Табиғи құқық және мораль

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Ежелгі гректер табиғи құқықты адамның табиғатымен, оның өмір сүруге құқығымен, өзінің табиғи қажеттіктерін қанағаттандыруымен, ләззат алу құқығымен, сонымен қатар, жеке бостандық құқығымен байланыстырған.

Антик заманында қалыптасқан табиғи құқық туралы түсініктер өзінің өзгертілген түрінде қазіргі күнге дейін жетіп, “адам құқықтары” идеясынан көрініс тапты. Табиғи құқық туралы көзқарастардың тарихи дамуы салыстырмалы сипатқа ие, себебі, ол адамның қоғамдағы орны мен роліне, мемлекеттің адамға қатынасы мен адамның мемлекетке қатынасына қатысты көзқарастардың өзгеруін білдіреді. Табиғи құндылықтар шегінде адам өзін табиғаттан бөліп қарастырмайды. Ол табиғатпен тұтасып кеткен. Оның ішкі және сыртқы табиғаты өзара үйлестікте. Еуропа өркениетінің тарихындағы үйлесімді адамның бұл қысқа мерзімді кейпі антикалық пластикада-Фидий мен Поликлеттің мүсіндерінде мәңгі сақталған. Бұларда құдайдың бейнесі мен оның сұлулығы адамның бейнесі мен адам сұлулығымен тұтасып кеткен. Адамның әрбір әрекеті құдайдың есімімен салыстырылады, құдайлар адамдардың іс-әрекеттерін басқарады.

Демокриттің ойынша, жасандылық пен табиғилықтың байланыс сипатының дұрыс түсінілуі этикадағы, саясаттағы, көзқарастардағы әділдіктің талабы болып табылады. Грек софистері табиғат заңдарын (фюсис) полистің заңдарына (номос) қайшы қоя отырып, полис заңдарының табиғатқа қайшы келетін істерді жасауға мәжбүрлейтінін атап көрсеткен.

Платон Сократтың көзқарастарымен келісе отырып, заңдар мен әділдіктің негізінде құдайдық идеалда бастама жатқанын атап көрсетеді. Сонымен қатар, мемлекеттік құрылым түрі (аристократия, олигархия, демократия және тирания) мен адамдардың ішкі жан-дүниесінен байланыс табады. Мемлекет-тің әрбір нысаны ішкі қайшылықтардың және келіспеушілік-тердің себебінен жоғалып отырған. Мемлекеттің ең жақсы нысаны - “орташа” мемлекет, мұнда әрқашан “орташа” элемент бастапқы рольге ие: көзқарастарда - қарапайымдылық, мүлкінде - орташа жағдай, билікте - ортаңғы буын. “Орташа” адамдардан құралған мемлекеттің құрылымы да ең жақсы болады” деп Аристотель де тұжырымдаған.

Аристотельдің құқықты екі нысанға бөліп қарастырған көзқарасы ерекше мәнге ие болған. Еуропалық құқықтық ойдың дамуының кейінгі тарихында не адамның табиғи мәніне, не басқа бағытта: құқықтық нормаларды саналы, тиімді шығаруға бағытталған ерекше зейінді байқауға болады.

Табиғи құқықтың қалыптасуы, ол туралы әртүрлі даулар мынадай бірқатар философиялық мектептердің пайда болуына негіз болды: стоиктер, киниктер, эпикурлықтар. Олардың талдау пәні болып рухани-діни ізденістегі адамның ерекше құқығы не және адамға табиғаттан не берілгені туралы мәңгілік дау болды. Ағартушылық дәуірінде француз ағартушылары Воль-тер мен Руссоның көзқарастары табиғи құқықпен еркіндік жә-не теңдік сияқты құндылықтарды байланыстырған.

Табиғи құқықтың құндылықтарымен орыс тарихшыларының, құқықтанушыларының және философтарының да концепциялары байланысты болған (Б. Н. Чичерин, П. А. Сорокин, Н. А. Бердяев, В. С. Соловьев, П. И. Новгородцев) . Мысалы, П. И. Новгородцев былай деп жазған:”Табиғи-құқықтық құрылымдар біздің рухымыздың ерекше қасиеті әрі оның ерекше маңыздылығының дәлелі болып табылады. Идеалды құрылымдарды жасауды тоқтатқан қоғам өлі қоғамға айналады”. Н. А. Бердяев орыс өмірінің салтын адам жанының ерекшеліктерімен байланыстыра келе, былай деген:”Ресей - әлемдегі ең мемлекетсіз, ең анархиялық ел . . . Орыс халқы еркін мемлекет, мемлекеттегі бостандықты емес, мемлекеттен еркіндікті, жер құрылымы туралы мәселелерден бостандықты қалайтын секілді . . . Ресей - әртүрлі нормалармен байланған Батыстың халықтарына мүлдем түсініксіз тұрмыстық бостандық елі . . . Орыс адамы асқан рухани жеңілдікпен кез-келген буржаздықты жеңе алады, өзін тұрмыстан, қатып қалған өмірден алшақтата алады . . . ”.

Табиғи құқықтың құндылықтарымен қазіргі кездегі “адам құқықтары” мәселесіне бағытталған тұлғаны орталықтандырушы (персоноцентристік) концепциялар да тығыз байланысты. Бұл тізімге адамның жүріс-тұрысын тек биологиялық (Г. Спенсер, Т. Мальтус, Ч. Ламброзо), географиялық, климаттық және геосаяси (Л. Мечников, Л. Гумилев), әлеуметтік-психологиялық (З. Фрейд, Э. Фромм) механизмдермен түсіндіретін әлеуметтік-философиялық доктриналарды жатқызуға болады. Дәл осы көзқарастар жүйелері адам құқықтарын қорғаудың, оны құқықтарынан айырудың, әртүрлі қуғындаулар мен соғыстардың негізі болып табылады.

Қазіргі кезде адамның табиғи құқықтарының қатарына ақпарат алу құқығын, білім алу құқығын жатқызуға болады. Бұл құқықты, тіпті, түрмелер мен колониялардағы бас бостандығынан айырылған тұлғалар да қолдана алады.

Э. Фромм адамның өмір сүру жағдайынан туындайтын қажеттіктерін ғана табиғи қажеттіктер деп таниды.

Мұндай бағалаулардың екі жақтылығының айқын мысалы ретінде соғысқа деген қатынасты атауға болады. Осындай қатынасты әртүрлі дәуірлердегі түрлі көзқарас өкілдерінің айтқан сөздерінен байқап көрелік:

Демокрит (б. э. дейінгі 460-370 ж. ж. ) : соғыс - соғысушы екі жақ үшін де ауыр зардап.

Платон (б. э. дейінгі 427-347 ж. ж. ) : соғыс - жекелеген және қоғамдық зардаптардың негізгі қайнар көзі. Ол, әсіресе, эллиндер арасындағы соғыстарға қарсы болған. Бұдан құтылар бірден-бір жол - әділ заңдар.

Т. Гоббс (1588-1679 ж. ж. ) : адам - бойын тек құмарлықтар мен өзін-өзі сүюшілік билеген мақұлық; оны әрқашан бақталастары мен жаулары қоршап жүреді; адам адамға - қасқыр; қоғамда көпшіліктің көпшілікке қарсы соғысының болмауы мүмкін емес - бұл адамзаттың қалыпты жағдайы; табиғатта бейбіт өмірге деген талпыныс та орын алады; негізгі жол - мемлекеттің абсолюттік билігі; билікті иемденген тұлға барлық заңдардан тәуелсіз; азаматтық өмір - бұл оның денсаулығы, ал көтерілістер мен азаматтық соғыстар - оның ауруы; кейбір тұлғалардың тәртіпті күшпен қамтамасыз етуге тырысуы бейбіт өмірге деген ұмтылыстан емес, тонаушылыққа деген ұмтылыстан туған; егер мемлекет басшылары қоғамдық келісімді бұзса, онда халық мемлекетті заңдылық жолына қайтару мақсатында қарулы көтеріліске шыға алады. Соғыс құқығы әрбір жекелеген мемлекетке тиесілі, ал бейбіт өмірге құқық - бұл кем дегенде екі мемлекеттің құқығы; соғыс тек бейбіт өмір сүру мақсатында ғана жүргізілуі тиіс; мемлекет-тердің өзара көмегі қажет.

Г. Гегель (1770-1831 ж. ж. ) соғыстардан “бейбіт рухтың” көріністерін көрген және оның болмауы мүмкін емес деп санаған.

В. Ленин (1870-1924 ж. ж. ) : әділ (азаттық, азаматтық) және әділсіз (жаулап алушылық) соғыстар болады.

Э. Фромм (1900-1980 ж. ж. ) соғысты қажетті нәрсені алуды көздеген әлеуметтік-психологиялық құралдық агрессия тұрғысынан түсіндіреді. Ал бұзып-жаншу - бұған жетудегі қажетті құрал. Аталған факторлар соғыстың болуына мүмкін жағдай жасайды. Ал соғыстың себебі болып саяси және әскери элитарлық топтардың құралдық агрессиясы табылады. Сонымен қатар, Фромм соғыстың тағы да басқа бір себебі жөнінде жазады - қорғану агрессиясы. Бұл агрессия адамның бойында табиғи қалыптасқан қасиет. Негізгі мақсат - тұлғалар мен топтардың арасындағы өзара қауіптерді өмірден жою. Ал бұл, өз кезегінде, өмірдің материалдық жағдайларына байланысты.

Сонымен, қазіргі кезде халықаралық құқықтың құқықтық механизмдерінің көмегімен соғыстардың алдын алу туралы сөз қозғаған кезде, біз адамның табиғи құқықтарының да бар екендігін, олардың заңды құқықтың ішіне еніп кетпейтіндігін ескеруіміз қажет.

Сананың, адамның жобалық қызметінің көмегімен табиғи құқықты жасанды жолмен жасалған құқықтан ажырату алғаш рет адамның қоғамдағы дербестігін, адамдардың мүдделерінің әртүрлі болу мүмкіндігін, адамның “қоғамдық” өмірінің қиын тағдырын, оның әлемдегі өзін-өзі мәңгілік іздеуін, өз тағдырын жеке таңдаудың қажеттігін бекітті:

а) табиғи құқықтардың бір бөлігі өз қасиеттерінен айырылып, заңдық көзқарастар құрсауында қалды, яғни, адам өзінің бостандығының белгілі бір бөлігінен айырылды;

ә) адам “құқықтарын бұзудың” табиғи, қарапайым емес, заңшығарушы, мемлекет және оның органдары тұрғысынан мақсатты түрде жүзеге асырылу мүмкіндігі пайда болды;

б) теориялық мәселе туындады: нені табиғи деп таныған дұрыс.

Себебі, табиғи мүмкіндіктер, игіліктер өмір құралдарының дамуымен өзгереді емес пе: табиғи емес деп саналғандар табиғиға айналады (теледидар, байланыс құралдарын қажетсіну және т. б. ) және, керісінше (атты көлік ретінде пайдалану, ұзақ хаттар жазу әдеті және т. б. ) . Эмпирикалық деңгейде мемлекет пен құқықтық құрылымдар жағдайды әрқашан бақылап отырады. Егер адамдар хатты жиі жаза бастаса - пошта қызметінің құнын көтеру қажет, егер телефонмен көп сөйлесе бастаса - тағы да солай. Яғни, беглілі бір дәрежеде табиғи құқықтардың бұзылуы жүзеге асады, ал бұл, өз кезегінде, солар үшін күреске алып келеді. Нәтижесінде - мәңгілік қарсы тұру, осы қарсылықты білдіруге деген тұрақты дайындық.

Этнос - ішкі трансформациялық үдеріспен сипатталатын, тұрақты түрде өзгеріп-дамып отыратын, бірақ, осы өзгеруінен белгілі бір тұрақтылық байқалатын жүйе. Этносты құрайтын бөліктерді әртүрлі көзқараспен сипаттауға болады: қалып-тасқан өмір сүру салты ретінде де, белгілі бір шарттылық үлесі бар этнос ретінде де, табиғи құқық ретінде де.

Жолдағы табынатын негізгі құндылықтардың қатарына ізденіс пен өз мақсатына жетуді жатқызуға болады. Жол - бұл әртүрлі әлемдерді байланыстыратын және жаңа әлемдердің қайнар көзі болып табылатын ерекше тәжірибе. Миграциялық тәжірибені ұстанушы шығармашылық адамы олардың ешқай-сысының қамауына түспей-ақ, мәдениеттің әлемдерін жасап, оларды байланыстырады.

Миграциямен бірге кеңістіктің, жергілікті жердің құрылымы да өзгереді. Адамдарды өзен-сулар, жайылымдар мен бақша-лар, аң аулау шаруашылықтары, базарлар, порттар, сауда, өнеркәсіп зоналары, шіркеулер, тұрғын үйлер, мектептер, театрлар және т. б. біріктіреді. Сонымен бір мезетте мемлекеттер, салалар, қауымдастықтар, діни бірлестіктер нысанындағы саяси, діни және тағы да басқа әлеуметтік-мәдени құрылымдар қалыптасады. Мұндай құрылымдылықтың нәтижесі және көрінісі болып заңнама, мораль, қоғамдық психология және идео-логия табылады.

Тұрақты тәжірибе мен миграциялық тәжірибе бір-біріне қайшы келетіні белгілі. Қалыпты, қайталанатын жағдайларда қалыптасқан ережелер тұрақты қозғалыстағы жағдайларға жарамайды. Даму тәжірибесі тәуекелмен, күшті ерекше жағдайларда көрсетумен байланысты шекаралық құбылыстарды көрсетеді. Мұндайда жеке тұлға қатігез ақиқатты өзгерту мүмкін емес жағдайларда басқа бейнеге енеді, өзін-өзі өзгертеді.

Табиғи құқықтың құндылықтарының жоғалмайтынын ескеріп өткен жөн. Олар заңдылық мәртебесін иелене отырып, жартылай мемлекеттік құқыққа еніп кетеді, жартылай моральдық құндылықтар саласында қалып қояды, сөйтіп, қоғамның жекелеген салаларында өмір сүре береді, жартылай өзгертілген күйде өнерде, эпоста, фольклорда, тұрмыс нысандарында, заттық мәдениет ескерткіштерінде, тілде сақталып қалады. Мұның барлығы табиғи құқық идеясының тарихтың әртүрлі кезеңдерінде қайта жандануына мүмкіншілік береді: ХІV-ХVІ ғасырлардағы Қайта өрлеу кезеңінде, ХVІІІ ғасырдың француз Ағартушылық кезеңінде, қазіргі кездегі “адам құқықтары” концепцияларында. Сонымен қатар, жоғарыда аталып өткен-дей, адамның табиғи құқықтардың мәнін иеленген жаңа құқықтары пайда болады. Бұл - ақпарат алуға, қажетті білім алуға, еңбек етуге, әлеуметтік қамтамасыз етілуге құқық. Қазіргі кезде табиғи құқықтардың мәртебесі олардың заңда бекітілген-бекітілмегендігімен анықталмайды. Бұл мәртебе олардың қоғамдық және гуманистік мәнімен және осы құқықтарды жүзеге асыруға жәрдемдесуші қоғамдық құрылымдарға (мүгедектер қоғамы, шығармашылық одақтар, жариялылықты қорғау қорлары, солдаттар аналарының ұйымдары және т. б. ) заң кепілдік бере алмаған жағдайларда анықталады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.