Сот сараптамасының түрлері
Сот сараптамасының түрлері
К І Р І С П Е 1
1. ЖЕКЕ АДАМҒА ҚАРСЫ БАҒЫТТАЛҒАН ҚЫЛМЫСТАРДЫ ТЕРГЕУДЕ ТАҒАЙЫНДАЛАТЫН СОТ
САРАПТАМАСЫНЫҢ ТүРЛЕРІ 4
1.1 Сот-медициналық сараптамасы 4
1.1.1 Тірі адамдарға сот-медициналық сараптама тағайындау 6
1.1.2 Мәйітке сот-медициналық сараптама тағайындау 16
1.1.3 Заттай дәлелдемелерге сот-медицина сараптамасын тағайындау. 21
1.1.4. Медицина қызметкерлерінің кәсіптік құқық бұзушылықтары үшін сот-
медицина сараптамасын тағайындау. 26
1.2 Сот-психиатриялық сараптама 28
1.3 Сот-психологиялық сараптама. 32
2. ЖЕКЕ АДАМҒА ҚАРСЫ БАҒЫТТАЛҒАН ҚЫЛМЫСТЫҚ ІСТЕР БОЙЫНША САРАПТАМАНЫң ЖАҢА
МҮМКІНДІКТЕРІ 35
2.1 Генотипоскопиялық зерттеулер жүргізудің маңызы 35
Қ О Р Ы Т Ы Н Д Ы 49
1. Қолданылған нормативтік-құқықтық актілер 52
Қолданылған жалпы және арнайы әдебиеттер 53
К І Р І С П Е
Зерттеу тақырыбының өзектілігі
Ғылыми техникалық революция дәурінде қылмыстарды тергеу, соның ішінде
жеке адамға қарсы бағытталған қылмыстарды тергеу мен ашуда ғылыми және
техникалық білімдерді пайдаланудың мүмкіндіктері елеулі кеңеюде. Осындай
істерді тергеу кезінде қылмыстық сот өндірісінде арнайы білімдерді
пайдаланудың тиімді және кеңінен тараған түрі болып сот сараптамасы
саналады. Қылмыстық сот өндірісі құқықтық білімдерден бөлек, өзге де соның
ішінде қылмысты тергеу мен ашуда мүмкіндіктері көп ғылым, техника, өнер
тәжірибелік қызмет салаларының білімдерінің, яғни нақты айтқанда арнаулы
білімді талап етеді.
Арнаулы білім дегеніміз - адамның кәсіби оқуының немесе белгілі бір
мамандық нәтижесінде сот ісін жүргізу міндеттерін шешу үшін пайдаланатын,
сот ісін жүргізудегі жалпы жұртқа белгілі емес білім.
Сараптаманың мәні тергеушінің тапсырмасы бойынша білікті тұлға,
сарапшының қарамағына берілген қылмыстық іс материалдарындағы маңызы бар
нақты мәліметтерді анықтау жолымен зерттеу жүргізуде жатыр. Осы зерттеудің
нәтижесі арқылы сарапшы қорытынды жасайды, ал ол өз алдына заңда
көрсетілген дәлелдемелердің бірі болады.
Сот сараптамасының мақсаты іс бойынша жаңа дәлелдемелік фактілерді
немесе істе бар ғылыми негізделген фактілерді алу болып табылады.
Сот сараптамасы дәлелдемелердің ең тиімді құралы болып саналады. Оның
көмегімен іс бойынша шындықты көрсетуде ерекше маңызы бар, соның ішінде
жеке адамдарға қарсы бағытталған қылмыстарға байланысты жағдайларды
анықтайтын мәселелер аз емес.
Е.Р. Россинскаяның ойынша сот сараптамасы шешетін негізгі
мәселелердің арасынан идентификациялауға жіберілген объектілерді бөлек
шығаруға болады, криминалистикада мұндай объектілерді оның кескіндері
арқылы теңдестіру деп атайды.
Осы жерде, зерттеу тақырыбының объектілері ретінде материалдарды,
бұйымдарды, нәрселерді, заттарды, өсімдіктерді, жануарларды және адамдарды
айтуға болады.
Бұл зерттеу объектілері бойынша тағайындалатын сараптамалардың саны
көп. Дегенмен де, мұндай сараптамалардың бәрін зерттеп, қарайтын болсақ,
дипломдық жұмыстың көлемі ұлғайып кететіндігін ескеріп, зерттейтін
сараптамалардың түрлерін шектеулі түрде алғанды жөн көрдік. Мысалыға,
криминалистік, техникалық тағы да басқа сараптамалардың оқулықтардағы
дәстурлілігін, олардың заң әдебиеттерінде толық зерттелгенін, оқу
құралдарында көп кездесетіндігін есепке ала отырып жұмыста бұл
сараптамаларға көңіл бөлмейміз.
Осы тұрғыдан алғанда дипломдық жұмыстың мақсаты екі негізгі аспектіде
болады:
1. Жеке адамға қарсы бағытталған қылмыстарды тергеудің алғашқы
кезеңдерінде тағайындалатын сараптамалардың ерекшеліктерін зерттеу.
Мысалға, адамның өміріне, денсаулығына және ар-намысына байланысты
қылмыстық істер бойынша, айталық, өлімнің себебін, дене жарақатының
сипатын, оның ауырлық дәрежесін анықтау үшін тағайындалатын сот-
медициналық сараптаманың рөлі өте зор. Сондықтан да, сот-медицина
сараптамасының нәтижесінде көптеген маңызды сұрақтар шешіліп,
қылмыстарды тергеудің алға қарай аяқ басуына көмектесетіндігін
ескеріп, оның жекелеген түрлеріне тоқталып, зерттеу. Сонымен қатар,
іске қатысы бар адамдардың есі дұрыстық және психологиялық жағдайын
анықтау үшін тағайындалатын психиатриялық және психологиялық
сараптамалардың ерекшелігіне тоқталып өту.
2. Қылмыстық іс үшін маңызы бар диагностикалық, белгілі бір топқа
жатқызу және идентификациялау мәселелерін шешу мақсатымен, жеке адамға
қарсы бағытталған қылмыстарды және одан қалған іздерді зерттеу. Осы
зертеуде ғылым жетістіктерін және озық тәжірибелерді, соның ішінде
жеке адамға қарсы бағытталған қылмыстар бойынша тағайындалатын
сараптамалардың ішіндегі қазіргі таңда артықшылығы және келешегі мол
деп саналатын ДНК молекуласын зерттеуге негізделген жеке тұлғаны
идентификациялаудың генотипоскопиялық әдісін және жоғарыда аталған
басқа да зерттеулер нәтижесін жеке адамға қарсы қылмыстық істерді
тергеуде және ашуда пайдалану мәселелерін қарастыру.
Бұл әдісті қарастырудың дипломдық жұмыстың басты мақсаты болуының себебі,
осы әдістің қылмыстарды әшкерелеуде, соның ішінде жеке адамға қарсы
бағытталған қылмыстардан қалған іздерді зерттеуден өткізуде дәлеледемелік
маңызының зор болатындығы және мемлекеттік тілдегі арнайы әдебиеттерде аз
кездесетіндігі болып отыр. Сондықтан да дипломдық жұмыста осы мәселенің
төңірегінде толығырақ тоқталатын боламыз.
Дипломдық жұмысты жазуда бұл әдістің мүмкіншіліктерін көрсететін,
Қазақстандық ғалымдардың ішінен Гинзбург А.Г, Поврезнюк Г.И, Салаев Б.А
және Әлмағанбетов П.Ә, Г.В Кириенконың зерттеулерін, сондай-ақ Ресей
зерттеушілері Перепечина И.О, Пименов М.Г және Т.В. Стегневаның бұл әдіс
бойынша жазған арнайы әдістемелік-нұсқаулық еңбектерін басшылыққа аламыз.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі тараудан, бес бөлімнен және
қортындыдан тұрады.
1. ЖЕКЕ АДАМҒА ҚАРСЫ БАҒЫТТАЛҒАН ҚЫЛМЫСТАРДЫ ТЕРГЕУДЕ ТАҒАЙЫНДАЛАТЫН СОТ
САРАПТАМАСЫНЫҢ ТүРЛЕРІ
1.1 Сот-медициналық сараптамасы
Сот-медициналық сараптама - бұл алдын-ала тергеу, анықтама және сот
өндірісін жүргізу кезінде пайда болған нақты медициналық және медициналы-
биологиялық мәселелерді (сұрақтарды) шешу үшін ұсынылған нақты
обьектілерді, сарапшының заңда көрсетілгендей және реттелгендей түрде
жүргізілген ғылыми-тәжірибелік зерттеуі.
Сот-медициналық сараптама, өлімнің себептерін, денсаулыққа
келтірілген зиянның сипаты мен ауырлық дәрежесін, сезіктінің,
айыпталушының, жәбірленушінің жасын анықтау үшін, сондай-ақ егер мән-жайды
дұрыс қабылдау мен олар туралы дұрыс көрсетулер беру қабілеті жөнінде күмән
туса, куә мен жәбірленушінің тәнінің жай-күйін анықтау үшін міндетті түрде
жүргізіледі. Басқа да жекелеген мәселелерді шешу нақты тергелетін істің
ерекшелігімен анықталады.
Сот-медициналық сараптаманың пәні алдын-ала тергеу, анықтама
және сот өндірісі барысында туындаған медициналық және медициналы-
биологиялық мәселелерді шешу болып табылады.
Сот-медицина сараптамасының обьектісі болып, тірі адамдар, мәйіт,
қылмыстық және азаматтық іс материалдары (кейде тек медициналық құжаттар),
сондай-ақ заттай дәлелдемелер (құралдар, киімдер, адамның бөлінетін
бөлінділердің іздері, т.б ) табылады.
Сот-медицина сараптамасын жүргізудің жалпы тәртібі келесі кезеңдерді
қамтиды:
1. Сараптама тағайындау туралы тергеушінің немесе соттың қаулысын оқып-
танысу.
2. Сараптама жүргізуге себеп болған мән-жәйларды және сарапшының шешуі үшін
қойылған сұрақтарды анықтау.
3. Тергеушінің сараптамалық зерттеу үшін ұсынған материалдарының сапасы мен
жеткіліктілігін және қойылған сұрақтарға жауабын бағалау; егер қажет
болған жағдайда тергеушіден қосымша обьектілер мен істің қосымша
материалдарын сұратып өтініш жасау.
4. Сараптамалық міндеттерді тиімді түрде шешуді көздейтін сараптама
жүргізудің жоспарын жасау және зерттеу үшін қажетті кешенді әдістерді
ұтымды қолдану.
5. Сараптама обьектісін немесе обьектілерді жеке-дара зерттеу.
6. Жүргізілген барлық зерттеулердің нәтижесін талдау және талқылау.
7. Сарапшы қорытындысын жасау.
Сот-медицина сараптамасы обьектісі бойынша бірнеше түрге бөлінеді:
1. Тірі адамдарға сот-медициналық сараптама.
2. Мәйітке сот-медициналық сараптама.
3. Заттай дәлелдемелерге сот-медицина сараптамасы.
4. Медицина қызметкерінің кәсіби қызметін бұзуына байланысты сот-медицина
сараптамасы.
Кейбір әдебиеттерде сот-медицина сараптамасының тағы да бір
түрі ретінде іс материалдарына сот-медицина сараптамасын жүргізуді
көрсетеді. Дегенмен бұл жіктелуге Э.С.Гордон, іс материалдары сараптамалық
зерттеудің жеке дара обьектісі болып саналмайтындығын, олар тек сот-
медицина сараптамасының үш обьектілерінің, мәйіт, тірі адам, заттай
дәлелдемелердің белгілерінде ғана көрініс табатындығын ескере отырып
келіспейтіндігін білдірді.1
Сонымен сот-медицина сараптамасының обьектілері бойынша
жіктелген жекелеген түрлерін қарастырайық.
1.1.1 Тірі адамдарға сот-медициналық сараптама тағайындау
Тірі адамдарға сот-медициналық сараптамасы – бұл тірі адамдарды
тексерудің себептері, әдістері, амалдары туралы сондай-ақ жүргізілген
зерттеудің нәтижесін бағалаудың қағидалары туралы мәліметтердің жиынтығын
көрсететін сот-медицина сараптамасының бір түрі.
Сонымен қатар “тірі адамдарға сот-медициналық сараптама” термині, нақты
қылмыстық істі тергеу кезінде туындаған, нақты сұрақтарды шешу мақсатында,
нақты адамды тексерумен аяқталатын және заңда көзделгендей дәрігердің жеке-
дара ғылыми тәжірибелік зерттеу жүргізуін білдіреді1.
Тірі адамдарға сот-медициналық сараптама мынадай жағдайларда
тағайындалады:
1. Денсаулыққа келтірілген зиянның сипаты мен ауырлық дәрежесін, пайда болу
механизмін, қандай қарумен келтірілгенін, еңбекке қабілетін жоғалтуды
анықтау үшін;
2. Жалған және жасанды аурулармен ауыратындығына күмән туғанда,
денсаулықтың жалпы жәй-күйін, психикалық жәй күйін, сылтауратуын
(симуляция), аггравациясын, жасанды ауру шақыруын, өзіне-өзі зақым
келтіруін (мүшелеріне зиян келтіру) анықтау үшін;
3. Даулы жыныстың ахуал және жыныстық қылмыстар кезінде – гермофродитизмді,
жыныстық жетілгендікті, бұрын жыныстық қатынаста болғандықты, жыныстық
қабілеттікті (әйелдерде – бала біткендігін, қосылғандығын; ерлерде -
қосылғандығын, ұрықтандыратынын), жүктілікті, абортты, бұрын
босанғандығын, әкелікті, зорлық жыныстық актіні (зорлау), жыныстық
жетілуге жетпеген тұлғамен болған жыныстық қатынасты, азғындық әрекетті,
еркек пен еркектің арасындағы жыныстық қатынасты азғындық әрекетті, еркек
пен еркектің арасындағы жыныстық қатынасты, жұқпалы ауруларды
жұқтырғандықты анықтау үшін;
4. Басқа да себептерде – тұлғаның жасын, ұқсастығын анықтау.
Тірі адамдарға сот-медициналық сараптама жүргізудің осылайша жекелеген
негіздерге бөлінуі критерийлерінің қылмыстық заңның, жеке адамдарға қарсы
бағытталған қылмыстарға арналған тарауынан шыққандығын байқауға болады.
Сонымен, тірі адамдарға сот-медициналық сараптама жүргізудің
жекелеген негіздеріне тоқталып өтейік.
Денсаулыққа келтірілген зиянның ауырлық дәрежесін анықтау.
Денсаулыққа келтірілген зиянның ауырлығын анықтаудың критерийлері мен
әдістемесін “Денсаулыққа келген зиянның ауырлығын сот-медициналық тұрғыдан
бағалаудың ережелерінде” қалыптастырады.
ҚР Қылмыстық кодексі бойынша, денсаулыққа келтірілген зиянның ауырлық
дәрежесінің үш түрін көрсетуге болады:
1. Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру (ҚР ҚК – 103б).
2. Денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зиян келтіру (ҚР ҚК – 104б).
3. Денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру (ҚР ҚК – 105б).
Денсаулыққа келген зиянның ауырлық дәрежесі мен сипатын
анықтау мақсатында сот-медициналық сараптама жүргізуге кірісе отырып,
сарапшы тергеушінің қаулысын оқып білуі, зерттеуге қойған сұрақтарды
анықтауы, сараптама жоспарын жасауы тиіс.
Зерттеу жүргізу (тексеру), куәландырушы жарақат алудың уақыты мен мән-
жайы және денсаулығының жай-күйіне шағым білдіретін туралы айтатын, сұрау
жүргізуден басталады. Әңгіме ерікті сипатта болуы керек, сарапшының
нақтылайтын сұрақтары жетелеуші болмауы тиіс. Содан кейін, жарақатты
бағалау туралы мәліметтерден тұратын түпнұсқа медициналық құжаттарды оқып
танысады. Кейбір жағдайларда түпнұсқа құжаттар, емдеу мекемесінің мөрімен
куәландырылған анықтама көшірмелерімен ауыстырылуы мүмкін. Егер, қажетті
медициналық құжаттар сарапшыға ұсынылмаса, ол сараптама тағайындаған
органға тиісті материалдарды ұсыну жөнінде өтінім жасауға құқылы. Емдеу
мекемелерінің меңгерушілері мен дәрігерлері сараптама жүргізу кезінде сот-
медициналық сарапшыға, клиникалық және лабораториялық тексеру жүргізуде
көмек көрсетуге міндетті.
Денсаулыққа келген зиянның ауырлық дәрежесі мен сипатын анықтау үшін
сарапшының шешуіне бірқатар сұрақтар қойылады. Жәбірленушіге,
сондай-ақ сезіктіге қатысты сарапшының алдына
қойылуы мүмкін негізгі сұрақтар.
1. Тұлғада қандай да бір жарақаттар бар ма, егер бар болса, олардың сипаты,
саны, таралмаушылығы қандай?
2. Куәландырушыға жарақат қандай қарумен және қандай жолмен келтірілді? Ол
ұсынылған қарумен келтірілуі мүмкін бе?
3. Жәбірленушінің денсаулығына зиян келген кездегі жәбірленуші мен шабуыл
жаасаушының арасындағы өзара жағдайының ықтималдылығы қандай болды?
4. Жарақаттың ұзақтығы қандай және ол жәбірленушінің көрсеткен ұзақтығына
сәйкес келеді ме?
5. Денеден табылған жарақаттармен соққының бағытын және шамаланған күшін
анықтауға мүмкіндік бар ма?
6. Жәбірленушіге жарақат бір уақытта ма немесе әртүрлі мерзімде келтірілді
ме?
7. Жарақат арқылы соққының саны қанша және олардың бірізділігінің қандай
екендігін анықтауға болады ма?
8. Бұл жарақаттар жәбірленушінің өз қолымен келтірілуі мүмкін бе?
9. Бұл тұлғаның денсаулығына келтірілген зиянның ауырлық дәрежесі қандай?
10. Осы жарақат өмір үшін қауіпті болып табыла ма?
11. Бұл жарақаттың ақыры (салдары, нәтижесі) қандай?
12. Тұлғаның жалпы және кәсіби еңбек мөлшері қандай?
13. Жәбірленушіінің алған жарақаттарына байланысты денсаулығының
бұзылуының ұзақтығы қандай?
14. Куәландырылушының денесінде тыртық бар ма, егер бар болса, олардың
шығу тегі қандай? Олар аурудың ба, әлде зақымның салдары ма?
15. Денедегі тыртықтың болған уақыты қандай?
16. Бұл тұлғада бар тыртықтың сипаты мен жайылтпаушылығы, оның жараның мән-
жайы туралы берген түсініктемесімен сәйкес келеді ме?
Сарапшының қорытындысындағы барлық тұжырымдар, амбулаториялық,
клиникалық, лабораториялық және инструментальды зерттеулердің нәтижесіне
сүйеніп шығарылуы керек. Тұжырымның әрбір ережесі ғылыми негізделген
болуы керек.
Қажетті зерттеулер жүргізілгеннен кейін оның нәтижелерін есепке ала
отырып, сарапшы өз атынан жазбаша қорытынды жасайды. Оны өз қолын қоюы
және жеке мөрі арқылы растайды.
Кейбір жағдайларда сарапшы денсаулыққа келген зиянның ауырлығын
анықтаудың мүмкін еместігі туралы хабарлама жазады.
Ол мынадай жағдайларда болуы мүмкін:
- түсініксіз клиникалық картина(бейне) және жәбірленушіні клиникалық
тексерудің жеткіліксіздігі кезінде;
- өмір үшін қауіпті емес жарақаттың нәтижесі түсініксіз болғанда.
- жәбірленушінің тексеруден бас тартуы, сарапшының медициналық құжаттар
бойынша жарақаттың сипаты мен ақыры туралы обьективті көрсетулерді
құру мүмкіндігін шектесе.
- қажетті құжаттар болмаған кезде.
Денсаулыққа келтірілген зиянның ауырлық дәрежесі мен
сипатын анықтау мақсатында сот-медициналық сараптама тағайындаудың
маңыздылығы, жәбірленушіге жарақат келтірген адамның өз жасаған әрекетінің
сипатына қарай, қылмыстық заңда көрсетілген денсаулыққа келтірген зиянның
ауырлық дәрежесінің қайсысы бойынша жауапкершілікке тартуды белгілейтін
алғашқы қадамдардың бірі болуында.
Денсаулықтың жай-күйін анықтау үшін сот-медициналық сараптама
Денсаулықтың жай-күйін анықтау үшін сот-медициналық сараптама
тағайындаудың себептері болып: іс үшін маңызы бар мән-жайларды дұрыс
қабылдауы және олар туралы дұрыс көрсетулер беру қабілеті жөнінде күмән
туғанда, куә мен жәбірленушінің тәнінің жай-күйін анықтау; денсаулығының
жай-күйінің жақсы еместігін ескеріп куә мен айыпталушының сотқа келуден бас
тартуы; ауырғандығына байланысты міндетті әскери қызметті орындаудан бас
тартуы және басқа да мән-жайлар табылады.
Денсаулықтың жай-күйін анықтау үшін сот-медициналық
сараптаманың түрлері:
- өзін-өзі зақымдауға және жасанды ауруларға сот-медициналық
сараптамасы;
- симмуляция мен аггравацияға күмән туғанда сот-медициналық сараптама;
Кең мағынада алғанда өзін-өзі зақымдау дегеніміз – адамның өз
денсаулығына өзі зиян келтіруі. Адамның өзіне-өзі механикалық жолмен немесе
басқа да тәсілдер мен әдістерді қолдану арқылы: жоғары және төмен
температурамен, химиялық заттармен және т.б. әлдебір жарақат салуы өзін-өзі
зақымдау деп түсініліп келді.
Өзін-өзі зақымдауға сот-медициналық сараптама жүргізуге кіріскен
дәріәгердің алдында екі міндет тұрады:
- Жарақаттың сипатын, оның туындау жағдайын, механизмін және ұзақтығын
анықтау;
- Анықталған жарақаттың сезікті айтқан, ал кейбір жағдайларда ол
көрсеткен мән-жайлар кезінде туындауы мүмкіндігі әлде мүмкін
еместігін анықтау.
Симмуляция – бұл субъектінің өзінде жоқ ауруды немесе оның
симптомдарын бар деп көрсетуі.
Аггравация дегеніміз – бұл өзінде бар аурулардың симптомдарын барынша
әсірілеп көрсету.
Диссимуляция дегеніміз – бұл симмуляцияға керісінше, яғни субъектінің
өзінде бар ауруды жасыруы.
Симмуляция мен аггравацияға күмән туғанда сот-медициналық сараптама
жасаудың өзіндік ерекшелігі бар. Бұл екеуінің де, денсаулыққа зиян
келтіруді көздемейтіндігін, яғни алдау жолымен жүретіндігін ескеруіміз
керек. Мұндай алдаулар субъективті(денсаулығының жай-күйіне негізсіз
шағымдар келтіру) немесе объективті (қанды басқа да әртүрлі ағза
бөлінділермен араластыру, анализдерді ауыстыру) болуы мүмкін. Осындай
көпжақтылық, осындай себептерге байланысты сараптама жүргізу кезінде
шығармашылық және жауапкершілікті қадам жасаудың қажеттілігін көрсетеді.
Бұл кезде сараптаманың шешетін ең негізгі сұрағы болып: тексерілуші
ауыру ма әлде сау ма; егер ауыру болса, немен ауырады және денсаулықтың жай-
күйі туралы объективті көрсетілген шағымына сәйкес келеді ме? – деген сұрақ
табылады.
Сарапшының шешуіне қойылатын сұрақтар:
1. Нақты тұлғада қандай да бір ауру бар ма, егер бар болса бұл қандай ауру
және оның себебі неде?
2. Бұл тұлғадан денсаулығының жай-күйі бойынша куә (айыпталушы) ретінде
жауап алынуы мүмкін бе?
3. Осы тұлғаның ауруы оның бұрын алған жарақатымен байланысты, емес пе?
4. Куәландырылушы тұлғада көлік құралын жүргізуге әсер ететін қандай да бір
ауру жоқ па, және бұл тұлға ішінара дальтонизмнен1 азап шекпейді ме?
5. Ауру куәландырылушымен симмуляцияланбаған ба?
6. Бұл тұлғаның көру қабілеті қандай?
7. Осы тұлға ымырт кезінде әлсіз жарықта көруге қабілетті ме?
8. Бұл тұлғаның есту қабілеті қандай?
9. Ауру ағымының өзгешелігі ауру адамның жекелеген симптомдарын әдейі
асырып көрсетуімен түсіндірілмейді ме?
10. Бұл тұлғаның медициналық, зейнеткерлік немесе басқа құжаттарында
көрсетілген нақты бір аурудың бар екендігі туралы мәліметтер, шындығында
бұл тұлғаның азап шегіп отырған ауруымен сәйкес келе ме?
11. Аурудың себебі мен ұзақтығы туралы көрсетулер объективті мәліметтермен
сәйкес келеді ме?
12. Жарақат қандай қарумен және қандай тәсілмен келтірілді? Ол
жәбірленушімен көрсетілген мән-жайларда ұсынылған қарумен келтірілуі
мүмкін бе?
13. Саусақтардың кесілуі бір әлде бірнеше соққымен келтірілді ме?
14. Куәландырушының оған келтірілген жарақаттың мән-жайы жөніндегі
көрсетулері оны тексеру кезінде анықталған объективті мәліметтермен
сәйкес келе ме?
15. Бұл зақым жәбірленушінің өз қолымен келтірілуі мүмкін бе?
Жыныстық қылмыстар кезіндегі сот-мсдициналық сараптама.
ҚР Қылмыстық кодексінде келесідей жыныстық қылмыстар қарастырылған:
зорлау (120б); нәпсіқұмарлық сипатындағы күш қолдану (121б); жыныстық
қатынас жасауға, еркек пен еркектің жыныстық қатынас жасауына, әйел мен
әйелдің жыныстық қатынас жасауына немесе нәпсіқұмарлық сипаттағы өзге де іс-
әрекеттерге мәжбүр ету (123б); он алты жасқа жетпеген адаммен жыныстық
қатынаста болу және нәсіпқұмарлық сипаттағы өзге де әрекеттер (122б); жас
балаларды азғындату (124б); соз ауруларын жұқтыру (115б); Адамның иммун
тапшылығы вирусын (ВИЧЖҚТБ) жұқтыруы (116б); Заңсыз аборт жасау (117б).
Жыныстық қылмыстарды тергеу кезінде сот-медициналық сараптама
келесідей белгілерді анықтайды: жынысты анықтау, жыныстық жетілгендікті,
қыздықты анықтау, ұрықтылық қабілетін анықтау, екіқабаттықты анықтау, түсік
болғандығын анықтау т.б.
Адамның шын жынысын анықтау жөніндегі сот-медицинасы тірі адамдарды
куәландыруға арналған жалпы схема бойынша, әдетте эндокринологтың,
невропатологтың, уролог пен психиатрдың қатысуымен жүргізіледі.
Куәландырушылар көбінесе мамандырылған емдеу мекемелерінде тұрақты
тексеруден өткізіледі. Еркек пен әйелдің жалған қызтекелерінің шын жынысын
анықтау үшін несептегі 17-кетостероидтары анықталады және қан
лейкоциттеріндегі жыныстық хроматин зерттеледі. Әйелдерде хромосомдық
жиынтық екі жыныстық хромотин ХХ-тің болуымен, ал еркектерде екі жыныстық
хромотин ХY-тің болуымен сипатталады1. Әдетте сот-медицина сараптама
комиссиясы шын жынысты анықтаумен бірге жалған әйел қызтекесінің жыныстың
қатынасқа түсіп, ұрықтану мүмкіндігін, ал жалған еркек қызтекесіне бала
біту мүмкіндігін анықтайды.
Әйелдің денсаулығына зиян келтірмей бала көтеріп, тууына мүмкіндік
беретіндей болып организмі мен оның физиологиялық функцияларының дамуы
әйелдің жыныстық жетілгендігі деп түсініледі.
Ал ер бозбалалардың жыныстық жетілгендігі қосылуы мен ұрықтықтық
қабілеттігімен сипатталады. Ер балалардың жыныстық жағынан толысуы 10-11
жасынан басталып, 17-18 жасында аяқталады.
Қыздық болуының негізгі көрсеткіші қыздың пердесінің бұзылмауы болып
табылады. Оның пішіні, қалыңдығы, тығыздығы және созылғыштығы әр түрлі
болып келеді.
Екі қабаттықтың үзілуі түсік(аборт) деп аталады. Ол өздігінен түсік
түсу және жасанды болып бөлінеді. Сонымен бірге түсіктің ауруханадан тыс
жерде жасалып, әйелдің денсаулығына зор зиян келтіруі мүмкін. Мұндай түсік
сот-медицина тәжірибесінде қылмысты түсік деп аталады.
Қылмысты түсік жағдайындағы сот-медицина сараптамасы басқа
жағдайлардағы сияқты кезеңдерден тұрады. Бұл орайда медицина құжаттарының,
нуқас тарихтарының, анықтамалардың зор маңызы бар.
Сараптама жүргізудің барысында әйелдің өзі және заңсыз аборт жасады
деп сезіктенген тұлғадан табылған әртүрлі заттай дәлелдемелер тексеріледі.
Заңсыз түсік жасалған деп күдік келтірілген жағдайда әйелге сот-
медицина сараптамасы акушер-гинекологтың қатысуымен әрқашанда комиссия
арқылы жүргізіледі. Ол қосымша құжаттарды зерттеуден, куәландырушының жеке
басын анықтау мен сұрақтар қоюдан басталады. Әйелмен әңгімелескен кезде
оқиғаның мән-жайы анықталып, гинекологиялық анамнез жасалады. Содан соң
жалпы және гинекологиялық тексеру жүргізіледі. Жалпы тексеруді бастаған
кезде әйелдің дене құрылысына, бойына және басқа деректеріне қоса қарынның
ақ сызығының өзгеру дәрежесіне, емізік маңайына, емшек бездерінің жайына –
олардың домбығуына, емізіктерінен не бөлінетініне назар аударылады.
Зорлау. Қылмыстық заңда, жәбірленушіге немесе басқа адамдарға
күш қолданып немесе оны қолданбақшы болып қорқытып, не жәбірленушінің
дәрменсіз күйін пайдаланып жыныстық қатынас жасау зорлау деп анықталады
және ол жеке адамға қарсы жасалатын ауыр қылмыстардың бірі деп саналады.
Зорлау жағдайында сараптама жүргізгенде сот-медицина сарапшысының
міндеті – бұрын жасалған жыныстық қатынастарды анықтау, оның зорлап
жасалғандығының іздерін табу және әйел үшін қылмыстың медициналық
зардаптарын – оның екіқабат екенін, денсаулығының бұзылып, венера ауруының
жұғуын бағалау.
Тергеушінің сот-медицина сараптамасын тағайындау туралы қаулысын
зерттегеннен кейін әйелге сұрақтар қойып, сынақ кезінде зорлау жасалған
жағдай егжей-тегжейлі анықталады: оның қайда, қашан(тәуліктің қай кезінде,
жарық қандай кезде) жасалғанын, кімнің, қалай және не істегенін(жәбірленуші
мен өзінің киімін және қандай киімін шешкенін), жәбірленушінің не
сезінгенін(ауырғанын), жыныстың қатынастан кейін не бөлінгенін анықтайды.
Жәбірленушімен қоса күдік келтірілген зорлаушыға да сұрақтар қойылып, ол да
тексерілуге және зерттелуге тиіс.
Зорлаудан көп уақыт өтпеген жағдайларда үрпіден алынған жұғындылардан
сперматазоид табылады, тырнақ астын зертегенде одан қан түйіршіктері және
қынаптан бөлінген сұйықтар табылуы мүмкін.
Жәбірленуші мен сезік келтірушінің киім-кешегін оларды куәландыратын
сот-медицина срапшысы тексереді. Олардан зақымданған жерлер мен қан және
ұрық сұйығы деп күдік келтірілген дақтар табылған жағдайда сарапшы оны
тергеушіге хабарлауға міндетті, ал тергеуші киімдерді зерттеу үшін сот-
медицина лабораториясына жібереді.
Азғындық әрекеттер жыныстық қатынастың табиғи түрінде де, табиғи емес
түрінде де жатпайтын физикалық сипаттағы әрекеттер болып табылады.
16 жасқа толмаған жасөспірім де, қыз да жәбірленуші болуы мүмкін.
Оларға сұрақ қойғанда барынша сақ болу керек, өйткені балалар сенгіш
келеді. Әдетте, сот-медицина сараптамасы жас қыздарға жүргізіледі.
Жыныстық қылмыстар кезінде шешілетін сұрақтар:
1. Куәландырылушы жыныстық жетілгендікке жеткен бе?
2. Жәбірленушінің қыздық пердесі бұзылмаған ба, егер бұзылған болса оның
ұзақтығы қандай?
3. Жәбірленушінің қыздық пердесі бұзылмай-ақ жыныстық қатынастың болуы
мүмкін бе?
4. Жәбірленушінің жыныстық жолдарында немесе денесінің басқа бөліктерінде
шәуеттің, қанның іздері бар ма, егер бар болса онда олардың топтық
тиістілігі қандай?
5. Жәбірленушінің қынабына жыныстық мүшенің кіргендігі туралы мәліметтер
бар ма?
6. Жәбірленушінің киімінде қанның, шәуеттің іздері бар ма?
7. Жәбірленушімен болған жыныстық қатынас оның денсаулығына қандай да бір
зиянды салдарын тигізді ме және нақты қандай?
8. Жәбірленушінің жыныстық органдары тұсында қандай да бір өзгерістер,
зақымдар бар ма, егер болса олардың туындау сипаты қандай?
9. Зорлықпен істелген жыныстық қатынас ішімдік ішудің әсерінен болған
ұйықтау кезінде болуы мүмкін бе, егер болса, онда мұндай жағдайды
дәрменсіздік деп бағалауға бола ма, оқиғаның мән жайларында мұндай жағдай
жәбірленушіде болған ба?
10. Жәбірленушінің жыныстық органдары тұсында қанның іздері, жәбірленушінің
қынабының ішіне жыныстық мүшенің кіргендігін объективті түрде растайтын
қынаптық эпителия бар ма?
11. Қыздық перденің үзілуі еркектің жыныстық мүшесінен келтірілді ме, әлде
басқа әрекеттен, мысалыға жәбірленушінің қынабына саусақтың немесе қандай
да бір қатты заттың кіруінен болды ма?
12. Бұл тұлғаның гомосексуализммен ауыратындығын куәландыратын медициналық
сипаттағы мәліметтер бар ма, егер бар болса белсенді ма әлде бәсең ба?
13. Бұл тұлға венерологиялық аурумен ауырмайды ма, егер ауырса нақты
қайсысымен және аурудың басталуы қандай мерзімге жатады?
14. Бұл тұлға өзінде венерологиялық аурудың барын білмеуі мүмкін бе?
15. Бұл тұлға жыныстық қатынаста болуға қабілетті ме, егер қабілетсіз болса
қандай күштің себебінен?
16. Бұл тұлға ұрықтандыруға қабілетті ме?
17. Бұл әйел бала тууға қабілетті ме?
18. Куәландыру кезінде екіқабаттықтың мерзімі қандай және уақыты қандай?
19. Бұл әйел бұрын туған ба немесе екіқабат болған ба?
20. Куәландырылушыда ерте босанғандығы туралы мәліметтер бар ма?
21. Екіқабаттықтың үзілгендігін куәландыратын белгілер бар ма, егер бар
болса екіқабаттық қайсыншы айда үзілді?
22. Бұл бала осы анадан тууы мүмкін бе? және т.б.
1.1.2 Мәйітке сот-медициналық сараптама тағайындау
Мәйітті зерттеудің екі түрі бар: потологиялық және сот-медициналық.
Сот медициналық зерттеуге мыналар жатады:
- күштеп өлтірілген адамдар;
- кенеттен болған өлім;
- жеке басы белгісіз адамдар;
- егер диагнозы анықталмаса, емдеу мекемелерінде түскеннен кейін
бірінші тәуліктің ішінде өлгендер;
- тергеу органдарына медицина қызметкерлерінің дұрыс емес әрекеті
туралы арыз түссе, стационарда өлгендер немесе қаза тапқандар;
Стационарда қайтыс болған адамның мәйітін сот-медициналық
және патологоанатомиялық зерттеу бірқатар ортақ міндеттерді шешуді
білдіреді. Екі жағдайда да өлімнің себебі мен генезін анықтау, клиникалық
және анатомиялық диагнозын қою, медициналық көмек пен медициналық
құжаттардың мінін(ақауын) көрсету керек. Сонымен бірге мәйітті зерттеудің
осы екі түрінің өзара айырмашылықтары да бар.
Науқас тарихи мен басқа да медициналық құжаттардан бөлек сот-
медициналық зерттеудің қосымша объектілерінің қатарына, қайтыс болған
адамның киімдері, жарақат құралы, көлік құралдары, оқиға болған жерден
алынған әртүрлі іздер (қан, шаш т.б.), істің материалдары жатады.
Мәйітті сот-медициналық зерттеудің қосымша тәсілдерінің қатарына
гистологиялық, гисто-химиялық және бактериологиялық тәсілдерден бөлек
медико-криминалисттік, физико-химиялық, арнайы фотографиялық,
профилографиялық және басқа да тәсілдер қосылады.
Салыстырылып отырған мәйітті зерттеудің екі түрі ұйымдастырушылық
қатынастармен де ерекшеленеді1.
Сот-медициналық сараптаманы тергеуші немесе сот тағайындайды,
жүргізілген сараптаманың нәтижесі қылмыстық іс -жүргізушілік заңдылықта
көрсетілген арнайы құжатта баяндалады, сараптаманы орындау мерзімі тергеу
уақытымен анықталады, сарапшы өз қорытындысына қылмыстық жауаптылықты
иеленеді.
Патологоанатомиялық ашу емдеу мекемесі әкімшілігінің өкімі бойынша
жүргізіледі; патологоанатом арнайы басшылықпен анықталған мерзімде
ведомстволық құжат (патологоанатомия ашу хаттамасы) толтырады және өз
жұмысының сапасына тәртіптік жауапкершілікті мойнына алады, ол құжат
дәлелдеме болып табылмайды.
Мәйітті зерттеу барысында тергеуші қатысуға құқылы. Кісі өлтіру,
зорлаудың салдарынан болған өлімнің, басқа да ауыр қылмыстардың кезінде
сарапшы ашу кезінде тергеушінің міндетті қатыстырылуына қол жеткізу керек.
Ашу тергеушінің қатысуынсыз мәйіттің шіріп кету қаупі туғанда және сот-
медициналық ақпаратты жоғалтып алу мүмкіндігі болғанда ғана жүргізіледі.
Жарақаттың түрі мен жобаланған себепке байланысты мәйітті сот-
медициналық зерттеудің өзінің ерекшеліктері бар.
Сот-медициналық ашуда көп мән сырттай қарап зерттеуге беріледі. Бұл
кезең организмнің қалыптасуы мен дамуының жалпы және жеке белгілерін
анықтау мен өлі дененің тіндерінде физиологиялық реакциялардың сақталу
дәрежесі мен өлік құбылыстарының көріну дәрежесі бойынша өлімнің ұзақтығын
анықтау үшін негізгі болып табылады. Сырттай қарап зерттегеннің өзінде,
нақты жағдайда іштей зерттеудің дұрыс тәртібін анықтауға мүмкіндік беретін,
өлімнің себебі туралы болжамды пікірлер құрастыруға болады. Бірақ, сырттай
қарап зерттеудің нәтижесінің қандай болғанына қарамастан, өлімнің себебі
мен мән-жайы туралы түпкілікті қорытынды беруге болмайды. Яғни, сырттай
қарап зерттеу сот-медицина сараптамасының бір бөлігі ғана.
Іштей зерттеуге қажетті инструментальды және лабораториялық
тәсілдерді қолдану қажет. Рентгенография бөлшектелген және бүтіндей оқ
жарақаттары кезінде, ауа эмболиясына күмән туғанда және жаңа туған
сәбилердің мәйітін ашу кезінде қолданылады. Бактериологиялық зерттеуге
материалдарды жинау күшті инфекциялық аурудан қайтыс болғандығына күмән
туғанда, инфекциялық шиеленіскен кезде (сепсис, пневмония, менингит және
т.б.) венерологиялық аурулармен ауыратынына күмән туғанда жүргізіледі.
Қынаптан, артқы жақтан, ауыз қуысынан майлар, жыныстық қатынастар және
жыныстық азғындық әрекеттер болды-ау деген кезде алынады. Радиометриялық
зерттеулер ионизациялаушы сәулелердің әсері туралы мәліметтер болған кезде
жүргізіледі. Бас миының түтікшелі потологиясын анықтау мақсатында
ангиографиялық зерттеулер жүргізіледі1.
Іштей зерттеу міндетті түрде үшқуысты: бассүйекті; өкпеқабығын;
көкшандырды ашуды ұсынады. Әдетте ашу дененің зақымданған жерінен
басталады, мысалы, бассүйек – мидың зақымдану кезінде бас-сүйек қуысы
ашылады. Атумен келтірілген, түйрелген, түйреліп-кесілген жарақаттар
кезінде іштей зерттеу жара каналдарын ағза комплексінен шығарып алуға дейін
бірінен-соң бірін зерттеуден: жарақаттың кірген тесігінен шыққан тесігіне
дейін зерттеуден басталады.
Көптеген жағдайларда үш негізгі қуыстарды ашудан басқа қосымша
секциялық зерттеулер де жүргізіледі.
Бөлініп қалған мәйіттер (мысалы, темір жол жарақаттары кезінде)
зерттеуден бұрын мұқият тігіледі.
Мәйітке сот-медициналық сараптама жасау кезінде шешілетін сұрақтар:
1. Өлім қай кезде болды?
2. Өлім қандай да бір уақытта болды деп есептеуге болады ма, егер болса,
қандай белгілердің негізінде болды?
3. Өлімнің себебі қандай?
4. Өлімнің негізгі себебі болып жарақат па әлде ауру табылады ма?
5. Мәйіттің алғашқы қалпы өзгерді ме?
6. Мәйітте қандай зақымдар бар, олардың орналасу сипаты қандай және олар
немен келтірілуі мүмкін? Олардың қайсысы тірі кезінде, қайсысы өлгеннен
кейін келтірілді?
7. Зақымдарды келтірудің кезектілігі қандай?
8. Нақты қай зақым өлуіне себепші болды?
9. Жәбірленушінің өлімі мен алған зақымның арасында тікелей себепті
байланыс бар ма?
10. Зақым келтірілген кезде зақымданушы шамамен қандай қалыпта болды?
11. Мәйіттегі зақым, киімдегі зақыммен жайылмаушылығы (локализация),
сипаты, саны бойынша сәйкес келеді ме? Егер сәйкес келмесе мұны қалай
түсіндіруге болады?
12. Жарақат аурудың ағымына және өлімнің келген уақытына қандай дәрежеде
әсер етті?
13. Жәбірленуші оған зақым келтірілгеннен кейін, өздігінше қандай да бір
әрекеттер (айқайлауға, қозғалуға) жасауға қабілетті болды ма?
14. Өлім қай жерде болды – мәйіт табылған жерде ме, әлде басқа жерде ме?
15. Мәйітте қандай да бір аурудың белгілері бар ма, олар өлімге немесе оның
келуіне себепші бола ала ма?
16. Мәйітті зерттеу кезінде анықталған медициналық мәліметтермен өлімнің
сол немесе өзге де мән-жайлары сәйкес келеді ме?
17. Мәйіттің қанының тобы қандай? т.б.
Жаңа туған сәбилердің мәйітін сот медициналық зерттеу.
Жаңадан туылғандардың мәйітін зерттеудің ерекшеліктеріне жаңа
туылғандықты, тірі туылғандықты, айы күніне жетіп туылғандықты және сәбидің
өмірге икемділігін, ана құрсағындағы өмірінің ұзақтығын анықтауды жатқызуға
болады.
Бұл сот-медициналық зерттеуді жеке адамдарға қарсы бағытталған
қылмыстық істердің категориясына жататын істердің ішіндегі әжаңа туған
сәбиді анасының өлтіруі” деп аталатын құрамда қолданады.
Жаңа туылғандықтың белгілері болып:
- жаңа туған сәбидің жолдасының бөлінбегендігі;
- сәбиде құрғаушылық белгілерінсіз, жас ылғалды кіндіктің немесе
көкшандырдың алдыңғы жағын жолдаспен жалғастыратын кіндіктің болуы;
- кіндіктің айналасындағы деморкациялық сақинада аасқынудың болмауы;
- ауаның асқазанда ғана болуы;
- өкпеде ауаның болмауы;
- түгелдей ісіктің болмауы;
- баланың анасының қанымен былғануы;
Іштегі нәрестенің өздігінен іштей тыныс алуының көрінбеуі өлітуылғандық
болып саналады. Тірі туылған сәбилердің көкірек қуысы бөшке тәрізді,
қабырғаларының арасындағы аралық кеңейген және жақсы көрінеді, өкпесі
көкірек қуысының 34 көлемін алады және жүректі жауып тұрады, өкпенің
беті кебуіне байланысты тегіс емес, өкпенің түсі күлгін-қызғылт болады.
Тірі туылғандықтың белгілерін өкпе және асқазан-ішектің қалқымалы
макроскопиялық байқаулармен, сондай-ақ өкпені гистологиялық және өлгеннен
кейінгі рентгенографиялық зерттеулермен анықтайды.
Макроскопиялық байқап көрулер іріңдеу процесіне байланысты
жалған оң нәтиже беруі мүмкін екендігін ескеру керек.
1.1.3 Заттай дәлелдемелерге сот-медицина сараптамасын тағайындау.
Биологиялық тегі бар объектілер және оларды заттай дәлелдемелер ретінде
зерттеудің тәртібіне тоқталайық.
Өмірге, денсаулыққа, жыныстық қол сұғушылыққа қарсы бағытталған
қылмыстық істерді тергеуде ақпараттық қайнар көзі болып заттай дәлелдемелер
табылады.
ҚР қылмыстық іс жүргізу кодексінің 121-бабының І-тармағына сәйкес,
қылмыс құралы болды деп ойлауға негіз болған немесе қылмыс іздері сақталған
заттар, айыпталушының қылмысты әрекетінің объектілері болған заттар, сондай-
ақ, қылмыстық жолмен жинақталған ақша мен өзге де бағалы заттар және
қылмысты ашу, істің нақты мән-жайын анықтау, кінәлілерді анықтау не
айыптауды бекерге шығару немесе айыпталушының кінәсін жеңілдетуге құрал
болуы мүмкін басқа да заттар мен құжаттар заттай дәлелдемелер деп танылады.
Сонымен, жеке адамға қарсы бағытталған қылмыстық істер бойынша маңызды
деп саналатын заттай дәлелдемелерге сот-медицина сараптамасын жүргізудің
ерекшеліктеріне талдау жасайық.
Е. Р. Россинская жазғандай, заттық дәлелдемелердің сот-медициналық
сараптамасы, биологиялық тегі бар адам іздерін тауып, зерттеу және алынған
ақпаратты тұлғаны идентификациялауда пайдалану мақсатында жүргізіледі1.
Процессуалдық емес, сот-медициналық түсінікте, заттай дәлелдемелер деп
- өз алдына жеке биологиялық тегі бар немесе тасымалдаушы заттар үстінде
орналасқан объектілерді, сонымен қатар, әртүрлі болып келген адам ағзалары
мен тіндері қалған іздерді айтады. Мысалыға, заттық дәлелдемелердің сот-
медициналық зерттеуінің классикалық объектілерінің бірі – қан болып
саналады. Мұндай зерттеулер объектілеріне шаш, адам организмінің тіндері
мен ағзалары, сүйек және олардың фрагменттері т. б. жатады.
Биологиялық тегі бар объектілердің ерекшелігі, олардың „лсін
байқалатындығында және уақыт өткен сайын өз қасиеттерін өзгертуінде жатыр.
Қоршаған ортамен өзара қатынасты болған кезде, күннің көзінен, атмосфералық
және басқа да құбылыстардың ықпалынан шіріп және бұзыла отырып өздерінің
бірқатар жекелеген белгілерінен айырылады. Жеке адамға қарсы бағытталған
қылмыстарда биологиялық тегі бар заттай дәлелдемелер жиі кездеседі де,
олардың жекелеген белгілерінен айырылу мүмкіндігін азайту мақсатында
сақтандырғыш әрекеттерге назар аударады. Мысалы, қан, ш„ует, сілекей іздері
және басқа да адам бөлінділері бар заттай дәлелдемелер толық алынғаны жөн.
Егер бұл мүмкін болмаса, ізі бар заттың бөлігі алынғаны жөн. Егерде, қанның
дақы бар заттың өзін, не оның бөлігін алу мүмкіндігі болмаса, онда дақты
қырып алатын әрекет жасайды. Осындай әлсін байқалатын биологиялық тегі бар
объектілерді қылмыскерлер оқиға болған жерде құртып, жоюға тырысады. Бірақ
та, тәжірибе көрсеткендей, іздерді толық құртып жіберу мүмкін емес.
Биологиялық тегі бар заттай дәлелдемелердің нақтылы адамнан шыққандығын
анықтау, ауыр қылмыстар, соның ішінде, жеке адамға қарсы бағытталған
қылмыстарды тергеуде және ашуда ерекше маңызы бар. Мысалы, қанның нақтылы
адамға жататындығын анықтау үшін, генетикалық белгілермен қамтамасыз
етілген оның көп санын айқындау керек. Бірақ та, оқиға болған жерден
алынған қан дақында және күдіктінің қанындақы барлық нақтылы белгілері дәл
келу тәрізді, ыңғайлы жағдайларға қарамастан зерттеудегі объектіні нақтылы
осы тұлғаға жататындығы туралы үзілді-кесілді түрде қорытынды жасауға
болмайды. Мұндай сипаттағы қаны бар басқа адамды табу мүмкіндігін ойдан
шығармау керек.
Бұндай объектілер оқиға болған жерді қарау кезінде табылуы мүмкін,
сондай-ақ, қылмыс құралдарын қарау кезінде жәбірленушінің және сезіктінің
киім-кешектеріндегі, аяқ киіміндегі, көлік құралдарындақы іздер түрінде
зерттелуі тиіс.
Заттай дәлелдемелерге сот-медицина сараптамасын, сот-медицина
лабораторияларының биологиялық бөлімшелеріндегі жалпы сот-медициналық
даярлығымен қоса, заттай дәлелдемелерді зерттеу саласында да арнаулы
даярлығы бар мамандар жүргізеді.
Заттай дәлелдемелерді алу мен бекіту тек қылмыстық іс жүргізу
талаптарын сақтап қана дұрыс жүргізілмеуі керек, сонымен қатар, олар
сараптамалық зерттеу үшін жарамды болуы мен оларды сақтаудың тәсілдерін де
дұрыс қолдану қажет. Сонда ғана сараптамалық зертеудің нәтижелі
болатындығын түсінуге болады1.
Бұл сараптаманы тағайындау үшін, ең алдымен, оқиға болған жердегі
биологиялық тегі бар объектілермен жұмыс жасау керек.
Олар: оқиға болған жерде объектілерді іздеу, табу, алдын ала зерттеу, алу
бекітуден тұрады. Сонымен қатар, мынандай мән-жайлар анықталуы қажет, яғни,
биологиялық тегі бар объектілердің іздері жөніндегі қысқаша мәліметтер,
олардың іздеушілік және дәлелдемелік мәні көрсетіледі, сараптамалық
зерттеуге объектілерді дайындаумен байланысты және сараптамамен шешілетін
сұрақтар қарастырылады.
Биологиялық тегі бар объектілерді зерттеу үшін, оқиға болған жерді
қарау тергеу әрекетін тез арада, кейінге қалдырмай жүргізу керек. Тіпті,
жедел іздестіру топтарының кішкене ғана кешігуінің өзі құнды
дәлелдемелерді, спецификалық іздерді қайтарып ала алмайтындай жоғалтып
алуға алып келеді2. Демек, бұл кінәліні сараптама жүргізу арқылы да
анықтауға мүмкіндік бермейді, онсыз да тәжірибе көрсеткендей, жеке адамға
қарсы бағытталған қылмыстардың көбісі белгісіз жағдайда жасалады.
Сарапшының қолында сараптаманы жүргізуге қатысты болатын, оқиға болған
жерді қарау хаттамасы мен нақты іс бойынша алынған жауап алу хаттамасы да
болуы керек.
Іске қатысушылардан жауап алған кезде сарапшының қатысуымен
жүргізіледі. Өйткені, сарапшы сараптамалық зерттеуді толық жүргізу үшін
барлық мән-жайларды нақтылап алуы қажет.
Сонымен, осы сараптаманың негізгі зерттеу объектілерінің әрқайсысына
қатысты қойылатын сұрақтарды жеке-жеке талдайық. Өйткені, тергеушінің
сарапшыға қойған сұрақтары сараптманы жүргізудің ең негізгі бөлігі болып
табылады. Нақты қойылған сұрақтарға тиісінше дұрыс жауап беру арқылы іс
үшін маңызды мән-жайлар анықталатынын айта кету керек.
Жекелеген объектілердің көбірек кездесетін түрлері бойынша шешілетін
сұрақтар тізімін қарастырайық.
Қанды зерттеу барысында шешілетін сұрақтар:
1. Зерттелетін объектіде (сұйықтықта, дақтарда т. б.) қан бар ма?
2. Қан адамдікіне жатады ма, жоқ жануардікіне жатады ма?
3. Қан әйелдікі ме, әлде ер адамдікі ме?
4. Бұл қан дененің қай бөлігінікі?
5. Қан дақтарының қалыптасуының ұзақтығы қандай?
6. Қан ересектікі ме, әлде жасөспірімдікі ме?
7. Аққан қанның мөлшері қандай?
8. Қан дақтары тірі адамнан ба, әлде мәйіттен қалыптасты ма ?
9. Қанның құрамы бойынша баланың осы адамнан ба, әлде басқа адамнан
шыққандығы байқалады ма?
10. Қан екіқабат әйелдікі ме, әлде туған әйелдікі ме?
11. Қанның тамшылары қандай биіктіктен тамған?
12. Қан тамшылары тамған объект немесе зат вертикальды, горизантальды
немесе майысқан жағдайда болды ма?
Шашты зерттеу барысында:
1. Табылған объектілер шаш болып табыла ма, егер шаш болса, ол адамдікі
ме, әлде жануардікі ме?
2. Егер шаш жануардікі болса, онда қандай түрінікі? Шаш осы жануардың
шашымен бірдей ме, егер бірдей болса, қандай белгісімен бірдей?
3. Егер шаш адамдікі болса, онда дененің қай бөлігінікі?
4. Шаш осы тұлғанікі болса, оның жыныстық тиістілігі қандай?
5. Шаш жұлынған ба, әлде өздігінен түскен бе?
6. Шаш нақты тұлғаға тиісті ме?
7. Шаштың түсі қандай және олар жасанды боялып, өңін өзгертпеген бе,
немесе бұйраланбаған ба?
8. Шаш қандай тәсілмен немесе құралмен алынған? Егер шаш қиылған болса,
қашан қиылды?
9. Шаш жылдам қозғалыспен жұлынды ма, жоқ баяу қозғалыспен жұлынды ма?
10. Шашта жоғары температура әсерінің іздері жоқ па?
11. Шашта жақыннан атқанның белгілері байқалмайды ма?
12. Шаштың топтық тиістілігі қандай?
Шәует дақтарын зерттеу барысында:
1. Киімдегі дақтардың шығу тегі қандай? Олар жыныстық (ұрықтық) сұйықтық
па, әлде қынаптан бөлінген дақтар болып табыла ма?
2. Жыныстық сүйықтық қандай топқа жатады?
3. Ш„ует нақты тұлғадан болуы мүмкін бе?
4. Бұл тұлға оның жыныстық (ұрықтық) сұйықтығының қасиеттерін алып
қарағанда ұрықтандыруға қабілетті ме?
5. Сараптамаға ұсынылған дақтарда қынаптан шыққан бөлінділердің қоспасы
жоқ па?
6. Егер дақ қынаптың шығу тегіндегі болса, онда ол қандай топқа жатады?
Сілекейді зерттеу барысында:
1. Ұсынылған темекі тұқылында, тамақта, жыныстық мүше шайындыларында,
киімде сілекей бар ма?
2. Сілекейдің топтық тиістілігі қандай?
3. Сілекей нақты тұлғаға тиісті болуы мүмкін бе?
4. Дененің тістеген тұстарындақы киімде сілекейдің дақтары жоқ па?
5. Сілекей дақтарынан табылған эпителиалды жасушалардың жыныстық
тиістілігі қандай?
Осыларға ұқсас сұрақтар терді, зәрді, ана сүтін зерттеу барысында да
қойылуы мүмкін.
1.1.4. Медицина қызметкерлерінің кәсіптік құқық бұзушылықтары үшін сот-
медицина сараптамасын тағайындау.
Бұл сараптаманы тағайындаудың қажеттілігін сот және тергеу
органдарына медицина қызметкерлерінің қолданған емдері мен диагноз қоюының
дұрыс емес тәсілдері туралы және олардың ауыр зардаптарға әкеп соққандығы
туралы арыздар мен шағымдардың келіп түсуінен туындайды.
Сонымен қатар, жеке адамға қарсы бағытталған қылмыстық істердің
қатарына жататын қылмыстың түрлері бойынша да (ҚР Қылмыстық кодексінің 114,
118, 119 б.б.) түскен арыздар бұл сараптаманы тағайындауға негіз болып
табылады1.
Дәрігер мен науқастың өзара қатынастары науқастың медициналық көмек
алуға құқығының болуына және дәрігердің медицина мекемесінің лауазымды
адамы ретінде оған сондай көмек көрсетуге міндетті екендігіне негізделеді.
Сондықтан, олардың өзара қатынастарының негізінде материалдық мүдделік
емес, моральдік-этикалық нормалар жатыр. Медициналық деантология дәрігерлік
этиканың бір бөлігі болып табылады. Онда дәрігермен бүкіл медицина
қызметкерінің әртүрлі аурулардың барынша тиімді емделуін қамтамасыз етуге
бағытталған лайықты мінез-құлық көрсету принциптері қарастырылады.
Кез-келген басқа қызметкердің қызметіндегі сияқты, дәрігердің
тәжірибелік қызметінде де әртүрлі қателіктер мен олқылықтардың кездесуі
мүмкін. Олар көбінесе медициналық білімнің, диагноз қою мен емдеу
әдістерінің жетілмегендігіне байланысты орын алады. Кейде мұндай олқылықтар
дәрігердің жұмыс процессінде қажетті сақтық жасамаған жағдайында немесе
өзінің қызметтік міндеттеріне салақ қарауы жағдайында болуы мүмкін.
Сонымен, сот-медициналық тәжірибе көрсеткендей, медицина
қызметкерлерінің кәсіптік қызметіндегі алуан түрлі құқық бұзушылығтар мен
кемшіліктерді негізінен алғанда мынадай топтарға бөлуге болады:
- дәрігерлік құпияны бұзу;
- дәрігерлік қателіктер;
- медицина қызметкерінің абайламай жасаған әрекеттері;
- медицина тәжірибесіндегі жазатайым оқиғалар;
Медицина қызметкерінің кәсіптік қызметіне байланысты шағымдарды
тергеген кезде тергеу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
К І Р І С П Е 1
1. ЖЕКЕ АДАМҒА ҚАРСЫ БАҒЫТТАЛҒАН ҚЫЛМЫСТАРДЫ ТЕРГЕУДЕ ТАҒАЙЫНДАЛАТЫН СОТ
САРАПТАМАСЫНЫҢ ТүРЛЕРІ 4
1.1 Сот-медициналық сараптамасы 4
1.1.1 Тірі адамдарға сот-медициналық сараптама тағайындау 6
1.1.2 Мәйітке сот-медициналық сараптама тағайындау 16
1.1.3 Заттай дәлелдемелерге сот-медицина сараптамасын тағайындау. 21
1.1.4. Медицина қызметкерлерінің кәсіптік құқық бұзушылықтары үшін сот-
медицина сараптамасын тағайындау. 26
1.2 Сот-психиатриялық сараптама 28
1.3 Сот-психологиялық сараптама. 32
2. ЖЕКЕ АДАМҒА ҚАРСЫ БАҒЫТТАЛҒАН ҚЫЛМЫСТЫҚ ІСТЕР БОЙЫНША САРАПТАМАНЫң ЖАҢА
МҮМКІНДІКТЕРІ 35
2.1 Генотипоскопиялық зерттеулер жүргізудің маңызы 35
Қ О Р Ы Т Ы Н Д Ы 49
1. Қолданылған нормативтік-құқықтық актілер 52
Қолданылған жалпы және арнайы әдебиеттер 53
К І Р І С П Е
Зерттеу тақырыбының өзектілігі
Ғылыми техникалық революция дәурінде қылмыстарды тергеу, соның ішінде
жеке адамға қарсы бағытталған қылмыстарды тергеу мен ашуда ғылыми және
техникалық білімдерді пайдаланудың мүмкіндіктері елеулі кеңеюде. Осындай
істерді тергеу кезінде қылмыстық сот өндірісінде арнайы білімдерді
пайдаланудың тиімді және кеңінен тараған түрі болып сот сараптамасы
саналады. Қылмыстық сот өндірісі құқықтық білімдерден бөлек, өзге де соның
ішінде қылмысты тергеу мен ашуда мүмкіндіктері көп ғылым, техника, өнер
тәжірибелік қызмет салаларының білімдерінің, яғни нақты айтқанда арнаулы
білімді талап етеді.
Арнаулы білім дегеніміз - адамның кәсіби оқуының немесе белгілі бір
мамандық нәтижесінде сот ісін жүргізу міндеттерін шешу үшін пайдаланатын,
сот ісін жүргізудегі жалпы жұртқа белгілі емес білім.
Сараптаманың мәні тергеушінің тапсырмасы бойынша білікті тұлға,
сарапшының қарамағына берілген қылмыстық іс материалдарындағы маңызы бар
нақты мәліметтерді анықтау жолымен зерттеу жүргізуде жатыр. Осы зерттеудің
нәтижесі арқылы сарапшы қорытынды жасайды, ал ол өз алдына заңда
көрсетілген дәлелдемелердің бірі болады.
Сот сараптамасының мақсаты іс бойынша жаңа дәлелдемелік фактілерді
немесе істе бар ғылыми негізделген фактілерді алу болып табылады.
Сот сараптамасы дәлелдемелердің ең тиімді құралы болып саналады. Оның
көмегімен іс бойынша шындықты көрсетуде ерекше маңызы бар, соның ішінде
жеке адамдарға қарсы бағытталған қылмыстарға байланысты жағдайларды
анықтайтын мәселелер аз емес.
Е.Р. Россинскаяның ойынша сот сараптамасы шешетін негізгі
мәселелердің арасынан идентификациялауға жіберілген объектілерді бөлек
шығаруға болады, криминалистикада мұндай объектілерді оның кескіндері
арқылы теңдестіру деп атайды.
Осы жерде, зерттеу тақырыбының объектілері ретінде материалдарды,
бұйымдарды, нәрселерді, заттарды, өсімдіктерді, жануарларды және адамдарды
айтуға болады.
Бұл зерттеу объектілері бойынша тағайындалатын сараптамалардың саны
көп. Дегенмен де, мұндай сараптамалардың бәрін зерттеп, қарайтын болсақ,
дипломдық жұмыстың көлемі ұлғайып кететіндігін ескеріп, зерттейтін
сараптамалардың түрлерін шектеулі түрде алғанды жөн көрдік. Мысалыға,
криминалистік, техникалық тағы да басқа сараптамалардың оқулықтардағы
дәстурлілігін, олардың заң әдебиеттерінде толық зерттелгенін, оқу
құралдарында көп кездесетіндігін есепке ала отырып жұмыста бұл
сараптамаларға көңіл бөлмейміз.
Осы тұрғыдан алғанда дипломдық жұмыстың мақсаты екі негізгі аспектіде
болады:
1. Жеке адамға қарсы бағытталған қылмыстарды тергеудің алғашқы
кезеңдерінде тағайындалатын сараптамалардың ерекшеліктерін зерттеу.
Мысалға, адамның өміріне, денсаулығына және ар-намысына байланысты
қылмыстық істер бойынша, айталық, өлімнің себебін, дене жарақатының
сипатын, оның ауырлық дәрежесін анықтау үшін тағайындалатын сот-
медициналық сараптаманың рөлі өте зор. Сондықтан да, сот-медицина
сараптамасының нәтижесінде көптеген маңызды сұрақтар шешіліп,
қылмыстарды тергеудің алға қарай аяқ басуына көмектесетіндігін
ескеріп, оның жекелеген түрлеріне тоқталып, зерттеу. Сонымен қатар,
іске қатысы бар адамдардың есі дұрыстық және психологиялық жағдайын
анықтау үшін тағайындалатын психиатриялық және психологиялық
сараптамалардың ерекшелігіне тоқталып өту.
2. Қылмыстық іс үшін маңызы бар диагностикалық, белгілі бір топқа
жатқызу және идентификациялау мәселелерін шешу мақсатымен, жеке адамға
қарсы бағытталған қылмыстарды және одан қалған іздерді зерттеу. Осы
зертеуде ғылым жетістіктерін және озық тәжірибелерді, соның ішінде
жеке адамға қарсы бағытталған қылмыстар бойынша тағайындалатын
сараптамалардың ішіндегі қазіргі таңда артықшылығы және келешегі мол
деп саналатын ДНК молекуласын зерттеуге негізделген жеке тұлғаны
идентификациялаудың генотипоскопиялық әдісін және жоғарыда аталған
басқа да зерттеулер нәтижесін жеке адамға қарсы қылмыстық істерді
тергеуде және ашуда пайдалану мәселелерін қарастыру.
Бұл әдісті қарастырудың дипломдық жұмыстың басты мақсаты болуының себебі,
осы әдістің қылмыстарды әшкерелеуде, соның ішінде жеке адамға қарсы
бағытталған қылмыстардан қалған іздерді зерттеуден өткізуде дәлеледемелік
маңызының зор болатындығы және мемлекеттік тілдегі арнайы әдебиеттерде аз
кездесетіндігі болып отыр. Сондықтан да дипломдық жұмыста осы мәселенің
төңірегінде толығырақ тоқталатын боламыз.
Дипломдық жұмысты жазуда бұл әдістің мүмкіншіліктерін көрсететін,
Қазақстандық ғалымдардың ішінен Гинзбург А.Г, Поврезнюк Г.И, Салаев Б.А
және Әлмағанбетов П.Ә, Г.В Кириенконың зерттеулерін, сондай-ақ Ресей
зерттеушілері Перепечина И.О, Пименов М.Г және Т.В. Стегневаның бұл әдіс
бойынша жазған арнайы әдістемелік-нұсқаулық еңбектерін басшылыққа аламыз.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі тараудан, бес бөлімнен және
қортындыдан тұрады.
1. ЖЕКЕ АДАМҒА ҚАРСЫ БАҒЫТТАЛҒАН ҚЫЛМЫСТАРДЫ ТЕРГЕУДЕ ТАҒАЙЫНДАЛАТЫН СОТ
САРАПТАМАСЫНЫҢ ТүРЛЕРІ
1.1 Сот-медициналық сараптамасы
Сот-медициналық сараптама - бұл алдын-ала тергеу, анықтама және сот
өндірісін жүргізу кезінде пайда болған нақты медициналық және медициналы-
биологиялық мәселелерді (сұрақтарды) шешу үшін ұсынылған нақты
обьектілерді, сарапшының заңда көрсетілгендей және реттелгендей түрде
жүргізілген ғылыми-тәжірибелік зерттеуі.
Сот-медициналық сараптама, өлімнің себептерін, денсаулыққа
келтірілген зиянның сипаты мен ауырлық дәрежесін, сезіктінің,
айыпталушының, жәбірленушінің жасын анықтау үшін, сондай-ақ егер мән-жайды
дұрыс қабылдау мен олар туралы дұрыс көрсетулер беру қабілеті жөнінде күмән
туса, куә мен жәбірленушінің тәнінің жай-күйін анықтау үшін міндетті түрде
жүргізіледі. Басқа да жекелеген мәселелерді шешу нақты тергелетін істің
ерекшелігімен анықталады.
Сот-медициналық сараптаманың пәні алдын-ала тергеу, анықтама
және сот өндірісі барысында туындаған медициналық және медициналы-
биологиялық мәселелерді шешу болып табылады.
Сот-медицина сараптамасының обьектісі болып, тірі адамдар, мәйіт,
қылмыстық және азаматтық іс материалдары (кейде тек медициналық құжаттар),
сондай-ақ заттай дәлелдемелер (құралдар, киімдер, адамның бөлінетін
бөлінділердің іздері, т.б ) табылады.
Сот-медицина сараптамасын жүргізудің жалпы тәртібі келесі кезеңдерді
қамтиды:
1. Сараптама тағайындау туралы тергеушінің немесе соттың қаулысын оқып-
танысу.
2. Сараптама жүргізуге себеп болған мән-жәйларды және сарапшының шешуі үшін
қойылған сұрақтарды анықтау.
3. Тергеушінің сараптамалық зерттеу үшін ұсынған материалдарының сапасы мен
жеткіліктілігін және қойылған сұрақтарға жауабын бағалау; егер қажет
болған жағдайда тергеушіден қосымша обьектілер мен істің қосымша
материалдарын сұратып өтініш жасау.
4. Сараптамалық міндеттерді тиімді түрде шешуді көздейтін сараптама
жүргізудің жоспарын жасау және зерттеу үшін қажетті кешенді әдістерді
ұтымды қолдану.
5. Сараптама обьектісін немесе обьектілерді жеке-дара зерттеу.
6. Жүргізілген барлық зерттеулердің нәтижесін талдау және талқылау.
7. Сарапшы қорытындысын жасау.
Сот-медицина сараптамасы обьектісі бойынша бірнеше түрге бөлінеді:
1. Тірі адамдарға сот-медициналық сараптама.
2. Мәйітке сот-медициналық сараптама.
3. Заттай дәлелдемелерге сот-медицина сараптамасы.
4. Медицина қызметкерінің кәсіби қызметін бұзуына байланысты сот-медицина
сараптамасы.
Кейбір әдебиеттерде сот-медицина сараптамасының тағы да бір
түрі ретінде іс материалдарына сот-медицина сараптамасын жүргізуді
көрсетеді. Дегенмен бұл жіктелуге Э.С.Гордон, іс материалдары сараптамалық
зерттеудің жеке дара обьектісі болып саналмайтындығын, олар тек сот-
медицина сараптамасының үш обьектілерінің, мәйіт, тірі адам, заттай
дәлелдемелердің белгілерінде ғана көрініс табатындығын ескере отырып
келіспейтіндігін білдірді.1
Сонымен сот-медицина сараптамасының обьектілері бойынша
жіктелген жекелеген түрлерін қарастырайық.
1.1.1 Тірі адамдарға сот-медициналық сараптама тағайындау
Тірі адамдарға сот-медициналық сараптамасы – бұл тірі адамдарды
тексерудің себептері, әдістері, амалдары туралы сондай-ақ жүргізілген
зерттеудің нәтижесін бағалаудың қағидалары туралы мәліметтердің жиынтығын
көрсететін сот-медицина сараптамасының бір түрі.
Сонымен қатар “тірі адамдарға сот-медициналық сараптама” термині, нақты
қылмыстық істі тергеу кезінде туындаған, нақты сұрақтарды шешу мақсатында,
нақты адамды тексерумен аяқталатын және заңда көзделгендей дәрігердің жеке-
дара ғылыми тәжірибелік зерттеу жүргізуін білдіреді1.
Тірі адамдарға сот-медициналық сараптама мынадай жағдайларда
тағайындалады:
1. Денсаулыққа келтірілген зиянның сипаты мен ауырлық дәрежесін, пайда болу
механизмін, қандай қарумен келтірілгенін, еңбекке қабілетін жоғалтуды
анықтау үшін;
2. Жалған және жасанды аурулармен ауыратындығына күмән туғанда,
денсаулықтың жалпы жәй-күйін, психикалық жәй күйін, сылтауратуын
(симуляция), аггравациясын, жасанды ауру шақыруын, өзіне-өзі зақым
келтіруін (мүшелеріне зиян келтіру) анықтау үшін;
3. Даулы жыныстың ахуал және жыныстық қылмыстар кезінде – гермофродитизмді,
жыныстық жетілгендікті, бұрын жыныстық қатынаста болғандықты, жыныстық
қабілеттікті (әйелдерде – бала біткендігін, қосылғандығын; ерлерде -
қосылғандығын, ұрықтандыратынын), жүктілікті, абортты, бұрын
босанғандығын, әкелікті, зорлық жыныстық актіні (зорлау), жыныстық
жетілуге жетпеген тұлғамен болған жыныстық қатынасты, азғындық әрекетті,
еркек пен еркектің арасындағы жыныстық қатынасты азғындық әрекетті, еркек
пен еркектің арасындағы жыныстық қатынасты, жұқпалы ауруларды
жұқтырғандықты анықтау үшін;
4. Басқа да себептерде – тұлғаның жасын, ұқсастығын анықтау.
Тірі адамдарға сот-медициналық сараптама жүргізудің осылайша жекелеген
негіздерге бөлінуі критерийлерінің қылмыстық заңның, жеке адамдарға қарсы
бағытталған қылмыстарға арналған тарауынан шыққандығын байқауға болады.
Сонымен, тірі адамдарға сот-медициналық сараптама жүргізудің
жекелеген негіздеріне тоқталып өтейік.
Денсаулыққа келтірілген зиянның ауырлық дәрежесін анықтау.
Денсаулыққа келтірілген зиянның ауырлығын анықтаудың критерийлері мен
әдістемесін “Денсаулыққа келген зиянның ауырлығын сот-медициналық тұрғыдан
бағалаудың ережелерінде” қалыптастырады.
ҚР Қылмыстық кодексі бойынша, денсаулыққа келтірілген зиянның ауырлық
дәрежесінің үш түрін көрсетуге болады:
1. Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру (ҚР ҚК – 103б).
2. Денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зиян келтіру (ҚР ҚК – 104б).
3. Денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру (ҚР ҚК – 105б).
Денсаулыққа келген зиянның ауырлық дәрежесі мен сипатын
анықтау мақсатында сот-медициналық сараптама жүргізуге кірісе отырып,
сарапшы тергеушінің қаулысын оқып білуі, зерттеуге қойған сұрақтарды
анықтауы, сараптама жоспарын жасауы тиіс.
Зерттеу жүргізу (тексеру), куәландырушы жарақат алудың уақыты мен мән-
жайы және денсаулығының жай-күйіне шағым білдіретін туралы айтатын, сұрау
жүргізуден басталады. Әңгіме ерікті сипатта болуы керек, сарапшының
нақтылайтын сұрақтары жетелеуші болмауы тиіс. Содан кейін, жарақатты
бағалау туралы мәліметтерден тұратын түпнұсқа медициналық құжаттарды оқып
танысады. Кейбір жағдайларда түпнұсқа құжаттар, емдеу мекемесінің мөрімен
куәландырылған анықтама көшірмелерімен ауыстырылуы мүмкін. Егер, қажетті
медициналық құжаттар сарапшыға ұсынылмаса, ол сараптама тағайындаған
органға тиісті материалдарды ұсыну жөнінде өтінім жасауға құқылы. Емдеу
мекемелерінің меңгерушілері мен дәрігерлері сараптама жүргізу кезінде сот-
медициналық сарапшыға, клиникалық және лабораториялық тексеру жүргізуде
көмек көрсетуге міндетті.
Денсаулыққа келген зиянның ауырлық дәрежесі мен сипатын анықтау үшін
сарапшының шешуіне бірқатар сұрақтар қойылады. Жәбірленушіге,
сондай-ақ сезіктіге қатысты сарапшының алдына
қойылуы мүмкін негізгі сұрақтар.
1. Тұлғада қандай да бір жарақаттар бар ма, егер бар болса, олардың сипаты,
саны, таралмаушылығы қандай?
2. Куәландырушыға жарақат қандай қарумен және қандай жолмен келтірілді? Ол
ұсынылған қарумен келтірілуі мүмкін бе?
3. Жәбірленушінің денсаулығына зиян келген кездегі жәбірленуші мен шабуыл
жаасаушының арасындағы өзара жағдайының ықтималдылығы қандай болды?
4. Жарақаттың ұзақтығы қандай және ол жәбірленушінің көрсеткен ұзақтығына
сәйкес келеді ме?
5. Денеден табылған жарақаттармен соққының бағытын және шамаланған күшін
анықтауға мүмкіндік бар ма?
6. Жәбірленушіге жарақат бір уақытта ма немесе әртүрлі мерзімде келтірілді
ме?
7. Жарақат арқылы соққының саны қанша және олардың бірізділігінің қандай
екендігін анықтауға болады ма?
8. Бұл жарақаттар жәбірленушінің өз қолымен келтірілуі мүмкін бе?
9. Бұл тұлғаның денсаулығына келтірілген зиянның ауырлық дәрежесі қандай?
10. Осы жарақат өмір үшін қауіпті болып табыла ма?
11. Бұл жарақаттың ақыры (салдары, нәтижесі) қандай?
12. Тұлғаның жалпы және кәсіби еңбек мөлшері қандай?
13. Жәбірленушіінің алған жарақаттарына байланысты денсаулығының
бұзылуының ұзақтығы қандай?
14. Куәландырылушының денесінде тыртық бар ма, егер бар болса, олардың
шығу тегі қандай? Олар аурудың ба, әлде зақымның салдары ма?
15. Денедегі тыртықтың болған уақыты қандай?
16. Бұл тұлғада бар тыртықтың сипаты мен жайылтпаушылығы, оның жараның мән-
жайы туралы берген түсініктемесімен сәйкес келеді ме?
Сарапшының қорытындысындағы барлық тұжырымдар, амбулаториялық,
клиникалық, лабораториялық және инструментальды зерттеулердің нәтижесіне
сүйеніп шығарылуы керек. Тұжырымның әрбір ережесі ғылыми негізделген
болуы керек.
Қажетті зерттеулер жүргізілгеннен кейін оның нәтижелерін есепке ала
отырып, сарапшы өз атынан жазбаша қорытынды жасайды. Оны өз қолын қоюы
және жеке мөрі арқылы растайды.
Кейбір жағдайларда сарапшы денсаулыққа келген зиянның ауырлығын
анықтаудың мүмкін еместігі туралы хабарлама жазады.
Ол мынадай жағдайларда болуы мүмкін:
- түсініксіз клиникалық картина(бейне) және жәбірленушіні клиникалық
тексерудің жеткіліксіздігі кезінде;
- өмір үшін қауіпті емес жарақаттың нәтижесі түсініксіз болғанда.
- жәбірленушінің тексеруден бас тартуы, сарапшының медициналық құжаттар
бойынша жарақаттың сипаты мен ақыры туралы обьективті көрсетулерді
құру мүмкіндігін шектесе.
- қажетті құжаттар болмаған кезде.
Денсаулыққа келтірілген зиянның ауырлық дәрежесі мен
сипатын анықтау мақсатында сот-медициналық сараптама тағайындаудың
маңыздылығы, жәбірленушіге жарақат келтірген адамның өз жасаған әрекетінің
сипатына қарай, қылмыстық заңда көрсетілген денсаулыққа келтірген зиянның
ауырлық дәрежесінің қайсысы бойынша жауапкершілікке тартуды белгілейтін
алғашқы қадамдардың бірі болуында.
Денсаулықтың жай-күйін анықтау үшін сот-медициналық сараптама
Денсаулықтың жай-күйін анықтау үшін сот-медициналық сараптама
тағайындаудың себептері болып: іс үшін маңызы бар мән-жайларды дұрыс
қабылдауы және олар туралы дұрыс көрсетулер беру қабілеті жөнінде күмән
туғанда, куә мен жәбірленушінің тәнінің жай-күйін анықтау; денсаулығының
жай-күйінің жақсы еместігін ескеріп куә мен айыпталушының сотқа келуден бас
тартуы; ауырғандығына байланысты міндетті әскери қызметті орындаудан бас
тартуы және басқа да мән-жайлар табылады.
Денсаулықтың жай-күйін анықтау үшін сот-медициналық
сараптаманың түрлері:
- өзін-өзі зақымдауға және жасанды ауруларға сот-медициналық
сараптамасы;
- симмуляция мен аггравацияға күмән туғанда сот-медициналық сараптама;
Кең мағынада алғанда өзін-өзі зақымдау дегеніміз – адамның өз
денсаулығына өзі зиян келтіруі. Адамның өзіне-өзі механикалық жолмен немесе
басқа да тәсілдер мен әдістерді қолдану арқылы: жоғары және төмен
температурамен, химиялық заттармен және т.б. әлдебір жарақат салуы өзін-өзі
зақымдау деп түсініліп келді.
Өзін-өзі зақымдауға сот-медициналық сараптама жүргізуге кіріскен
дәріәгердің алдында екі міндет тұрады:
- Жарақаттың сипатын, оның туындау жағдайын, механизмін және ұзақтығын
анықтау;
- Анықталған жарақаттың сезікті айтқан, ал кейбір жағдайларда ол
көрсеткен мән-жайлар кезінде туындауы мүмкіндігі әлде мүмкін
еместігін анықтау.
Симмуляция – бұл субъектінің өзінде жоқ ауруды немесе оның
симптомдарын бар деп көрсетуі.
Аггравация дегеніміз – бұл өзінде бар аурулардың симптомдарын барынша
әсірілеп көрсету.
Диссимуляция дегеніміз – бұл симмуляцияға керісінше, яғни субъектінің
өзінде бар ауруды жасыруы.
Симмуляция мен аггравацияға күмән туғанда сот-медициналық сараптама
жасаудың өзіндік ерекшелігі бар. Бұл екеуінің де, денсаулыққа зиян
келтіруді көздемейтіндігін, яғни алдау жолымен жүретіндігін ескеруіміз
керек. Мұндай алдаулар субъективті(денсаулығының жай-күйіне негізсіз
шағымдар келтіру) немесе объективті (қанды басқа да әртүрлі ағза
бөлінділермен араластыру, анализдерді ауыстыру) болуы мүмкін. Осындай
көпжақтылық, осындай себептерге байланысты сараптама жүргізу кезінде
шығармашылық және жауапкершілікті қадам жасаудың қажеттілігін көрсетеді.
Бұл кезде сараптаманың шешетін ең негізгі сұрағы болып: тексерілуші
ауыру ма әлде сау ма; егер ауыру болса, немен ауырады және денсаулықтың жай-
күйі туралы объективті көрсетілген шағымына сәйкес келеді ме? – деген сұрақ
табылады.
Сарапшының шешуіне қойылатын сұрақтар:
1. Нақты тұлғада қандай да бір ауру бар ма, егер бар болса бұл қандай ауру
және оның себебі неде?
2. Бұл тұлғадан денсаулығының жай-күйі бойынша куә (айыпталушы) ретінде
жауап алынуы мүмкін бе?
3. Осы тұлғаның ауруы оның бұрын алған жарақатымен байланысты, емес пе?
4. Куәландырылушы тұлғада көлік құралын жүргізуге әсер ететін қандай да бір
ауру жоқ па, және бұл тұлға ішінара дальтонизмнен1 азап шекпейді ме?
5. Ауру куәландырылушымен симмуляцияланбаған ба?
6. Бұл тұлғаның көру қабілеті қандай?
7. Осы тұлға ымырт кезінде әлсіз жарықта көруге қабілетті ме?
8. Бұл тұлғаның есту қабілеті қандай?
9. Ауру ағымының өзгешелігі ауру адамның жекелеген симптомдарын әдейі
асырып көрсетуімен түсіндірілмейді ме?
10. Бұл тұлғаның медициналық, зейнеткерлік немесе басқа құжаттарында
көрсетілген нақты бір аурудың бар екендігі туралы мәліметтер, шындығында
бұл тұлғаның азап шегіп отырған ауруымен сәйкес келе ме?
11. Аурудың себебі мен ұзақтығы туралы көрсетулер объективті мәліметтермен
сәйкес келеді ме?
12. Жарақат қандай қарумен және қандай тәсілмен келтірілді? Ол
жәбірленушімен көрсетілген мән-жайларда ұсынылған қарумен келтірілуі
мүмкін бе?
13. Саусақтардың кесілуі бір әлде бірнеше соққымен келтірілді ме?
14. Куәландырушының оған келтірілген жарақаттың мән-жайы жөніндегі
көрсетулері оны тексеру кезінде анықталған объективті мәліметтермен
сәйкес келе ме?
15. Бұл зақым жәбірленушінің өз қолымен келтірілуі мүмкін бе?
Жыныстық қылмыстар кезіндегі сот-мсдициналық сараптама.
ҚР Қылмыстық кодексінде келесідей жыныстық қылмыстар қарастырылған:
зорлау (120б); нәпсіқұмарлық сипатындағы күш қолдану (121б); жыныстық
қатынас жасауға, еркек пен еркектің жыныстық қатынас жасауына, әйел мен
әйелдің жыныстық қатынас жасауына немесе нәпсіқұмарлық сипаттағы өзге де іс-
әрекеттерге мәжбүр ету (123б); он алты жасқа жетпеген адаммен жыныстық
қатынаста болу және нәсіпқұмарлық сипаттағы өзге де әрекеттер (122б); жас
балаларды азғындату (124б); соз ауруларын жұқтыру (115б); Адамның иммун
тапшылығы вирусын (ВИЧЖҚТБ) жұқтыруы (116б); Заңсыз аборт жасау (117б).
Жыныстық қылмыстарды тергеу кезінде сот-медициналық сараптама
келесідей белгілерді анықтайды: жынысты анықтау, жыныстық жетілгендікті,
қыздықты анықтау, ұрықтылық қабілетін анықтау, екіқабаттықты анықтау, түсік
болғандығын анықтау т.б.
Адамның шын жынысын анықтау жөніндегі сот-медицинасы тірі адамдарды
куәландыруға арналған жалпы схема бойынша, әдетте эндокринологтың,
невропатологтың, уролог пен психиатрдың қатысуымен жүргізіледі.
Куәландырушылар көбінесе мамандырылған емдеу мекемелерінде тұрақты
тексеруден өткізіледі. Еркек пен әйелдің жалған қызтекелерінің шын жынысын
анықтау үшін несептегі 17-кетостероидтары анықталады және қан
лейкоциттеріндегі жыныстық хроматин зерттеледі. Әйелдерде хромосомдық
жиынтық екі жыныстық хромотин ХХ-тің болуымен, ал еркектерде екі жыныстық
хромотин ХY-тің болуымен сипатталады1. Әдетте сот-медицина сараптама
комиссиясы шын жынысты анықтаумен бірге жалған әйел қызтекесінің жыныстың
қатынасқа түсіп, ұрықтану мүмкіндігін, ал жалған еркек қызтекесіне бала
біту мүмкіндігін анықтайды.
Әйелдің денсаулығына зиян келтірмей бала көтеріп, тууына мүмкіндік
беретіндей болып организмі мен оның физиологиялық функцияларының дамуы
әйелдің жыныстық жетілгендігі деп түсініледі.
Ал ер бозбалалардың жыныстық жетілгендігі қосылуы мен ұрықтықтық
қабілеттігімен сипатталады. Ер балалардың жыныстық жағынан толысуы 10-11
жасынан басталып, 17-18 жасында аяқталады.
Қыздық болуының негізгі көрсеткіші қыздың пердесінің бұзылмауы болып
табылады. Оның пішіні, қалыңдығы, тығыздығы және созылғыштығы әр түрлі
болып келеді.
Екі қабаттықтың үзілуі түсік(аборт) деп аталады. Ол өздігінен түсік
түсу және жасанды болып бөлінеді. Сонымен бірге түсіктің ауруханадан тыс
жерде жасалып, әйелдің денсаулығына зор зиян келтіруі мүмкін. Мұндай түсік
сот-медицина тәжірибесінде қылмысты түсік деп аталады.
Қылмысты түсік жағдайындағы сот-медицина сараптамасы басқа
жағдайлардағы сияқты кезеңдерден тұрады. Бұл орайда медицина құжаттарының,
нуқас тарихтарының, анықтамалардың зор маңызы бар.
Сараптама жүргізудің барысында әйелдің өзі және заңсыз аборт жасады
деп сезіктенген тұлғадан табылған әртүрлі заттай дәлелдемелер тексеріледі.
Заңсыз түсік жасалған деп күдік келтірілген жағдайда әйелге сот-
медицина сараптамасы акушер-гинекологтың қатысуымен әрқашанда комиссия
арқылы жүргізіледі. Ол қосымша құжаттарды зерттеуден, куәландырушының жеке
басын анықтау мен сұрақтар қоюдан басталады. Әйелмен әңгімелескен кезде
оқиғаның мән-жайы анықталып, гинекологиялық анамнез жасалады. Содан соң
жалпы және гинекологиялық тексеру жүргізіледі. Жалпы тексеруді бастаған
кезде әйелдің дене құрылысына, бойына және басқа деректеріне қоса қарынның
ақ сызығының өзгеру дәрежесіне, емізік маңайына, емшек бездерінің жайына –
олардың домбығуына, емізіктерінен не бөлінетініне назар аударылады.
Зорлау. Қылмыстық заңда, жәбірленушіге немесе басқа адамдарға
күш қолданып немесе оны қолданбақшы болып қорқытып, не жәбірленушінің
дәрменсіз күйін пайдаланып жыныстық қатынас жасау зорлау деп анықталады
және ол жеке адамға қарсы жасалатын ауыр қылмыстардың бірі деп саналады.
Зорлау жағдайында сараптама жүргізгенде сот-медицина сарапшысының
міндеті – бұрын жасалған жыныстық қатынастарды анықтау, оның зорлап
жасалғандығының іздерін табу және әйел үшін қылмыстың медициналық
зардаптарын – оның екіқабат екенін, денсаулығының бұзылып, венера ауруының
жұғуын бағалау.
Тергеушінің сот-медицина сараптамасын тағайындау туралы қаулысын
зерттегеннен кейін әйелге сұрақтар қойып, сынақ кезінде зорлау жасалған
жағдай егжей-тегжейлі анықталады: оның қайда, қашан(тәуліктің қай кезінде,
жарық қандай кезде) жасалғанын, кімнің, қалай және не істегенін(жәбірленуші
мен өзінің киімін және қандай киімін шешкенін), жәбірленушінің не
сезінгенін(ауырғанын), жыныстың қатынастан кейін не бөлінгенін анықтайды.
Жәбірленушімен қоса күдік келтірілген зорлаушыға да сұрақтар қойылып, ол да
тексерілуге және зерттелуге тиіс.
Зорлаудан көп уақыт өтпеген жағдайларда үрпіден алынған жұғындылардан
сперматазоид табылады, тырнақ астын зертегенде одан қан түйіршіктері және
қынаптан бөлінген сұйықтар табылуы мүмкін.
Жәбірленуші мен сезік келтірушінің киім-кешегін оларды куәландыратын
сот-медицина срапшысы тексереді. Олардан зақымданған жерлер мен қан және
ұрық сұйығы деп күдік келтірілген дақтар табылған жағдайда сарапшы оны
тергеушіге хабарлауға міндетті, ал тергеуші киімдерді зерттеу үшін сот-
медицина лабораториясына жібереді.
Азғындық әрекеттер жыныстық қатынастың табиғи түрінде де, табиғи емес
түрінде де жатпайтын физикалық сипаттағы әрекеттер болып табылады.
16 жасқа толмаған жасөспірім де, қыз да жәбірленуші болуы мүмкін.
Оларға сұрақ қойғанда барынша сақ болу керек, өйткені балалар сенгіш
келеді. Әдетте, сот-медицина сараптамасы жас қыздарға жүргізіледі.
Жыныстық қылмыстар кезінде шешілетін сұрақтар:
1. Куәландырылушы жыныстық жетілгендікке жеткен бе?
2. Жәбірленушінің қыздық пердесі бұзылмаған ба, егер бұзылған болса оның
ұзақтығы қандай?
3. Жәбірленушінің қыздық пердесі бұзылмай-ақ жыныстық қатынастың болуы
мүмкін бе?
4. Жәбірленушінің жыныстық жолдарында немесе денесінің басқа бөліктерінде
шәуеттің, қанның іздері бар ма, егер бар болса онда олардың топтық
тиістілігі қандай?
5. Жәбірленушінің қынабына жыныстық мүшенің кіргендігі туралы мәліметтер
бар ма?
6. Жәбірленушінің киімінде қанның, шәуеттің іздері бар ма?
7. Жәбірленушімен болған жыныстық қатынас оның денсаулығына қандай да бір
зиянды салдарын тигізді ме және нақты қандай?
8. Жәбірленушінің жыныстық органдары тұсында қандай да бір өзгерістер,
зақымдар бар ма, егер болса олардың туындау сипаты қандай?
9. Зорлықпен істелген жыныстық қатынас ішімдік ішудің әсерінен болған
ұйықтау кезінде болуы мүмкін бе, егер болса, онда мұндай жағдайды
дәрменсіздік деп бағалауға бола ма, оқиғаның мән жайларында мұндай жағдай
жәбірленушіде болған ба?
10. Жәбірленушінің жыныстық органдары тұсында қанның іздері, жәбірленушінің
қынабының ішіне жыныстық мүшенің кіргендігін объективті түрде растайтын
қынаптық эпителия бар ма?
11. Қыздық перденің үзілуі еркектің жыныстық мүшесінен келтірілді ме, әлде
басқа әрекеттен, мысалыға жәбірленушінің қынабына саусақтың немесе қандай
да бір қатты заттың кіруінен болды ма?
12. Бұл тұлғаның гомосексуализммен ауыратындығын куәландыратын медициналық
сипаттағы мәліметтер бар ма, егер бар болса белсенді ма әлде бәсең ба?
13. Бұл тұлға венерологиялық аурумен ауырмайды ма, егер ауырса нақты
қайсысымен және аурудың басталуы қандай мерзімге жатады?
14. Бұл тұлға өзінде венерологиялық аурудың барын білмеуі мүмкін бе?
15. Бұл тұлға жыныстық қатынаста болуға қабілетті ме, егер қабілетсіз болса
қандай күштің себебінен?
16. Бұл тұлға ұрықтандыруға қабілетті ме?
17. Бұл әйел бала тууға қабілетті ме?
18. Куәландыру кезінде екіқабаттықтың мерзімі қандай және уақыты қандай?
19. Бұл әйел бұрын туған ба немесе екіқабат болған ба?
20. Куәландырылушыда ерте босанғандығы туралы мәліметтер бар ма?
21. Екіқабаттықтың үзілгендігін куәландыратын белгілер бар ма, егер бар
болса екіқабаттық қайсыншы айда үзілді?
22. Бұл бала осы анадан тууы мүмкін бе? және т.б.
1.1.2 Мәйітке сот-медициналық сараптама тағайындау
Мәйітті зерттеудің екі түрі бар: потологиялық және сот-медициналық.
Сот медициналық зерттеуге мыналар жатады:
- күштеп өлтірілген адамдар;
- кенеттен болған өлім;
- жеке басы белгісіз адамдар;
- егер диагнозы анықталмаса, емдеу мекемелерінде түскеннен кейін
бірінші тәуліктің ішінде өлгендер;
- тергеу органдарына медицина қызметкерлерінің дұрыс емес әрекеті
туралы арыз түссе, стационарда өлгендер немесе қаза тапқандар;
Стационарда қайтыс болған адамның мәйітін сот-медициналық
және патологоанатомиялық зерттеу бірқатар ортақ міндеттерді шешуді
білдіреді. Екі жағдайда да өлімнің себебі мен генезін анықтау, клиникалық
және анатомиялық диагнозын қою, медициналық көмек пен медициналық
құжаттардың мінін(ақауын) көрсету керек. Сонымен бірге мәйітті зерттеудің
осы екі түрінің өзара айырмашылықтары да бар.
Науқас тарихи мен басқа да медициналық құжаттардан бөлек сот-
медициналық зерттеудің қосымша объектілерінің қатарына, қайтыс болған
адамның киімдері, жарақат құралы, көлік құралдары, оқиға болған жерден
алынған әртүрлі іздер (қан, шаш т.б.), істің материалдары жатады.
Мәйітті сот-медициналық зерттеудің қосымша тәсілдерінің қатарына
гистологиялық, гисто-химиялық және бактериологиялық тәсілдерден бөлек
медико-криминалисттік, физико-химиялық, арнайы фотографиялық,
профилографиялық және басқа да тәсілдер қосылады.
Салыстырылып отырған мәйітті зерттеудің екі түрі ұйымдастырушылық
қатынастармен де ерекшеленеді1.
Сот-медициналық сараптаманы тергеуші немесе сот тағайындайды,
жүргізілген сараптаманың нәтижесі қылмыстық іс -жүргізушілік заңдылықта
көрсетілген арнайы құжатта баяндалады, сараптаманы орындау мерзімі тергеу
уақытымен анықталады, сарапшы өз қорытындысына қылмыстық жауаптылықты
иеленеді.
Патологоанатомиялық ашу емдеу мекемесі әкімшілігінің өкімі бойынша
жүргізіледі; патологоанатом арнайы басшылықпен анықталған мерзімде
ведомстволық құжат (патологоанатомия ашу хаттамасы) толтырады және өз
жұмысының сапасына тәртіптік жауапкершілікті мойнына алады, ол құжат
дәлелдеме болып табылмайды.
Мәйітті зерттеу барысында тергеуші қатысуға құқылы. Кісі өлтіру,
зорлаудың салдарынан болған өлімнің, басқа да ауыр қылмыстардың кезінде
сарапшы ашу кезінде тергеушінің міндетті қатыстырылуына қол жеткізу керек.
Ашу тергеушінің қатысуынсыз мәйіттің шіріп кету қаупі туғанда және сот-
медициналық ақпаратты жоғалтып алу мүмкіндігі болғанда ғана жүргізіледі.
Жарақаттың түрі мен жобаланған себепке байланысты мәйітті сот-
медициналық зерттеудің өзінің ерекшеліктері бар.
Сот-медициналық ашуда көп мән сырттай қарап зерттеуге беріледі. Бұл
кезең организмнің қалыптасуы мен дамуының жалпы және жеке белгілерін
анықтау мен өлі дененің тіндерінде физиологиялық реакциялардың сақталу
дәрежесі мен өлік құбылыстарының көріну дәрежесі бойынша өлімнің ұзақтығын
анықтау үшін негізгі болып табылады. Сырттай қарап зерттегеннің өзінде,
нақты жағдайда іштей зерттеудің дұрыс тәртібін анықтауға мүмкіндік беретін,
өлімнің себебі туралы болжамды пікірлер құрастыруға болады. Бірақ, сырттай
қарап зерттеудің нәтижесінің қандай болғанына қарамастан, өлімнің себебі
мен мән-жайы туралы түпкілікті қорытынды беруге болмайды. Яғни, сырттай
қарап зерттеу сот-медицина сараптамасының бір бөлігі ғана.
Іштей зерттеуге қажетті инструментальды және лабораториялық
тәсілдерді қолдану қажет. Рентгенография бөлшектелген және бүтіндей оқ
жарақаттары кезінде, ауа эмболиясына күмән туғанда және жаңа туған
сәбилердің мәйітін ашу кезінде қолданылады. Бактериологиялық зерттеуге
материалдарды жинау күшті инфекциялық аурудан қайтыс болғандығына күмән
туғанда, инфекциялық шиеленіскен кезде (сепсис, пневмония, менингит және
т.б.) венерологиялық аурулармен ауыратынына күмән туғанда жүргізіледі.
Қынаптан, артқы жақтан, ауыз қуысынан майлар, жыныстық қатынастар және
жыныстық азғындық әрекеттер болды-ау деген кезде алынады. Радиометриялық
зерттеулер ионизациялаушы сәулелердің әсері туралы мәліметтер болған кезде
жүргізіледі. Бас миының түтікшелі потологиясын анықтау мақсатында
ангиографиялық зерттеулер жүргізіледі1.
Іштей зерттеу міндетті түрде үшқуысты: бассүйекті; өкпеқабығын;
көкшандырды ашуды ұсынады. Әдетте ашу дененің зақымданған жерінен
басталады, мысалы, бассүйек – мидың зақымдану кезінде бас-сүйек қуысы
ашылады. Атумен келтірілген, түйрелген, түйреліп-кесілген жарақаттар
кезінде іштей зерттеу жара каналдарын ағза комплексінен шығарып алуға дейін
бірінен-соң бірін зерттеуден: жарақаттың кірген тесігінен шыққан тесігіне
дейін зерттеуден басталады.
Көптеген жағдайларда үш негізгі қуыстарды ашудан басқа қосымша
секциялық зерттеулер де жүргізіледі.
Бөлініп қалған мәйіттер (мысалы, темір жол жарақаттары кезінде)
зерттеуден бұрын мұқият тігіледі.
Мәйітке сот-медициналық сараптама жасау кезінде шешілетін сұрақтар:
1. Өлім қай кезде болды?
2. Өлім қандай да бір уақытта болды деп есептеуге болады ма, егер болса,
қандай белгілердің негізінде болды?
3. Өлімнің себебі қандай?
4. Өлімнің негізгі себебі болып жарақат па әлде ауру табылады ма?
5. Мәйіттің алғашқы қалпы өзгерді ме?
6. Мәйітте қандай зақымдар бар, олардың орналасу сипаты қандай және олар
немен келтірілуі мүмкін? Олардың қайсысы тірі кезінде, қайсысы өлгеннен
кейін келтірілді?
7. Зақымдарды келтірудің кезектілігі қандай?
8. Нақты қай зақым өлуіне себепші болды?
9. Жәбірленушінің өлімі мен алған зақымның арасында тікелей себепті
байланыс бар ма?
10. Зақым келтірілген кезде зақымданушы шамамен қандай қалыпта болды?
11. Мәйіттегі зақым, киімдегі зақыммен жайылмаушылығы (локализация),
сипаты, саны бойынша сәйкес келеді ме? Егер сәйкес келмесе мұны қалай
түсіндіруге болады?
12. Жарақат аурудың ағымына және өлімнің келген уақытына қандай дәрежеде
әсер етті?
13. Жәбірленуші оған зақым келтірілгеннен кейін, өздігінше қандай да бір
әрекеттер (айқайлауға, қозғалуға) жасауға қабілетті болды ма?
14. Өлім қай жерде болды – мәйіт табылған жерде ме, әлде басқа жерде ме?
15. Мәйітте қандай да бір аурудың белгілері бар ма, олар өлімге немесе оның
келуіне себепші бола ала ма?
16. Мәйітті зерттеу кезінде анықталған медициналық мәліметтермен өлімнің
сол немесе өзге де мән-жайлары сәйкес келеді ме?
17. Мәйіттің қанының тобы қандай? т.б.
Жаңа туған сәбилердің мәйітін сот медициналық зерттеу.
Жаңадан туылғандардың мәйітін зерттеудің ерекшеліктеріне жаңа
туылғандықты, тірі туылғандықты, айы күніне жетіп туылғандықты және сәбидің
өмірге икемділігін, ана құрсағындағы өмірінің ұзақтығын анықтауды жатқызуға
болады.
Бұл сот-медициналық зерттеуді жеке адамдарға қарсы бағытталған
қылмыстық істердің категориясына жататын істердің ішіндегі әжаңа туған
сәбиді анасының өлтіруі” деп аталатын құрамда қолданады.
Жаңа туылғандықтың белгілері болып:
- жаңа туған сәбидің жолдасының бөлінбегендігі;
- сәбиде құрғаушылық белгілерінсіз, жас ылғалды кіндіктің немесе
көкшандырдың алдыңғы жағын жолдаспен жалғастыратын кіндіктің болуы;
- кіндіктің айналасындағы деморкациялық сақинада аасқынудың болмауы;
- ауаның асқазанда ғана болуы;
- өкпеде ауаның болмауы;
- түгелдей ісіктің болмауы;
- баланың анасының қанымен былғануы;
Іштегі нәрестенің өздігінен іштей тыныс алуының көрінбеуі өлітуылғандық
болып саналады. Тірі туылған сәбилердің көкірек қуысы бөшке тәрізді,
қабырғаларының арасындағы аралық кеңейген және жақсы көрінеді, өкпесі
көкірек қуысының 34 көлемін алады және жүректі жауып тұрады, өкпенің
беті кебуіне байланысты тегіс емес, өкпенің түсі күлгін-қызғылт болады.
Тірі туылғандықтың белгілерін өкпе және асқазан-ішектің қалқымалы
макроскопиялық байқаулармен, сондай-ақ өкпені гистологиялық және өлгеннен
кейінгі рентгенографиялық зерттеулермен анықтайды.
Макроскопиялық байқап көрулер іріңдеу процесіне байланысты
жалған оң нәтиже беруі мүмкін екендігін ескеру керек.
1.1.3 Заттай дәлелдемелерге сот-медицина сараптамасын тағайындау.
Биологиялық тегі бар объектілер және оларды заттай дәлелдемелер ретінде
зерттеудің тәртібіне тоқталайық.
Өмірге, денсаулыққа, жыныстық қол сұғушылыққа қарсы бағытталған
қылмыстық істерді тергеуде ақпараттық қайнар көзі болып заттай дәлелдемелер
табылады.
ҚР қылмыстық іс жүргізу кодексінің 121-бабының І-тармағына сәйкес,
қылмыс құралы болды деп ойлауға негіз болған немесе қылмыс іздері сақталған
заттар, айыпталушының қылмысты әрекетінің объектілері болған заттар, сондай-
ақ, қылмыстық жолмен жинақталған ақша мен өзге де бағалы заттар және
қылмысты ашу, істің нақты мән-жайын анықтау, кінәлілерді анықтау не
айыптауды бекерге шығару немесе айыпталушының кінәсін жеңілдетуге құрал
болуы мүмкін басқа да заттар мен құжаттар заттай дәлелдемелер деп танылады.
Сонымен, жеке адамға қарсы бағытталған қылмыстық істер бойынша маңызды
деп саналатын заттай дәлелдемелерге сот-медицина сараптамасын жүргізудің
ерекшеліктеріне талдау жасайық.
Е. Р. Россинская жазғандай, заттық дәлелдемелердің сот-медициналық
сараптамасы, биологиялық тегі бар адам іздерін тауып, зерттеу және алынған
ақпаратты тұлғаны идентификациялауда пайдалану мақсатында жүргізіледі1.
Процессуалдық емес, сот-медициналық түсінікте, заттай дәлелдемелер деп
- өз алдына жеке биологиялық тегі бар немесе тасымалдаушы заттар үстінде
орналасқан объектілерді, сонымен қатар, әртүрлі болып келген адам ағзалары
мен тіндері қалған іздерді айтады. Мысалыға, заттық дәлелдемелердің сот-
медициналық зерттеуінің классикалық объектілерінің бірі – қан болып
саналады. Мұндай зерттеулер объектілеріне шаш, адам организмінің тіндері
мен ағзалары, сүйек және олардың фрагменттері т. б. жатады.
Биологиялық тегі бар объектілердің ерекшелігі, олардың „лсін
байқалатындығында және уақыт өткен сайын өз қасиеттерін өзгертуінде жатыр.
Қоршаған ортамен өзара қатынасты болған кезде, күннің көзінен, атмосфералық
және басқа да құбылыстардың ықпалынан шіріп және бұзыла отырып өздерінің
бірқатар жекелеген белгілерінен айырылады. Жеке адамға қарсы бағытталған
қылмыстарда биологиялық тегі бар заттай дәлелдемелер жиі кездеседі де,
олардың жекелеген белгілерінен айырылу мүмкіндігін азайту мақсатында
сақтандырғыш әрекеттерге назар аударады. Мысалы, қан, ш„ует, сілекей іздері
және басқа да адам бөлінділері бар заттай дәлелдемелер толық алынғаны жөн.
Егер бұл мүмкін болмаса, ізі бар заттың бөлігі алынғаны жөн. Егерде, қанның
дақы бар заттың өзін, не оның бөлігін алу мүмкіндігі болмаса, онда дақты
қырып алатын әрекет жасайды. Осындай әлсін байқалатын биологиялық тегі бар
объектілерді қылмыскерлер оқиға болған жерде құртып, жоюға тырысады. Бірақ
та, тәжірибе көрсеткендей, іздерді толық құртып жіберу мүмкін емес.
Биологиялық тегі бар заттай дәлелдемелердің нақтылы адамнан шыққандығын
анықтау, ауыр қылмыстар, соның ішінде, жеке адамға қарсы бағытталған
қылмыстарды тергеуде және ашуда ерекше маңызы бар. Мысалы, қанның нақтылы
адамға жататындығын анықтау үшін, генетикалық белгілермен қамтамасыз
етілген оның көп санын айқындау керек. Бірақ та, оқиға болған жерден
алынған қан дақында және күдіктінің қанындақы барлық нақтылы белгілері дәл
келу тәрізді, ыңғайлы жағдайларға қарамастан зерттеудегі объектіні нақтылы
осы тұлғаға жататындығы туралы үзілді-кесілді түрде қорытынды жасауға
болмайды. Мұндай сипаттағы қаны бар басқа адамды табу мүмкіндігін ойдан
шығармау керек.
Бұндай объектілер оқиға болған жерді қарау кезінде табылуы мүмкін,
сондай-ақ, қылмыс құралдарын қарау кезінде жәбірленушінің және сезіктінің
киім-кешектеріндегі, аяқ киіміндегі, көлік құралдарындақы іздер түрінде
зерттелуі тиіс.
Заттай дәлелдемелерге сот-медицина сараптамасын, сот-медицина
лабораторияларының биологиялық бөлімшелеріндегі жалпы сот-медициналық
даярлығымен қоса, заттай дәлелдемелерді зерттеу саласында да арнаулы
даярлығы бар мамандар жүргізеді.
Заттай дәлелдемелерді алу мен бекіту тек қылмыстық іс жүргізу
талаптарын сақтап қана дұрыс жүргізілмеуі керек, сонымен қатар, олар
сараптамалық зерттеу үшін жарамды болуы мен оларды сақтаудың тәсілдерін де
дұрыс қолдану қажет. Сонда ғана сараптамалық зертеудің нәтижелі
болатындығын түсінуге болады1.
Бұл сараптаманы тағайындау үшін, ең алдымен, оқиға болған жердегі
биологиялық тегі бар объектілермен жұмыс жасау керек.
Олар: оқиға болған жерде объектілерді іздеу, табу, алдын ала зерттеу, алу
бекітуден тұрады. Сонымен қатар, мынандай мән-жайлар анықталуы қажет, яғни,
биологиялық тегі бар объектілердің іздері жөніндегі қысқаша мәліметтер,
олардың іздеушілік және дәлелдемелік мәні көрсетіледі, сараптамалық
зерттеуге объектілерді дайындаумен байланысты және сараптамамен шешілетін
сұрақтар қарастырылады.
Биологиялық тегі бар объектілерді зерттеу үшін, оқиға болған жерді
қарау тергеу әрекетін тез арада, кейінге қалдырмай жүргізу керек. Тіпті,
жедел іздестіру топтарының кішкене ғана кешігуінің өзі құнды
дәлелдемелерді, спецификалық іздерді қайтарып ала алмайтындай жоғалтып
алуға алып келеді2. Демек, бұл кінәліні сараптама жүргізу арқылы да
анықтауға мүмкіндік бермейді, онсыз да тәжірибе көрсеткендей, жеке адамға
қарсы бағытталған қылмыстардың көбісі белгісіз жағдайда жасалады.
Сарапшының қолында сараптаманы жүргізуге қатысты болатын, оқиға болған
жерді қарау хаттамасы мен нақты іс бойынша алынған жауап алу хаттамасы да
болуы керек.
Іске қатысушылардан жауап алған кезде сарапшының қатысуымен
жүргізіледі. Өйткені, сарапшы сараптамалық зерттеуді толық жүргізу үшін
барлық мән-жайларды нақтылап алуы қажет.
Сонымен, осы сараптаманың негізгі зерттеу объектілерінің әрқайсысына
қатысты қойылатын сұрақтарды жеке-жеке талдайық. Өйткені, тергеушінің
сарапшыға қойған сұрақтары сараптманы жүргізудің ең негізгі бөлігі болып
табылады. Нақты қойылған сұрақтарға тиісінше дұрыс жауап беру арқылы іс
үшін маңызды мән-жайлар анықталатынын айта кету керек.
Жекелеген объектілердің көбірек кездесетін түрлері бойынша шешілетін
сұрақтар тізімін қарастырайық.
Қанды зерттеу барысында шешілетін сұрақтар:
1. Зерттелетін объектіде (сұйықтықта, дақтарда т. б.) қан бар ма?
2. Қан адамдікіне жатады ма, жоқ жануардікіне жатады ма?
3. Қан әйелдікі ме, әлде ер адамдікі ме?
4. Бұл қан дененің қай бөлігінікі?
5. Қан дақтарының қалыптасуының ұзақтығы қандай?
6. Қан ересектікі ме, әлде жасөспірімдікі ме?
7. Аққан қанның мөлшері қандай?
8. Қан дақтары тірі адамнан ба, әлде мәйіттен қалыптасты ма ?
9. Қанның құрамы бойынша баланың осы адамнан ба, әлде басқа адамнан
шыққандығы байқалады ма?
10. Қан екіқабат әйелдікі ме, әлде туған әйелдікі ме?
11. Қанның тамшылары қандай биіктіктен тамған?
12. Қан тамшылары тамған объект немесе зат вертикальды, горизантальды
немесе майысқан жағдайда болды ма?
Шашты зерттеу барысында:
1. Табылған объектілер шаш болып табыла ма, егер шаш болса, ол адамдікі
ме, әлде жануардікі ме?
2. Егер шаш жануардікі болса, онда қандай түрінікі? Шаш осы жануардың
шашымен бірдей ме, егер бірдей болса, қандай белгісімен бірдей?
3. Егер шаш адамдікі болса, онда дененің қай бөлігінікі?
4. Шаш осы тұлғанікі болса, оның жыныстық тиістілігі қандай?
5. Шаш жұлынған ба, әлде өздігінен түскен бе?
6. Шаш нақты тұлғаға тиісті ме?
7. Шаштың түсі қандай және олар жасанды боялып, өңін өзгертпеген бе,
немесе бұйраланбаған ба?
8. Шаш қандай тәсілмен немесе құралмен алынған? Егер шаш қиылған болса,
қашан қиылды?
9. Шаш жылдам қозғалыспен жұлынды ма, жоқ баяу қозғалыспен жұлынды ма?
10. Шашта жоғары температура әсерінің іздері жоқ па?
11. Шашта жақыннан атқанның белгілері байқалмайды ма?
12. Шаштың топтық тиістілігі қандай?
Шәует дақтарын зерттеу барысында:
1. Киімдегі дақтардың шығу тегі қандай? Олар жыныстық (ұрықтық) сұйықтық
па, әлде қынаптан бөлінген дақтар болып табыла ма?
2. Жыныстық сүйықтық қандай топқа жатады?
3. Ш„ует нақты тұлғадан болуы мүмкін бе?
4. Бұл тұлға оның жыныстық (ұрықтық) сұйықтығының қасиеттерін алып
қарағанда ұрықтандыруға қабілетті ме?
5. Сараптамаға ұсынылған дақтарда қынаптан шыққан бөлінділердің қоспасы
жоқ па?
6. Егер дақ қынаптың шығу тегіндегі болса, онда ол қандай топқа жатады?
Сілекейді зерттеу барысында:
1. Ұсынылған темекі тұқылында, тамақта, жыныстық мүше шайындыларында,
киімде сілекей бар ма?
2. Сілекейдің топтық тиістілігі қандай?
3. Сілекей нақты тұлғаға тиісті болуы мүмкін бе?
4. Дененің тістеген тұстарындақы киімде сілекейдің дақтары жоқ па?
5. Сілекей дақтарынан табылған эпителиалды жасушалардың жыныстық
тиістілігі қандай?
Осыларға ұқсас сұрақтар терді, зәрді, ана сүтін зерттеу барысында да
қойылуы мүмкін.
1.1.4. Медицина қызметкерлерінің кәсіптік құқық бұзушылықтары үшін сот-
медицина сараптамасын тағайындау.
Бұл сараптаманы тағайындаудың қажеттілігін сот және тергеу
органдарына медицина қызметкерлерінің қолданған емдері мен диагноз қоюының
дұрыс емес тәсілдері туралы және олардың ауыр зардаптарға әкеп соққандығы
туралы арыздар мен шағымдардың келіп түсуінен туындайды.
Сонымен қатар, жеке адамға қарсы бағытталған қылмыстық істердің
қатарына жататын қылмыстың түрлері бойынша да (ҚР Қылмыстық кодексінің 114,
118, 119 б.б.) түскен арыздар бұл сараптаманы тағайындауға негіз болып
табылады1.
Дәрігер мен науқастың өзара қатынастары науқастың медициналық көмек
алуға құқығының болуына және дәрігердің медицина мекемесінің лауазымды
адамы ретінде оған сондай көмек көрсетуге міндетті екендігіне негізделеді.
Сондықтан, олардың өзара қатынастарының негізінде материалдық мүдделік
емес, моральдік-этикалық нормалар жатыр. Медициналық деантология дәрігерлік
этиканың бір бөлігі болып табылады. Онда дәрігермен бүкіл медицина
қызметкерінің әртүрлі аурулардың барынша тиімді емделуін қамтамасыз етуге
бағытталған лайықты мінез-құлық көрсету принциптері қарастырылады.
Кез-келген басқа қызметкердің қызметіндегі сияқты, дәрігердің
тәжірибелік қызметінде де әртүрлі қателіктер мен олқылықтардың кездесуі
мүмкін. Олар көбінесе медициналық білімнің, диагноз қою мен емдеу
әдістерінің жетілмегендігіне байланысты орын алады. Кейде мұндай олқылықтар
дәрігердің жұмыс процессінде қажетті сақтық жасамаған жағдайында немесе
өзінің қызметтік міндеттеріне салақ қарауы жағдайында болуы мүмкін.
Сонымен, сот-медициналық тәжірибе көрсеткендей, медицина
қызметкерлерінің кәсіптік қызметіндегі алуан түрлі құқық бұзушылығтар мен
кемшіліктерді негізінен алғанда мынадай топтарға бөлуге болады:
- дәрігерлік құпияны бұзу;
- дәрігерлік қателіктер;
- медицина қызметкерінің абайламай жасаған әрекеттері;
- медицина тәжірибесіндегі жазатайым оқиғалар;
Медицина қызметкерінің кәсіптік қызметіне байланысты шағымдарды
тергеген кезде тергеу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz