстан Республикасының мемлекетаралық шарттарында көзделген
реттерді қоспағанда, адамның басқа мемлекетте әскери Қызметке, қауіпсіздік
қызметіне, полицияға, әділет органдарына немесе өзге де мемлекеттік өкімет
және басқару органдарына орналасуы салдарынан;
2) егер Қазақстан Республикасының азаматтығы көрінеу жалған
мәліметтер немесе жалған құжаттар табыс ету нәтижесінде алынса;
3) Қазақстан Республикасының мемлекетаралық шарттарында көзделген
негіздер бойынша;
4) егер Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде тұрақты тұратын адам
дәлелсіз себептермен бес жыл бойы консулдық есепке тіркелмесе айырылады.
Қазақстан Республикасының азаматы болып табылатын, басқа мемлекеттердің
азаматтары асырап алған бала, егер олар Қазақстан Республикасынан тыс
жерлерде тұрақты тұратын болса, сондай-ақ баланың бірге тұратын ата-
анасының біреуі Қазақстан Республикасы азаматтығынан шығып, тұрақты тұруға
республикадан тыс жерлерге кетіп қалса, асырап алушылардың өтініші бойынша
Қазақстан Республикасының азаматтығынан шыға алады.
Қазақстан Республикасыньвд азаматтығы туралы Заңның 5-тарауында
Қазақстан Республикасы Президентінің және ішкі істер органдарының, сыртқы
істер министрлігінің, елшілік өкілдіктері мен консулдық мекемелерінің
өкілеттіктері айқындалған.
Бұрын Қазақстан Республикасының азаматы болған адамның өтінІші бойынша
Азаматтық туралы Заңның талаптарына сәйкес, оның Қазақстан Республикасы
азаматтығы қалпына келтірілуі мүмкін.
8.3. Шетел азаматтарының құкьіқтық жағдайы
Халықаралық-құқықтық доктринада "шетелдік" және "шетел азаматы" деген
терминдер қолданылады. Олар ұқсас ұғымдар ма, әлде олардың бір-бірінен
өзара айырмашылықтары бар ма? Кейбір мемлекеттердің заңцарында осы
ұғымдардың мазмұны кең мағынада беріледі, яғни шетелдік азаматтар деп ез
елдерінің азаматтары болып табылмайтын және шетел мемлекетіне тиесілі
екендіктеріне дәлелдері бар азаматтар, сондай-ақ азаматтығы жоқ адамдарды
айтамыз. Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылдың 19 маусымындағы
"Шетел азаматтарының құқықтық жағдайы туралы" заң күші бар жарлығының 2-
бабына сәйкес, Қазақстан заңдарында шетел азаматгары мен азамат-тығы жоқ
адамдарға бірдей мәртебе қолданылады. Жоғарыда аталған Жарлықтың 2-бабының
2-тармағына сәйкес, Қазақстан Респуб-ликасының азаматтығына қатысты
екендігінің дәлелі жоқ адамдар азаматтығы жоқ адамдар болып танылады. Тар
мағынасындағы "шетелдік" ұғымы тура мағынасында, яғни шетел азаматы деген
мағынаны береді.
Шетелдіктердің құқықтық мәртебесін қамтамасыз ету мәселелерінде өзінің
азаматтарының негізгі құқықтары мен бостандықтарының кейбірі беріледі. Әрі,
мұндай жағдайда кемсітушілік элементтері болмайды. Қазақстан
Республикасындағы шетел азаматтары барлық құқықтар мен бостандықтарға ие,
сондай-ақ оларға Қазақстан Республикасының Конституциясында, заңдары мен
халықаралық шарттарында белгіленген міндеттердің бәрі жүктеледі, Қазақстан
Республикасының заңдары мен халықаралық шарттарында қарастырылған жағдайлар
бұған жатпайды.
Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары тегіне, әлеуметгік және
муліктік жағдайына, қай нәсілге және ұлтқа жататынына, жынысына, біліміне,
тіліне, дінге көзқарасына, шұғылданатын қызметі мен оның сипатына
қарамастан заңның алдында бірдей болады. Шетел азаматтарының өздерінің
құкықтары мен бостандықтарын пайдалануы Қазақстан Республикасының
мүдделеріне оның азаматтары мен басқа адамдардың құқықтары мен заңды
мүдделеріне нұқсан келтірмеуі тиіс және мұны олардың Қазақстан
Республикасының заңдарында белгіленген міндеттерін орындауынан бөліп
қарауға болмайды.
Шетел азаматтарының құқықтық режимің, яғни олар орналаск$р мемлекеттің
аумағындағы құқықтары мен міндеттерінің жиынтығын әрбір мемлекет өзінің
халықаралық міндеттерін ескере отырып, заңымен айқындайды. Халықаралық
құқықтық тәжірибеде шетел азаматгарының құқықтық режимінің мынадай түрлері
кездеседі:
• шетел азаматтарын өзінің азаматтарының құқықтық мәртебесіне теңестіру
- үлттық режим деп аталады. ¥лттық режим құқықтық ретгеудің жеке
салаларында кездеседі, мысалы, мұрагерлік саласы;
• арнайы режим - шетел азаматтары үшін қандай да бір салаларда ерекше
құқықтар, міндеттер, жеңілдіктер немесе шектеулер қою. Шетел азаматтары
Қазақстан Республикасының заңдары мен халықаралық шарттары белгіленген
негіз бен тәртіпте Қазақстан Республикасында еңбек қызметімен шұғылдана
алады. Шетел азаматтары жекелеген қызмет орындарына тағайындала алмайды
немесе еңбек қызметінің белгілі бір түрімен, егер бұл қызмет орындарына
тағайындау немесе осындай қызмет түрімен шұғылдану Қазақстан
Республикасынын заңдарына сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтығына
қатыстылығына байланысты болса, шұғылдана алмайды. Қазақстан
Республикасындағы шетел азаматтары өкілді және басқа сайланбалы мемлекеттік
органдарға және қызметке сайлай да, сайлана да алмайды, бойдай-ақ
респубикалық референдумдарға қатыса алмайды. Жалпыға бірдей әскери
міндеттілік Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын немесе
уақытша болатын шетел азаматтарына және взамаггығы жоқ адамдарға
қолданылмайды;
• ең қолайлы жағдай режимі - қандай да бір мемлекеттің азаматы үшш
қүқықтар мен мшдеттер саласында кез-келген үшшші мемлекеттщ азаматтарына
қолайлылық белгіленгендей бекіту. Құқықтықрежимнің осы түрі шарт негізінде
жүзеге асырылады.
Шетелдіктердің азаматтықтарындағы мемлекеттер мен орналасқан
мемлекетгерінің арасындағы езара қатынастардың сипаты қандай? Шетел
адамдарының қос бағыныстылықта болатынын айту керек. Бір жағынан алғанда,
олар аумағында тұратын мемлекетке бағынуға міндетті, яғни мұнда аумақтың
қарауына жатады. Екінші жағынан, шетел азаматтары өздері азаматы болып
табылатын мемлекеттің қорғауында болады, яғни жеке қарауына қарасты болады
деген сөз. Сонымен қатар, орналасқан мемлекет шетел азаматтары үшін
құқықтық режим бекіткенімен, халықаралық құқықтың көпшілік таныған
қағидалары мен нормаларына қайшы келмейді.
Халықаралық қүқықта шетел азаматтарының екі түрі бар: Қазақстан
Республикасында түрақты түратьш және уақытша жүрген шетел азаматтары.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 ж. 19 маусымындағы "Шетел
азаматтарының құқықтық жағдайы туралы" заң күші бар жарлығының 4-бабына
сәйкес, Қазақстан Республикасында тұрақты түрушылар деп оған ішкі істер
органдары беретін рұқсаг пен тұрақты тұруға белгілі қағазын алған шетел
азаматтары танылады. Қазақстан Республикасындағы өзге заңды негізде жүрген
шегел азаматтары Қазақстан Республикасында уақытша болушылар деп саналады.
Олар белгілі тәртіппен тіркелуге және белгілі болу мерзімі өткен соң
Қазақстан Республикасынан кетуге міндетті.
Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын шетел азаматтары тұрғын үй
қатынастарында Қазақстан Республикасы азаматтарының қүқықтарын пайдаланады
және солар сияқты міндеттерге ие болады.
Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары жеке меншік құқығында
турғын үйге (уақытша жүрген шетел азаматтарын қоспағанда) және басқа
мүлікке, ғылым, әдебиет пен өнер шығармаларының, ашылған жаңалықтың,
өнертабыстың, рационализаторлық ұсыныстың, өнеркәсіптік үлгінің авторлық
құқығына, сондай-ақ өзге де мүліктік және мүліктік емес құкықтарға ие бола
алады. Қазақстан Респуб-ликасында өздерінің мүліктік және жеке мүліктік
емес құқықтарын Қазақстан Республикасының азаматтарымен бірдей пайдаланады.
Қазақстан Республикасында уақытша жүрген шетел азаматтары Қазақстан
Реслубликасының заңдары мен халықаралық шарттарында белгіленген негіздер
мен тәртіпте мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтарды пайдалануға
қүқылы.
Қазақстан Республикасында түрақты тұратын шетел азаматтары Қазақстан
Республикасының завдарында белгіленген тәртіпте Қазақстан Республикасының
азаматтарымен бірдей білім алуға құқылы. Қазақстан Республикасының
аумағында уақытша жүрген шетел азаматтарының Қазақстан Республикасының
халықаралық шарттарында қарастырылған тәртіпте, сондай-ақ оқу орындарымен
жасасқан шарттар мен контрактілер бойынша Қазақстан Республикасында білім
алуына болады.
Оқу орындарына қабылданған шетел азаматтары Қазақстан Республикасының
заңдарына сәйкес оқушылар мен студенттердің құқықтарын иеленіп, міндеттерін
орындайды.
Қазақстан Республикасында тұрақгы тұратын шетел азаматгары саяси
мақсаттарды көздейтін саяси партиялар мен қоғамдық бірлестіктерден басқа
қоғамдық бірлестіктерге, егер бүл олардың жарғыларына (ережелеріне) қайшы
келмейтін болса, кіруге құқылы.
Қазақстан Республикасьшдағы шетел азаматтары өздерінің мүліктік және
мүліктік емес құқықтарын қорғау үшін сотқа және басқа мемлекеттік
органдарға өтініш жасауға құқылы. Шетел азаматтары Қазақстан
Республикасының халықаралық шарттарында көзделгеннен басқа жағдайларда
сотта Қазақстан Республикасының азаматтарымен бірдей іс жүргізу қүқықтарын
пайдаланады.
Шетел азаматтарының жауапкершілік мәселелері заңдық тәргіпте бекітілгеа
Қазақстан Республикасында болу ережелерін бүзған, яғни түруға құқық беретін
қүжаттарсыз тұрған немесе жалған құжайар бойынша түрып жатқан, тіркелудің
немесе жүріп-түру мен түрғылықты жер таңдап алудың белгіленген тәртібін
сақтамаған, өздеріне белгіленген болу мерзімі өткеннен соң кетуден
жалтарған, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағы арқылы транзитгік
журіп өту ережелерін орындамаған шетел азаматтары Қазақстан
Республикасьгаың заңдарына сәйкес әкімшілік жауапкершілікке тартылады.
Шетел азаматтарының Қазақстан Республикасында болу және Қазақстан
Республикасының аумағы арқылы транзиттік жүріп өту ережелерін өрескел бұзуы
Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген қылмыстық жауапкершілікке
әкеп соқтырады.
Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының құқықтық жағдайы туралы
заңдарды бүзған шетел азаматына оның Қазақстан Республикасында болу жөнінде
белгіленген мерзімі қысқартылуы мүмкін. Шетел азаматының Қазақстан
Республикасында болу мерзімі одан әрі бодуы үшін негіздері қалмаған
жағдайларда да қысқартылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының шегінен шетел азаматы мына жағдайларда
қуылады:
а) егер оның іс-әрекеті мемлекеттік қауіпсіздікті қамтамасыз ету
немесе қоғамдық тәртіпті қорғау мүдделеріне қайшы келетін болса;
б) егер бүл халықтың денсаулығы мен адамгершілік қасиетін сақтау,
Қазақстан Республикасы азаматтарының және басқа адамдардың құқықтары
мен заңды мұдделерін қорғау үшін қажет болса;
в) егер ол Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарынын құқықтық
жағдайы туралы заңдарды, Қазақстан Республикасының кедендік, валюталық
немесе өзге де заңдарын бұзса, Қазақстан Республикасының шегінен қуылуы
мүмкіа
Қуып жіберу туралы шешімді Қазақстан Республикасының бұған уәкілдік
берілген мемлекеттік органдары қабылдайды. Шетел азаматы осы шешімде
көрсетілген мерзімде Қазақстан Республикасынан кетуге міндетті. Кетуден
жалтарушылар мұндай жағдайда прокурордың санкциясы бойынша ұсталуға және
ықтиярсыз қуылуға жатады. Бұл орайда қуып жіберу үшін қажет мерзімге ұстап
қалуға жол беріледі.
Егер Қазақстан Республикасының тиісті тараппен келісімінде өзгеше
тәртіп белгіленбеген болса, шетел азаматтары қолданыстағы төлқұжат немесе
оны алмастыратын құжаттар бойынша Қазақстан Республикасына келе алады.
Қазақстан Республикасына келу шетел азаматына мынадай жағдайларда:
а) мемлекеттік қауіпсіздікті қамтамасыз ету, қоғамдық тәртіпті қорғау
немесе халықтың денсаулығын сақтау мүдделеріне қарсы болса;
б) егер ол Қазақстан Республикасының егемендігіне қарсы шықса; оның
аумағының бірлігі мен тұтастығын бұзуға шақыратын болса;
в) егер ол мемлекетаралық, ұлтаралық және діни дұшпандықты өршітетін
болса;
г) егер ол Қазақстан Республикасы азаматтарының және басқа адамдардың
құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау үшін қажет болса;
д) егер ол террористік әрекеті үшін сотталған болса немесе сот оны
аса қауіпті баукеспе деп таныған болса;
е) егер ол бұрын Қазақстан Республикасынан қуылған болса;
ж) егер Қазақстан Республикасында бұрын болған кезінде Қазақстан
Республикасындағы шетел азаматтарының құқықтық жағдайы туралы зандарды,
республиканың кедендік, валюталық немесе өзге де заңдарын оның бұзу
фактілері анықталған болса;
з) егер келу туралы өтініш жасалған кезде ол өзі жайында жалған
мәліметтер хабарлаған болса, немесе қажетті құжаттарды тапсырмаған болса,
рұқсат етілмеуі мүмкін.
Келу визаларын немесе соларға сәйкес келетін басқа құжаттарды Қазақстан
Республикасының бұған арнайы уәкілдік алған өкілдері береді. Қабылдаушы
тараптардың шақыруы және егер Қазақстан Республикасының халықаралық
шарттарында өзгеше көзделмесе, Қазақстан Республикасының бүған уәкілдік
алған органдарының рұқсаттары виза беру үшін негіз болып табылады.
Шетел азаматтары қолданыстағы шетелдік төлқұжаттар немесе Қазақстан
Республикасыньщ бұған уәкілдік алған мемлекеттік органдары берген кету
визалары болған жағдайда сол төлқұжаттарды алмастыратын құжаттар бойынша,
егер тиісті елмен жасалған келісімде өзгеше тәртіп белгіленбесе, Қазақстан
Республикасынан кетеді. Қазақстан Республикасынан кету шетел азаматына
мынадай жағдайларда:
а) егер ощІ қылмыстық жауапкершілікке тарту үшін негіздер болса -
істі жүргізу аяқталғанға дейін;
б) егер ол қылмыс жасағаны үшін сотгалған болса - жазаны өтеп болғанға
немесе жазадан босатылғанға дейін;
в) егер ол сот жүктеген міндеттемелерді орындаудан жалтаратын болса -
міндеттемелер орындалғанға дейін;
г) Қазақстан Республикасының заңдары белгілеген өзге де негіздер
бойынша рұқсат етілмейді.
Шетел азаматының Қазақстан Республикасынан кетуі ол Қазақстан
Республикасы азаматгарыньщ, басқа жеке және занды тұлғалардың елеулі
мүдделеріне байланысты мүліктік міндеттемелерді орындағанға дейін кейінге
калтырылуы мүмкін, Қазақстан Республикасыньщ аумағы арқьшы транзитпен жүріп
өтуші шетел азаматтары белгіленген маршрут бойынша Қазақстан
Республикасынан кетудің шекаралық мекеніне транзиттік жүріп өту ережелерін
сақтай отырып барады және Қазақстан Республикасының бұған уәкілдік алған
мемлекеттік органдары берген рұқсат болған жағдайда Қазақстан
Республикасының аумағында те% Қазақстанның транзиттік визаларында
көрсетілген мекендерде ғана аялдай алады.
2000 жылдың 28 қаңтарындағы "Шетел азаматтарының Қазақстан
Республикасында болуын құқықтық реттеудің жекелеген мәселелері" атты №136
қаулысымен шетелдік азаматтардың Қазақстан Республи-касына келуінің және
болуының, сондай-ақ олардың Қазақстан Республикасынан кетуінің тәртібі
бекітілген.
8.4. Баспана құқығы және босқындардыц құқықтық жағдайы
Франция Конституциясында 1793 ж. алғаш рет өз отандарынан қуылған
шетелдіктерге баспана беру құқығы бекітілді. Кейінірек, осы құқықтық
институттың дамуы ұлттық заңдар аясында, сондай-ақ халықаралық деңгейде
жүріп жатты.
Халықаралық құқық нормаларына сәйкес, мемлекеттер өздерінің саяси
сенімдері мен саяси қызметтері үшін түрақты тұратын мемлекеттерінде немесе
өз мемлекеттерінде қудалауға ұшырайтын немесе қудалануы мүмкін адамдарға
саяси баспана беруі мүмкіа Әрбір мемлекет қандай адамдарға және қандай
шарттарда баспана беруін өздері айқындайды. Баспана берілетін адамдардың
шеңбері мемлекеттің ішкі заңымен белгіленеді. Баспана құқығы - бұл мемлекет
тәуелсіздігіне негізделетін институт. Саяси баспана беретін мемлекеттердің
билік өкілдерінен басқа ешкім де мұндай құқыққа ие адамдар санатын айқындай
алмайды. Сонымен бірге, халықаралық құқықта мемлкетгердің баспана беру
құқығын шектейтін құқықтық нормалар бар. Осы нормаларға орай, кейбір
адамдар санатына мүндай күқық беруге болмайды. Осындай санатқа мыналар
жатады:
• халықаралық қылмыс жасаған деп айыпталушы адамдар;
• экстрадиция туралы екіжақты шарт тізіміне енетін қылмыскерлер;
• қылмыстың жекелеген түрлерімен күрес туралы халықаралық көпжақты
шарттарда міндетті түрде беру көзделген адамдар;
Баспана беру қүқығының қажетті шарты - әрбір нақты жағдайда мүдделі
адам тарапынан тиісті өтініштің берілуі болып табылады. Мүндай жағдайда үш
түрлі қүқықтық қатынастар пайда болады:
1. Баспана сұраушы мен оның азаматтығы бар мемлекет арасында;
2. Баспана сүраушы мен баспана беруші мемлекет арасында;
3. Адамның өзі азамат болып табылатын мемлекет пен баспана берген
мемлекет арасында.
Баспананың ең көне нысандарының бірі - діни баспаналар. Христиан діні
абсолютизм дәуіріне дейін әулие жерлерді баспаналауды кең насихаттайтын.
Бүгінгі күнге дейін Рим шіркеуі баспана беру қүқығынан бас тартқан жоқ.
Алайда халықаралық қүқық субъектілерінің көпшілігі Ватикақ Испания,
Португалия сындылар оған тыйым салып келеді. Православие дініне келетін
болсақ, бұл дінде баспананың осы түрі өте ертеде болған. Ал ислам дінінде
қасиетті қалаларды, бабалар зиратын баспана түрінде пайдаланған.
Мемлекеттер іс-тәжірибесінде баспананың мемлекет аумағынан тыс жерлерде
болатын жағдайлары да кездеседі: дипломатиялық миссиялар мен консулдық
ғимараттарында, әскери кемелер мен әуе кемелерінің бортында, әскери база
мен лагерьлер аумағында беруі мүмкін. Дипломатиялық немесе консулдық
мекемелердің баспана беруі дипломатиялық баспана деп аталады. Баспананың
мүндай нысаны мемлекеттер тәжірибесінде тұрақты дипломатиялық мекемелер
институты пайда болғаннан кейін және оларға артықшылықтар мен иммунитеттер
берілгеннен кейін қолданылады. Баспананың бұл түрі ХҮІ-ХУІП ғасырларда
барлық мемлекеттер тәжірибесінде кеңінен қолданысқа ие болды. Дипломатиялық
баспаналарға қатысты барлық мемлекеттерді мынадай топтарға бөлуге болады: .
• Мүндай баспананы қолданбайтын және танымайтын мемлекеттер. Кептеген
мемлекеттер осы топқа жатады, солардың бірі - Қазақстан ' Республикасы;
• Өз аумақтарында дипломатиялық баспана бермейтін, бірақ басқаларға
ұсынатын мемлекеттер. Мұндай мемлекеттерге Франция, Ұлыбритания, АҚШ
жатады;
• Өздері дипломатиялық баспана беретін және өз аумақтарында да баспана
беруге рұқсат ететін мемлекеттер. Бұл топқа Латын Америкасы мбмлекеттері
жатады;
• Өздері баспана бермейтін, бірақ өздерінің аумақтарында беруге рұқсат
беретін мемлекеттер, - мысалы, Грекия.
Сонымен, мұндай баспана түрін тек Латын Америкасы елдері ғана
мойындағандықтан, бұл мәселеде аймақтық нормалардың бар екенін айтуға
болады.
Дипломатиялық баспана туралы 1928 ж. Гавана Конвенциясына сәйкес,
баспананың осы түрі мьгаадай талаптар болған жағдайда беріледі:
1. Дипломатиялық баспананы осындай құқықты танитын елдер ғана бере
алады;
2. Ол адамның қауіпсіздігін қамтамасыз ету керек болған жағдайда гана
беріледі;
3. Дипломатиялық агент, әскери кеменің, лагерьдің немесе тіқұшақтың
командирлері дипломатиялық баспананың берілгені туралы жергілікті билік
өкілдеріне хабарлауы тиіс;
4. Ондай мемлекеттің үкіметі адамның елден тез арада кетуің талап ете
алады, ал дипломат-иялық агент, өз кезегінде ондай адамның қауіпсіздігін
қамтамасыз етуге кепіл береді;
5. Қорғаныш іздеушілерді ондай елдің аумағында немесе оның
шекараларынан жақын жерлерге түсіруге болмайды;
6. Баспана берілген адамға қоғамдық қауіпсіздікке қайшы келетін
әрекеттерді жасауға тыйым салынады;
7. Мемлекет баспана беруге байланысты шығындарды көтермейді. Екінші
дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейінгі баспана беру
құқығы туралы мәселе Біріккен ¥лттар ¥йымының күн тәртібіне қойылды. Ол
1948 ж. Адам қүқықтарының жалпыға бірдей Декларация-сының 14-бабында жалпы
нысанда былайша жарияланды:
1. Әр адамның қуғынға үшыраған жағдайда, басқа елдерден баспана іздеп
және сол баспананы пайдалану қүқығы бар.
2. Бұл құқық шынтуайтында саяси емес қылмыстың негізінде, немесе
Біріккен ¥лттар Ұйымының мақсатгары мен қағидаларына қайшы келетін
әрекеттері үшін қуғындалғандарға жүрмейді.
Халықаралық құқықта аумақтық (саяси) баспана беру кеңінен таралып
келеді. Б¥¥ Бас Ассамблеясы 1967 ж. 14 желтоқсанында аумақтық баспана
туралы Декларацияны қабылдады. Декларацияда Адам құқықтарының жалпыға
бірдей декларациясының 14-бабына сүйену құқықтары бар, онда отаршылдыққа
қарсы күресуші адамдарды қоса алғанда, барлық адамдарға баспана берілуі
тиіс деп бекітілген. Мемлекеттер мұндай адамдарға шекаралардан өтуге тыйым
салмауы және қудалауға ұшырауы мүмкін елдерге қайтуға мәжбүрлемеуі, жер
аудармауы тиіс. Декларацияда нақты мемлекеттің аумағында баспана алған
адамдардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету қажеттігіне көңіл аударылған.
Қазақстан Республикасында шетел азаматтарына және азаматтығы жоқ
адамдарға саяси баспана халықаралық құқықтың жалпы танылған нормалары
негізінде Қазақстан Республикасының Конституциясына, Қазақстан
Республикасының заңдары мен "Қазақстан Республикасында шетел азаматтарына
және азаматтығы жоқ адамдарға саяси баспана беру тәртібі туралы" Қазақстан
Республикасы Президентінің 1996 жылғы 15 шілдедегі №3057 Жарлығымен
бекітілген Ережеге сәйкес беріледі және Қазақстан Республикасының
дипломатиялық өкілдіктері мен консулдық мекемелерінің шетелдерде қолдануы
үшін тағайындалған. Саяси баспана алған адамдар мен олардың отбасы мүшелері
Қазақстан Республикасының Конституциясы мен Қазақстан Республикасындағы
шетел азаматгары мен азаматтығы жоқ адамдардың құқықтық жағдайлары туралы
Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген құқықтар мен бостандықтарды
пайдаланады, сондай-ақ міндеттер атқарады. Қазақстан Республикасында саяси
баспана беру туралы немесе саяси баспана беруден бас тарту туралы шешімді
Қазақстан Республикасының Президенті қабылдайды. Қазақстан Республикасында
саяси баспана, егер адам:
1) Қазақстан Республикасының заңдарымен қылмыс деп танылған әрекеттері
(немесе әрекетсіздігі) ұшін қудаланса немесе Біріккен¥лттар ¥йымының
мақсаты мен қағвдаларына қайшы келетін әрекеттер жасауға кінәлы болса;
2) қылмыстық іс бойынша айыпталушы ретінде жауапқа тартылса немесе
оған қатысты Қазақстан Республикасының аумағында заңды күшіне енген соттың
айыптау үкімі бар болса;
3) үшінші елде тұрып, онда оған қудалану қаупі төнбесе;
4) көрінеу жалған мәліметтер табыс етсе;
5) өзінде үшінші елдің азаматтығы бар болып әрі онда ол пайдаланбайтын
болса;
6) егер ол Қазақстан Республикасының қандай да бір мемлекетпен
екіжақты қатынастарының дамуына елеулі түрде әсер етсе берілмейді.
Қазақстан Республикасында шетел азаматтары мен азаматтыгы жоқ адамдарга
саяси баспана беру туралы өтініштердің берілуі және оларды қарау тәртібі.
Қазақстан Республикасының аумағынан тыс жерде жүрген және саяси баспана
алуды қалайтын адам Қазақстан Республикасының дипломатиялық өкілдігіне
немесе консулдық мекемесі арқылы Қазақстан Республикасы Президентінің атына
жазбаша өтініш беруге тиіс. Егер адам балаларымен бірге саяси баспана беру
туралы өтініш етсе, онда 14 жасқа толған балалардың жазбаша келісімі талап
етіледі.
Өтініш'беруші адам саяси баспана беру туралы мәселе шешілгенге дейін
айына кемінде екі рет тұрғылықты жері бойынша Қазақстан Республикасының
дипломатиялық өкілдігіне немесе консулдық мекемесінде белгіленіп отырады.
Бұл тәртіп сақталмаған жағдайда Көші-қон департаментіне дипломатиялық
өкілдік немесе консулдық мекеме жағдаяттар анықталғанға дейін материалдарды
ресімдеуді кідірте тұрады. Қазақстан Республикасында саяси баспана берілуі
туралы Қазақстан Республикасы Президентінің атына жазылған өтініште өзі
азаматы болып табылатын және немесе түрып жатқан елінде қоғамдық-саяси
қдаметі, нәсілі немесе үлты, діни сенімі үшін қудалаудан немесе қудалау
құрбаны болудың айқын қатерінен баспана және қорғаныш іздеген адамдар мен
олардың отбасы мүшелеріне, сондай-ақ халықаралық құқық нормаларымен
көзделген адам құқықтары бұзылған жағдайларда саяси баспана беру негіздері
баяндалуы тиіс. Өтінішке мынадай құжаттар қоса берілуі керек:
а) өмірбаянның екі данасы;
*
б) денсаулық жағдайы туралы анықтама, оның ішінде иммундық тапшылық
вирусына тексеруден өткендігі жөніндегі анықтама;
в) 4 см х 5 см көлеміндегі төрт фотосурет.
Саяси баспана беру мәселесі жөніндегі өтініштерді ресімдейтін консулдық
мекемелер жоғарыда аталған құжаттар мен материалдардан басқа іске қатысты
басқа да құжаттарды талап етуге құқылы. Өтініш берушіден құқықтарды
қабылдау сатысында оның материалдық-қаржылық жағдайы (жылжитын және
жылжымайтын мүліктер) туралы нотариалды куәландырылған құжаттарды беруінің
де маңызы зор. Ұсынылған құжаттардан толық емес немесе тура емес мәліметтер
табылған жағдайда, қүжаттар өтініш берушіге толықтыруы немесе түсіндіруі
үшін қайтарылады. Барлық құжаттар қазақ не орыс тілдерінде жазылуы керек
немесе қазақ не орыс тілдеріндегі куәландырылған тиісті аудармаларымен
берілуі тиіс. Қазақстан Республикасының дипломатиялық өкілдігі немесе
консулдық мекемесі өтініш материалдары бойынша қорытынды жасап,
материалдарды екі данасымен Сыртқы істер министрлігіне жібереді. Сыртқы
істер министрлігі өз қорытындысын жасап, материалдарды Көші-қон
департаментіне жібереді. Саяси баспана беру туралы материалдар бойынша
жасалған Қорытындьща баспана берудің орындылығы немесе саяси баспана беру
туралы өтінішті қабыл алмау туралы дәлелі мұқият мазмұндалу керек.
Саяси баспана беру туралы өтініш жөніндегі материалдарды қарау мерзімі
өтініш тіркелген күннен бастап бір айдан аспауы тиіс.
Қазақстан Республикасында саяси баспана берілген адам саяси баспана
құқығынан:
1) Қазақстан Республикасында саяси баспанадан ерікті түрде бас
тартқан;
2) Қазақстан Республикасының азаматтығын немесе басқа елдің
азаматтығын алған;
3) өзі азаматы болып табылатын елге ерікті түрде қайтып оралған немесе
үшінші елге тұрақты тұруға кеткен;
4) саяси баспана беруге белгіленген негіздерді жоғалтқан жағдайда
айырылады.
Ұлттық қауіпсіздік мүдделеріне, Біріккен Ұлттар Ұйымының мақсаты мен
қағидаларына қайшы келетін әрекеттермен шұғылданған жағдайларда не, егер ол
қасақана қылмыс жасаса және оған қатысты заңды күшіне енген айыптау үкімі
бар болса, осы адамды Қазақстан Республикасының Президенті Қазақстан
Республикасындағы саяси баспанадан айырады.
Саяси баспана алған адамдар мен олардың отбасы мүшелері Қазақстан
Республикасындағы шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдардың құқықтық
жағдайлары туралы Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген қүқықтар
мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ міндеттер атқарады.
Қазақстан Республикасында шетел азаматтары мен азаматтыгы жоқ адамдарга
саяси баспана беруге байланысты материалдарды ішкі істер органдарының қарау
тәртібі.
Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің төлқұжат және виза
жұмысының басқармасы Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік
қамсыздандыру министрлігінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz