Шетелдік элементтермен отбасылық қарым-қатынас түсінігі
§1.Шетелдік элементтермен отбасылық қарым-қатынас түсінігі және оның
құқықтық реттелу жолдары.
1. Шетел мемлетімен байланысты отбасылық қарым-қатынастар әдетте
шетелдік элементті отбасылық қарым-қатынас деп танылады. "Шетелдік элемент"
термині көбінесе доктриналарда қолданылады және үнемі бірізді түсініле
бермейді , ол 1186 РФ МК 1бабында көрсетілгендей жоғары заңнамада
бекітілген (тек 1999 жылғы теңізде жүзу саудалық Кодексі оны РФ МК үшінші
бөлімі ретінде қабылдағанға дейін қолданып келді). Шетел азаматы немесе
шетелдік заңды тұлғалардың қатысуымен болған азаматтық құқықтық қарым
-қатынасқа шетел элементімен күрделенген жағдайда яғни, егер азаматтық
құқықтың нысаны мемлекеттен тыс жерде болып табылса РФ МК 1186 бабы құқық
енгізуді қарастырады. Осы жағдайда, шетелдік элемент азаматтық құқықтық
қатынастарда былай көріне алады:
1. Олардың қатысушылары шетелдік азаматтық жағдайында
болса.
2. Азаматтық құқық нысанының мемлекеттен тыс жерден
табылған жағдайында болса.
3. Басқа жағдайларда.
Заң көріп тұрғанымыздай тізімді ешқашан жасырмайды.
Мысалы, шетел элементі ретінде заңдық факт мемлекеттен тыс жерде
орналасса да оның тууымен, өзгеруімен және аяқталуымен байланысты
жағдай ретінде көріне алады.
Көбінесе шетел мемлекетінің құқықтық қарым-қатынас байланысының
ықпалында кететін отбасылық құқық шетелдік субъектілердің құқықтық
қатынасына тән болып кетеді. РФ ОК VII тарауында шетел элементті
отбасылық қарым-қатынасқа арналған отбасылық заңнамалықты шетел
азаматы және азаматтық алмаған тұлғалы отбасылық қатынастарға енгізу
деп аталатын шетелдік элементті отбасылық қатынастарға арналады.
Әрине, РФ ОК шетел элементі түсінігі РФ МК 1186 статьясындағыдан
гөрі жоқтың қасы деп тануымыз әбестік болар еді. Мүмкін, дәл осы жерде
шетелдік құқықтық қатынастың сипаты олардың қатысушыларының шетелдік
азаматтық (немесе азаматтық емес) аясынанда тым артып кеткен болар. РФ
ОК VII тарауында енгізілуге қажетті құқықтық байланыс тек қана
азаматтықпен шектелмей, сонымен қатар қатысушылардың мекен -жайы
немесе некеге тұру актісін жүзеге асырған орны алынады.
Ал, жеке баптарда шетелде тұратын немесе некеге шетелде
тұрған ресейлік жұбайлар жайлы сөз қозғалынады.
РФ МК 1186 бабының 1-қосымшасын есепке алғанда және РФ ОК
VII тарауында нормаларды талқылау негізінде (РФ МК үшінші бөлімі РФ
ОК қабылданғаннан кейін алты жылдан кейін заңды күшке ие болды) РФ ОК
VII тарауының мазмұнын аша отыра оның аясының кең екеніне көзіміз
жетті.
Шетелдік элемент отбасылық қарым- қатынаста жекеше былай көрінуі де
мүмкін:
1. Шетелдік азаматтықта олардың қатысушыларының біреуі
болған жағдайда.
2. Қатысушыларының біреуі азаматтық алмаған жағдайда.
3. Құқықтық қатынас мүшелерінің шетелде өмір сүрген
жағдайында.
4. Құқық нысандарының шетелде орналасқан жағдайында (мысалы,
жұбайларға қатысты қозғалмайтын мүліктің шетелде
орналасуы.)
5. Шетелдегі заңдық факт локализациясы (мысалы, шетелде
некеге тұру).
РФ МК енгізуге дейін шетел элементі қолдануға қарсы
әдебиеттерде белгілі бір аргументтер келтірілді, олардың ішінде бәрінен де
жиі қолданылатын әрі қалыптасқан құқықтық қатынас құрылымын, өңделген құқық
теориясын бұзады деген түсінік (субъект, объект, құқық және міндеттер) тағы
бір элемент ретінде қосылды. Шетелдік элементтер құқықтық жоспарда құқықтық
қарым- қатынастың бір элементі ретінде көрінеді. Қарастырылып отырылған
термин заңнамалық әдебиеттерде (РФ МК, одан бұрын теңізде жүзу сауда
Кодексінде) мұндай шабуылдарын тоқтатқан жоқ. Тіпті, кейбір жақтастары
оны пайдалана отырып жалпы қабылданған құқықтық қарым-қатынастың құрылымы
ретінде мойындайды.
Бірақ , шетел элементі түсінігін (әдебиет және заңда қолданылатын термин
ретінде) оны құқықтық қатынастың элементі ретінде емес, белгілі бір
деңгейдегі бояу, сипат ретінде, оның шетел мемлекетімен байланысын
білдіретін және құқықтық қатынасқа енгізуге қатысты сұрақ ретінде
түсінуіміз керек. Қазіргі жағдайда жалпы қабылданған құқықтық қатынас
құрылымы сөз болмайды. А.А.Рубанованың айтуы бойынша шетелдік сипаттарды
өзіміздің азаматтық құқықтық қарым- қатынасымызға енгізудің еш негізі
жоқ. Ал, А.Л.Маковсийдің пікірінше шетелдік элемент түсінігі халықаралық
жеке құқықтарда белгілі бір мақсат үшін азаматтық құқықтық категориясын
заңда квалификациялауға, әрі отандық қана емес сонымен қатар шетелдік
құқықты енгізуге пайдаланады дейді.
Шетелдік элемент нақты түсінік емес шартты алынған, әрі оны
көптеген авторлардың кейбір терминдерімен алмастырып айтуымызға да болады
–шетелдік сипат, немесе заңдық байланыстың әсері, бірақ бұл
терминдерді пайдалануға жарамсыз, өйткені заңгерлер тұрғысынан бұл баяғыда
қабылданып қойған.
Сонымен қатар ең басты назарды шетел элементі нақты құқықтық
қатынастарда ғана қолданатынына аударамыз керек. Сондықтанда мысалы, шетел
азаматы ретінде қатысушы өкіл немесе сотқа шетел билігі тарапынан берілген
құжат тапсырылған кезде құқықтық қатынастарды қарастыру негізі шетелдік
элементті құқықтық қатынас ретінде қарастырылады.
1.Шетелдік элементті отбасылық қарым-қатынасының кем дегенде екі
мемлекетпен байланыстылығы (шетелдік элементтер бірнешеу болуы мүмкін,
мысалы егерде жұбайлардың біреуі Германия азаматы болып, ал өздері Ресейде
тұрса, Францияда оларға тиесілі тұрғын үйлері бар) отбасылық құқықты
енгізуге алып келді.
Мұндай отбасылық құқықтылық сұрақ жеке мемлекеттерді де мазалауы
қажет. Қай мемлекеттің заңы жетекшілік танытатынына (сот болатын ел ме әлде
басқа екі мемлекеттің қайсысы) көптеген пікір таластардан кейін бірақ
жетеміз. Бұл айырмашылықтар көптеген жылдар бойы қалыптасып қалған ұлттық
ерекшеліктер мен дәстүрлерге қатысты. Неке формасы әртүрлі шешіледі
(некеге тұрудың әртүрлі тәртібі, некені мойындау немесе мойындамау, дінге
қатысты некеге тұру), некеге тұру шарттары (некеге тұру жасының
әртүрлілігі, көп әйелдік некенің енгізілуі, шетел азаматымен некегеге
тұруға тыйым салу және т.б.), жұбайлардың жеке және мүліктік қарым-
қатынасы, ата-аналар мен балалар, бала асырап алудың заңы мен тәртібі.
Дәл осы жағдайлардың салдарынан некедегі қиыншылықтар туып
жатады, бір мемлекетте мойындалатын некеге қатысты заң екінші мемлекетте
мүлдем ескерілмеуі мүмкін (тұрақты емес неке). Тұрғындар миграциясының
кеңеюі және отбасы мүшелері –белгілі бір мемлекеттің азаматтары мүлдем
басқа мемлекетте өмір сүріп, жұбайлардың мүлкі өмір сүріп жатқан
мемлекеттен тыс жерде болып табылса, онда аралас неке санының өсуі әрі
отбасы мүшелерінің азаматтық санының әртүрлілігі отбасы құқығын енгізу
сұрағына ерекше қышқылдықпен әсер етеді.
1.Аталынған мемлекеттердің қайсысының отбасы құқығы
жетекшілікке алынатыны, қайшылас нормалардың қатысуы, заңға қарсы бірақ,
реттеуші күші бар қайшыластықтар. Құқықты орнату кезінде коллизия нормалар
нақты бір отбасылық қарым-қатынастағы міндеттер мен құқықтарды анықтамайды,
тек отбасылық құқықты екі мемлекеттің біреуіне сілтейді, әрі оған
қалыптасқан жағдайды реттеуді жүктейті. Егерде әртүрлі азаматтық некедегі
жұбайлар арасындағы неке бұзылатын пікір таласқа келетін болсақ , онда әр
түрлі мемлекетте өмір сүруші жұбайлардың мәселесін коллизия норма жұбайлар
ең соңғы рет өмір сүрген мекен жайға әрі материалдық отбасылық құқығын
реттеуші мемлекет құқығына береді.
Отбасылық құқықтың коллизиялық нормалары халықаралық жеке құқықтық
сферасына қатысты. Л.А.Лунцтың айтуы бойынша кеңестік отбасылық құқық
кеңестік азаматтық құқық тізіміне енбеді, отбасылық құқықта өркениет
категориясының бір тұтас қатары қолданылады: құқыққабілеттілік,
дееқабілетілік, некені аяқтау, бұл формаларды бақыламаудың салдары және
т.б. Отбасындағы мүліктік қарым-қатынас өркениетті категорияларды енгізу
қатарымен реттеледі. Әрине халықаралық деңгейдегі шарттармен отбасы құқығын
реттеу талай мемлекеттердің жекелеген құқық категориясын енгізуге алып
келеді. Өркениетті концепцияның бір бөлігі ретінде халықаралық жеке құқық
азаматтық құқықтық сипатта кең мағынада араласады. Бірақ, кейбір авторлар
(заңдық нормаларды қабылдап отырған заңгерлердің табиғаты немесе бағалауына
қатысты ) мұндай позициялардың дұрыстығына күмәнданып халықаралық қарым-
қатынас сферасына араласып кеткен шетелдік отбасылық қарым-қатынасқа
енгізілмеуі де мүмкін. Л.П.Ануфриева РФ МК VI тарауындағы Халықаралық жеке
құқыққа ерекше назар аударып оны азаматтық құқықтың ең соңғысы ретінде
талқылады (отбасылық қары-қатынасты алып тастағанда) .
Халықаралық жеке құқықтың құқықтық табиғаты туралы сұрақ өз
уақытында доктринада жан-жақты қарастырылды, бірақ қазіргі кезде де
детальді қайта қарауларды қажет етеді. Автор халықаралық жеке құқықтың
өркениеттік концепциясына сүйене отыра ешқандай да ұлттық халықаралық жеке
құқық туралы көне анахронизмалық әсіресе шетел элементіне қатысты
халықаралық жеке құқықтың реттеу пәнін енгізе алмайды.
РФ МК VI тарауындағы ресми емес талқылауларды халықаралық жеке құқықты
азаматтық құқықтың бір бөлігі ретінде қарастыруға мүмкіндік береді.
Доктринада жекеше айтқанда РФ МК комментарийлерінде бұл тараудың мазмұны
оның атында ғана берілген әрі өзінің арнасына көптеген реттеуші,
материалдық құқықтық әдістермен және барлық коллизиялық нормаларды
қамтымайды, тек Ресей заңнамалығын басқаша айтқанда отбасылық құқықтың
коллизиялық нормасын құрайды.
Реттеудің коллизиялық әдісі шетел элементті отбасылық қарым-
қатынасқа жарамды, отбасылық қарым-қатынастар реттеудің ең негізгі
ерекшелігігі болып табылады.
1.Халықаралық жеке құқықта реттеудің материалдық құқықтық әдісі
қолданылады, басқаша айтқанда, әр түрлі құқықтық жүйелердің теке- тіресін
қамтамасыз етудің басқа әдісі. Мәселе бұл жерде коллизиялық нормалар сияқты
құқықты енгізуді сілтеу емес, кезектегі сұрақты материалдық құқықтық
норманың көмегімен шетел элементті жеке құқықтық міндеттер мен құқықтарды
реттеуге кіріседі. РФ МК 1186 3-бабында мынадай жазу кездеседі: Егер де
Ресей Федерациясының белгілі бір жағдайда қабылданатын материалдық-құқықтық
нормасы бар халықаралық келісім-шарты құқықтың коллизиялық нормасының
негізінде анықталса онда ол материалдық-құқықтық реттелу тұрғысынан жарамды
болып табылады.
Тек қана халықаралық келісімнің ережелері ғана емес, сонымен қатар
материалдық-құқықтық нормалар анық түрде коллизиялық реттелуді ығыстырып
тастайды.
РФ ОК кейбір материалдық нормаларды енгізуге деген құлшыныс
халықаралық сипаттағы қарым-қатынасты есепке ала отыра, жекеше алғанда
Г.Ю.Федосеева көрсеткендей реттеуге бағытталған ата-ана мен оның баласы
арасындағы олардың ажырасу жағдайындағы Ресей териториясынан ата-анасының
біреуі кеткен кезде баланың кімге өтуі анықталынады.
Сонымен қатар, ол осы сияқты көптеген қарым-қатынастың халықаралық
сипатты материалдық нормасын есептей отыра оларды РФ ОК құрамына енгізу
арқылы әлі сәйкес келе алмай жатқан регламентацияға ие болу мүмкіндігін
айтып өтті. Мұндай позициялар болашақта халықаралық жеке коллизиялық
реттелу тағдырына берген пікірлерінің негізінде жатыр. Е.В.Кабатова
классикалық коллизиялық әдіс белгілі бір деңгейдегі түзетулер мен
корректировкаларды талап ететіндігіне ерекше назар аударды. Және қазіргі
кездегі халықаралық жеке құқық классикалық коллизиялық рөлін бірте-бірте
төмендетуі негізінде айтылып және оны біраз негізгі принциппен алмастыруды
да қарастыруда. Мұндайға жататындар: нақты құқықтық реттеушімен құқықтық
қарым-қатынас байланысын одан сайын нығыздай түсетін принцип табу, неғұрлым
қайырымды құқықтық тәртіптің принципін табу. Алыс болашақта толықтай
классикалық коллизиялық әдісін алып тастау көзделініп отыр.
Халықаралық жеке құқықтағы реттелуді білдіретін көптеген
өзгерістердің бүгінгі күнде қайсысының реттеп, ал қайсысының бейімделуге
неғұрлым ұтымды болып жатқанын анықтау мүмкін емес. Бірақ коллизиялық
нормалардың мүмкіндігін жеткілікті деп есептеуімізге бола ма? Тіпті алыс
келешектің өзінде коллизиялық реттелудің толық орындалатынына сенеміз бе?
Халықаралық жеке хұқықтың 2004 жылғы Бельгия құқығы жаңа өзгертулерді
ескере отыра коллизиялық реттелудің классикалық әдістерін қолданады. Оның
бір ерекшелігі отбасылық құқыққа арналады, соның ішінде терең тарихи, діни,
адамгершілік және этникалық түбірлес болып келеді. Отбасылық құқық саласына
келетін болсақ, реттеудің коллизиялық нормалары негізгі реттеуші болып
табылады. "Классикалық" реттеуден басталған іс жедел сотпен аяқталуы
мүмкін. Ал, ресейлік сотқа әрдайым сенімділік арта аламыз ба? Қазіргі
кезде отбасылық қарым-қатынаста коллиз реттеуге әкеліп отыру әсіресе
ресейлік құқыққа таяту
Шетел азаматының қатысуымен отбасылық қарым- қатынастың жеке түріне
қолданылатын құқық.
§1.Некеге тұру және бұзу туралы коллизиялық сұрақтар.
1. Некеге тұру
1.1.Адам құқығының жалпы декларациясының 16 бабында некеге тұру
құқығы туралы жазылған: 1)Әйелдер мен ерлер кәмелеттікке толған шағында
ешқандай нәсіл, ұлт немесе дінге қарамастан некеге тұрып отбасын құруға
құқылы. Олар некеге тұру кезінде, некеде тұрған уақытта да әрі некені бұзу
кезінде де тең құқықты болып табылады.2. Неке екі жақтың толық және ерікті
келісімімен ғана жүзеге асырылады .
Шетел азаматымен некеге тұру үшін халықаралық жеке құқықтың
маңызды екі сұрағы бар: қандай жағдайда некеге тұруға болады және ол некеге
болып санала ма, бір мемлекетте тіркелген неке басқа бір мемлекетте
мойындалады ма? Отбасылық құқықтағы айырмашылық: мысалы, Германияда неке
мемлекеттік органда тіркелген болса ғана заңды болып табылады, ал басқа
елдерде мысалы, Ұлыбританияда шіркеулік неке азаматтық нысанымен тең
құқықты болып табылады. Италия, Польша, Хорватия, Чехияда некенің шіркеулік
нысаны альтернативті болып табылса да АХАЖ бөліміне тіркелу міндетті болып
табылған. Басқа мемлекеттерде азаматтарының шетел азаматтарымен некеге
тұруына байланысты арнайы шарттар мен шектеулер орнатылған. Некеге тұратын
шарттар да әртүрлі анықталынады: некеге тұру жас мөлшері әр елде әртүрлі,
некеге тұруға бөгет жасайтын туыстық қарым-қатынас деңгейі бірдей болып
табылмайды. Кейбір елдерде мысалы , Швейцарияда бұрын
ажырасқан жұбайлардың кіналы жағы үшін жаңадан некеге тұру шектеулі, ал
Германия және басқа да мемлекеттерде жесір немесе ажырасқан әйел үшін жаңа
некеге өтуге уақыт шектеулі. Ал, кейбір мемлекеттерде некеге тұруға қатысты
шарттар ата-ананың рұқсаты, үйлену, жергілікті биліктің рұқсаты сияқты
қағидаларға сүйенеді. Мұсылман мемлекеттерінде мұсылман әйелдерге арналған
құқық мынадай шарт орнатқан: олар мұсылман емес ер адамға күйеуге шыға
алмайды. Некеге тұрған жағдайдағы жаңа некеге өту мүмкіндігі, көптеген
елдерде моногамия, ал мұсылман елдерде полигамия құқығына ерік бар (көп
әйелдік). Қазіргі кезде көптеген мемлекеттерде (мысалы, Дания, Испания,
Нидерланды, Норвегия, Швецияда) бір жынысты одаққа ерік берілген. Басқа
мемлекеттегі некенің мойындалмауы тұрақсыз неке деп аталатын түсінікті
тудырады. Сондықтанда әртүрлі мемлекет азаматтарын некеге отырғызу
кезінде екі мемлекеттің қайсібірінің де заңдылығынан да көп нәрсенің әсерін
байқаймыз, тіпті некенің өмір сүру жағдайының өзі де тікелей осы
мемлекеттің тармақтарына байланысты.
Құқық енгізуді анықтайтын коллизиялық нормалар әртүрлілігімен
ерекшеленеді. Алайда, көбінесе, неке нысаны ретінде некеге тұратын орынға
құқық беріліп жатады. Сонымен қатар мемлекеттен тыс жерде жерде некеге тұру
өзіне қосымша коллизиялық сұрақтарды жабыстырып алады. Мысалы Австриядя
некеге тұру нысаны ел ішіндегі жергілікті нысан жазумен шектеледі.
Некеге тұру нысаны осы мүшелердің әр қайсысына таңылады да, осы
мемлекеттен тыс жерде ойнайтын зор рөлі бар, әр формаға тұлғаларды бақылау
туралы жазылған. (§16 халықаралық жеке құқық туралы Австрия заңы).
Швейцарияда тек біржақты ғана норма заңды әрі (бұл мемлекетте отырған неке
нысаны Швейцария заңына бағынады (халықаралық құқық туралы Швейцария заңы
44 бап)
Халықаралық жеке құқық туралы Эстония заңына байланысты (55бап) Эстониядағы
некеге тұру тәртібіне байланысты эстониялық құқық таңылады; басқа
мемлекетте отырғызылған неке Эстонияда шынайы болып танылады, егер де
жұбайлардың екеуінің де тұрғын мекендерінің заңдық шарттарына бағынышты
жасалса некеге тұрудың шарттары заңның 56-бабында келтірілген. Шетел
азаматымен некеге тұрудың құқықты нысаны ағылшындықтарда некеге тұрған
орынның заңы жетекшілік орынға өтеді.
Некеге отырудың материалдық шарттары жетекшілік доктринада
болашақ жұбайлардың жеке заңын қолданудан шыққан, ал басқа жерлерде
жергілікті жердің заңы қызығушылық танытушылар үшін ғана (37 бапты
қараңыз). Бұл байланыс өз мағынасын заңдылықта да тауып жатыр. Мысалы,
1995 жылғы Италия Заңының 27-бабын қараңыз. Некеге өтудегі
дееқабілеттіліктің барлығы әрі басқа да мысалы, некеге отыру кезде сақтауға
қажетті негізгі шарттар әрбір тұлғаның ұлттық заңымен сәйкес
анықталынады.Алайда бойдақ немесе тұрмыс құрмаған әйел Италия
териториясынан басқа мекенге кету үшін арнайы шешім қажет.
Швейцарияда некеге тұру құқығы Швейцария заңымен анықталынады.
Бірақ, шетелдіктердің некеге тұру заңдылықтары швейцариялық
құқықпен қаралған шарттардың орындалмаған жағдайында да орындала береді,
егер некеге отырушылардың бірі азаматтық құқықты басты негізге алатын
болса. (Халықаралық жеке құқық туралы Швейцария заңының 44- бабы )
2004 жылғы Бельгияның жаңа халықаралық жеке құқық туралы заңында некеге
өтуші жұбайларды өз заңдарына бағынышты ұстау көрсетілген: әр некеге
отырушы жұбайлар өздеріне жүктелген ұлттық заңда көрсетілген шарттарды
орындауға міндетті. Швейцария заңының 46- бабында берілгендей бір жынысты
некеге отырушыларға қатысты өз шарттары да бар: бұл неке туралы хабары жоқ
елдің азаматы немесе бұл некеге рұқсат берілмеген елдің азаматы некеге өте
алмайды., ал осы мемлекеттің тұрғыны әрі мекен-жайлары да осы жерде
тіркелген болса, онда мұндай некеге рұқсат етіледі. Бұрынғы КСРО
мемлекеттеріндегі неке туралы заң кейіннен жаңа сипатқа ие болды. Грузияда
некеге отырушы азаматтар осы елдің азаматы болып табылуы міндеттелінген,
бірақ халықаралық жеке құқықтың шарттарына байланысты енгізілу көзделініп
отыр. 1998 жылғы Грузияның заңын қайта қарау кезінде өзгертулер мен
толықтырулар 44-бапқа енгізілінді. Қазақстан және Тәжікстан
республикаларында неке туралы заңға бұл шарттардың енгізілуі көзделініп
отыр. 2005жылғы Украинадағы халықаралық жеке құқық туралы өзгерістер мен
толықтырулар негізінде бұл елдегі некеге өтуші жұбайлар міндетті түрде
Украинаның отбасылық кодексінің талаптарын сақтауға міндетті.(55бап).
Эстониядағы некеге отырушы жұбайларға Эстонияда тұру мекен-жайы қатаң талап
болып есептелінеді, егер де ондай талап орындалмаған жағдайда оған эстондық
құқық таңылады. Тек осы шарт орындалған жағдайда ғана некеге тұруға құқылы
болып есептелінеді. Бұрын ажырасқан жқбайлардың біреуі Эстон заңы бойынша
заңды, ал тіпті өз елінде заңсыз болып табылса да бұл Эстон заңының некеге
қатысты кедергісі болып табылмайды. ( Халықаралық жеке құқық туралы Эстония
заңының 56 -бабы)
Некеге өтудегі құқықты анықтаудағы кең көзқарас тұрақтылықпен
байланысты. Көптеген елдерде (мысалы, АҚШ штаттары, Латын Америкасы елдері,
ОАР және т.б.) некеге тұрудың орнына басқа критерий қолданылады. Өз
мемлекетінің заңы, некеге тіркеуші мекемелерді пайдалану неғұрлым
ақталынған, егер бір-бірінен алшақ емес мемлекеттер жүйесі туралы айтатын
болсақ: оған мысал ретінде Скандинавия елін келтіруімізге болады тіпті АҚШ
штаттары туралы айтпағанның өзінде.
Шетел мемлекеттерінің халықаралық келісімдері нысан қарым-
қатынастарын құру негізінде және коллизиялық нормадағы некеге тұру
шарттарымен байланысты, көптеген мемлекеттердің отбасы туралы заңдарында
отбасылық құқықтың жүйеленген нормаларын жасауға шектеу қойылған. Бірақ,
мұндай келісім шарттар аз. 1978 жылғы 14 наурыздағы Гаага конвенциясы
мойындалмайтын неке туралы осылай бекіткен. (Қол қойғандар Египет,
Португалия, Финляндия; ратифицирлеген Австралия, Люксембург, Нидерланды;
1991 жылы күшіне енді). Неке нысанын ол некеге тіркелген орынға артады
(1902 жылы ерте кезде Гаага конвенциясы да аналогиялық түрде шешілді).
Конвенция кеме бортындағы, ұшақтағы тіркелген сенімділік үшін, әскери
некеге және ресми емес некеге пайдаланылмайды. Егер де бұл мемлекетте өмір
сүріп жатқан немесе осы елдің азаматы болып табылатын жұбайлардың біреуі
некеге отыратын болса, онда сол тұрғылықты жердің заңдары мен талаптарына
жауап беруге міндетті, олардың (некеге тұрғызған орын) ұлттық заңдары мен
талаптарына жауап беретін болса некеге тұруға рұхсат етілінген. (3-бап)
Заңды түрде мемлекеттің барлық заң аясына сәйкес тіркелген неке конвенцияны
ұстаушы елдердің барлығында заңды болып саналады . Некеге өту, неке жасы,
некені тіркеу кезінде келісім туралы Конвенцияны атап өткеніміз жөн. (1962
жыл оныншы желтоқсан, Нью-Йорк). 1928 жылғы Бустаманте Кодексі бойынша неке
тіркелген орнында заңды болып табылса, онда ол неке нысаны тұрғысынан да
заңды болып табылады. Алайда кейбір мемлекеттер діни жол-жоралғыларды
басты негізге алады, мұндай мемлекеттер некені заңды деп мойындамауы да
мүмкін.(41-бап).
1.1.Ресейдегі құқығы Ресей азаматтарымен теңелген шетел
азаматы еркін сол елдің азаматымен де, кез-келген шетел азаматымен де
некеге отыра алады (тек біраз жылдарға ғана 1947-1953 жылдары КСРО –да
шетел азаматымен некеге отыруға қатаң шектеу қойылған). Бұл азаматтық
алмағандарға да қатысты айтылған. Сонымен қатар РФ өз азаматтарынан шетел
азаматымен неке құру үшін рұқсат сұрауды талап етпейді.
Некеге тұру фактісі жұбайлардың азаматтығына еш әсер етпейді.
"Ресей Федерациясының азаматтық туралы" Федералдық заңының 8-бабында: былай
делінген: Ресей Федерациясының азаматы мен азаматтық алмаған жұбайлар
арасындағы неке бұзылған кезде олардың арасындағы азаматтыққа еш зиян
келмейді . Бұл ереже 1957 жылғы Конвенциядағы тұрмыс құрмаған әйел туралы
толықтай сәйкес келеді. (Ресей мұнда қатысады) некенің тұру, бұзу
жағдайында да күйеуімен тұрған әйелінің азаматтығына еш нәрсе әсер етпейді.
Сонымен қатар натурализация қысқарған түрде әйелінің еркі бойынша шетел
азаматшасымен отбасын құра алады.
1.3. НЕКЕ НЫСАНЫ
Ресей территориясында Ресей заңының негізінде анықталынады. (РФ
ОК 156-бап 1-тармақ). Бұл неке азаматтық жағдайындағы акт жазба
органдарында өтуі тиіс деген сөз. Ресейде діни салттардың негізінде
отырғызылған некенің еш құқықтық салдары болмайды. Шетел азаматтарымен
некеге тұру Ресей Федерациясының заңымен анықталынады: некеге тұруда,
аяқталуда тұлғалардың негізінде жүзеге асырылады. "Азаматтардың хал-ахуалы
жайлы акті" некеге тұрудың мемлекеттік тіркеуі Федералдық заң негізінде
жүзеге асады. (27-бапты қараңыз). Көріп отырғанымыздай Ресейден тыс жерде
отырғызылған некенің еш нысаны жоқ. Алайда мұндай некені мойындауымыз
қажет, егер некеге отырғызылған жерде барлық заңдылықтар сақталынған болса.
1. Шарттар
РФ СК қабылдағанға дейінгі Ресейдегі шетел азаматтарының
қатысуымен болған неке Ресей заңының негізімен анықталынған. РФ СК некеге
тұру шартының азаматтығы бар мемлекет заңына бағынуы некеге тұрушылар
үшін күрделі новелла болғандай. Бұрынғы әдебиеттерде өзгеріс бұрыннан бері
айтылып келе жатқандығын айта кетуіміз керек. РФ ОК 156- бабындағы 2
-тармағында байланысты сол елдің азаматы болып табылатын
тұлға үшін мемлекеттік заңдылық болып табылады. Мысалы, егер Ресей азаматы
мен Италия азаматшасы некеге отыратын жағдай туатын болса, онда Италияның
некеге тұруға қатысты жас мөлшері ескеріледі, ал Ресей тарапынан РФ ОК 12-
15 бабында келтірілген талаптарға назар аудару қажет.
Ресей әдебиеттерінде тұрмыс құратын әйелдің болашақ күйеуінің
дініне де біршама көңіл бөлінген мысалы, мұсылман әйел мұсылман емес ер
адамға тұрмыс құра алмайды. "Әлеуметтік теңсіздікке байланысты ер адам мен
әйел адамның құқығы тең деп ескеріліп Ресейлік конституция кепілдік
еткендей және халықаралық келісім-шарт және басқа да әмбебап сипатты
құжаттардың негізінде некеге тұруға кедергі келтіретін әлеуметтік
тәртіптерді" шектеулерді ескермеу ұсынылып жатыр.
Ресей Федерациясы мен оның субъекттілері арасындағы бірігіп енгізген
отбасылық заң РФ конституциясының 1-бөлімі, 72- бабы к пунктіне, ал РФ
ОК 13-бабы РФ субъектілер заңдылығы мен некеге тұрудың кейбір шарттарын
реттейді. РФ СК 156-бабының 2-тармағында коллизиялық норманың Ресей
заңдылынында ерекшелігі ескерілуі міндетті.
Некеге тұру сәтінің үстінде тұлғалардың қай мемлекеттің
азаматтығына жататындығы анықталынады. Сонымен қатар жұбайлардың
азаматтығын ауыстыру кезіндегі енгізілуге қатысты заңдылығы мүмкін пікір
таластардан алшақтатылады.
Азаматтардың некеге тұруға қатысты Ресей Федерациясы тарапынан
болатын кейбір ресейлік заң ережелерін сақтауға, нақтырақ РФ ОК
14-бабында айтсам кейбір жағдайлар, некеге тұруға кедергілер туралы
айтылады. РФ ОК 14-бабында біреуі некеде тұрған болса, ол келесі бір
азаматпен неке құра алмайды. Егерде болашақ неке құрушы жұбайдың біреуі
некеде тұрып, бірақ екінші рет некеге тұруға өз мемлекетінде рұқсат болса
да РФ ОК 14-бабына сәйкес Ресей тарапынан рұқсат жоқ.
Некеге тұрудың басқа шарттары туралы айтатын болсақ, РФ ОК –да
көрсетілгендей неке жас мөлшері сақталуы міндетті емес. Бірақ оның бір
шарты мынада, шетелдік заңға қатысты сол елдің мемлекетінде кәмелеттік жас
мөлшері (18-ден төмен) келіп тұрса, Ресей тарапынан да қарсылық
білдірілмейді.
Мысалы, егер Ресей азаматы мен Болгария азаматшасы некеге тұратын
болса, онда Ресей азаматы үшін РФ ОК 12-15 бабы бойынша анықталынады, ал
Болгария азаматы үшін –отбасылық Кодекстің рөлі зор, некеге тұрудың
кедергілері мен кәмелеттік жас мөлшері туралы осында толыққанды берілген.
Сонымен қатар Болгария азаматшасы үшін Ресейдің неке кедергілері болып
табылатын ережелері қарастырылады (РФ ОК 14 бабы)
Некеге кедергі келтіретін жағдайлар тізімі әр елдерде әр
түрлі. Шетел заңдарының тым қаталдығы Ресейден де асып түседі. РФ ОК 14-
бабы бойынша Ресейде толық және толық емес аға мен қарындастар арасындағы
некеге тыйым салынған, ал Болгарияда немерелес ағайындардың үйленуіне
тыйым салынған.
Коллизиялық нормалардың қабылдануына барысында некеге өту қарым-
қатынасының шарттарына байланысты жұбайлардың басында бірнеше азаматтығының
болуы үлкен қиыншылықтар алып келуі әбден мүмкін. Қай мемлекеттің заңдылығы
бұл кезде енгізілуі мүмкін? РФ ОК бұл сұраққа жауап береді: егерде
азаматтардың біреуі ресейлік болып табылса, онда пайдалану РФ заңдылығының
негізінде жатыр. Сәйкес құжаттардың негізінде анықталынған шет мемлекетте
азаматтығы жоқ Ресей азаматы шетелдің заңдылығының негізінде кетпеуі
мүмкін. Бірнеше (екі немесе одан да көп) азаматтығы бар, бірақ ешқайсысы
Ресей азаматтығы болып табылмаса енгізілетін заңдылықты шетел азаматы өзі
таңдауы керек. Тұлғаның қай мемлекетпен тығыз байланысты екендігін анықтап
жату талап етілмейді. Тұлға қай елдің азаматы болып табылады, сол елдің
заңды түрле шектеуі бар.
Егерде тұлғалар сол мемлекеттің азаматтығын алмаса да, бірақ
ұзақ жылдар бойы сол мемлекетті мекен -жайға айналдырып алса, тұрғылықты
мекен-жайдың қорғауымен Ресей Федерациясының заңы оны өз заңының қорғауымен
алады (РФ ОК 156-бап 4-тармақ ). Егерде тұлға Ресейде ұзақ уақыт бойына
тұрып қалса, онда некеге тұру шартын Ресей Федерациясы жүзеге асырады, ал
Ресей территориясы олардың жай ғана уақытша мекен жайы болатын болса, онда
некеге тұру шартын тұрғылықты мекен жайы бар мемлекеттің заңының аясында
өткізіледі.
Мемлекет азаматтарының некелік шарттарын ретейтін коллизиялық
норма көптеген елдерде қабылданған заңдармен жалпы сәйкес келеді.
Біртекті коллизиялық норма жасауға кірісуге Ресей қатысқан
халықаралық келісім шартта белгіленген. Азаматтық, отбасылық және
қылмыстық істер бойынша құықтық көмек келісім-шартына сәйкес некеге тұрған
мекен-жайдың үлесіне кетеді, яғни енді отбасыларға көмекті неке тіркелген
мемлекет көрсетуі тиіс. Мысалы, 1995 жылғы Грузиядағы келісім бойынша
некеге тұру нысаны мемлекеттің заңдылығы болып табылады (26- бап 2-
тармақ). РФ ОК 156-бабындағы ережелер тұтастай реттелумен сәйкес. 1993
жылғы Минск конвенциясындағы неке туралы сұрақтар әлі күнге дейін ашық
қалды. 2002 жылғы Кишинев конвенциясысында мұндай норма жоқ. Көбінесе,
Ресей екіжақты шарттың құқықтық көмек туралы келісімімен отбасылық
құқықтық коллизиялық сұрағы, болашақ жұбайдың азаматтық мемлекетіндегі
заңның сақталуы –бәрі некеге тұрған территорияның заңының негізінде жүзеге
асырылады (Әзербайжан, Вьетнам, Египет, Иран, Куба, Польша, Эстония және
т.б.). 1993 жылғы Минск конвенциясының ерекшелігін атап өтуіміз қажет., ол
қатысушы азаматтарға тек қана құқықтық қорғау көрсетпейді, сонымен қатар
осы мемлекетте өмір сүріп жатса да басқа тұлғаларға көрсететін қосымшалары
бар. Некеге өтуші мұндай тұлғалар үшін коллизиялық сұрақтар шешіледі.
Мұндай кезде егер тұлға азаматтық тіркелуде болмаса онда оның ұзақ уақыт
бойы тұрған мекен-жайының тіркеуі бойынша мемлекет анықталынып, некеге
қатысты кедергілер сонда танылып әрі неке де сол орын да тіркеледі.
Азаматтығы Ресей азаматы емес үнемі Киевте тұратын тұлға, азаматтығы
ресейлік болып табылатын азаматшамен некеге тұрушылар Мәскеуде АҚАЖ –да
тіркеліп, болашақ жұбайлар үшін РФ ОК 14-бабы мен Украина заңын басты
негізге алады.
Тіркелінген некенің тәртіпті шарттары ресейлік заңдылықта және
Ресейдің халықаралық келісімінде көрсетілген. Мәскеудегі Ресей азаматшасы
және фин азаматының некеге тіркелуі туралы айтатын болсақ, онда Фин азаматы
үшін құқықтық және азаматтық көмектер бойынша анықталынады, азаматтық,
отбасылық, қылмыстық істер бойынша 1978 жылғы Финляндияның келісімінің 22-
бап 2-тармағы қолданылады, яғни Ресей заңы бойынша, ал бұл РФ ОК 156-
бабында 2-тармағында келтірілген.
1.5. Ресей территориясында консулдық неке деген түсінік бар ма?
РФ ОК (157-бап) Ресейде шетел азаматтарының дипломатиялық өкілділік және
консулдық мекемеге сай шетел азаматтарының некелеріне рұқсат етілген.
Мұндай некелер Ресей Федераицясында мына екі шарт орындалған жағдайда заңды
болып табылады: 1) егерде өзара құптау бар болса, 2) егерде жұбайларды
некеге тіркеу кезінде екеуі де сол мемлекеттің азаматы болып табылса.
Некеге тіркеген орын оны шынайы деп тауып әрі дипломатиялық мақсатпен басқа
елге жіберсе, оны Ресей тұрғысынанда қолдаса. Өзара сенімділік Ресейдің
және басқа шетелдің халықаралық келісімдерінің негізінде туындап жатады.
1986 жылғы оныншы қыркүйектегі Қытай консулдық келісімі бойынша 1-4
тармақтарына сәйкес консулдар сол мемлекеттің заңына бойынша екі жақта сол
елдің азаматы болумен қатар неке туралы куәлікке ие болуы керек.
Аталынған екінші шарт консулдық некедегі араластықты қолдамайды:
екі азаматта оларды консул қылып қойған мемлекеттің азаматтығын иемденуі
өте қажет. Алайда, Ресейдің кейбір консулдық конвенцияларында аралас
некеге рұхсат берілген. 1988 жылғы 27сәуірдегі Турциядағы консулдық
конвенцияның 37-бабының 1-тармағында консулдық неке туралы жұбайлардың
біреуі сол елдің (консулдыққа тағайындап отырған) азаматтығында болуы
міндетті.
Консулдық некені шынайы деп таныған Ресейлік мекемелер заң
бойынша да заңдылығын тексеріп жатпайды. Бұл шарттар тұтастай шетелдік
заңмен сәйкес келетіндігін анықтайды.
1978 жылғы Гаага конвенциясына сәйкес шынайы неке деп танылған
неке дипломатиялық агент пен тұлғаның консулдық қызметі мойындалынып,
некеге тұрған жерде некенің мемлекет тарапынан тыйым салынбағаны маңызды (9-
бапты қараңыз).
1.6.Басқа мемлекетте тұратын Ресей азаматтары үшін.
Дипломатиялық өкілділік пен консулдық мекемелерде шетелдегідей сәйкесінше
жағдай жасалуы керек. Егерде консулды қабылдап алған мемлекет тұлғалардың
консулдық некесін шынайы деп танитын болса әрі бұл екі жұптың біреуінде
ғана Ресесй азаматтығы бар болатын болса, онда ол мемлекет консулдық некені
міндетті түрде тіркеуі қажет. Мұндай консулдық некелер Ресей заңдары мен
коллизиялық нормаларын пайдалануына болады. Ресейдің басқа да шетел
мемлекеттерімен бірігіп келісілген консулдық конвенциясында азаматтардың
хал-ахуал жағдайы ретінде некені тіркеу бар. Азаматтардың хал-ахуалы
жайлы Федералдық заңның 5-тармағында Ресей консулдық мекемелерінің некені
мемлекеттік тіркеуге алатыны туралы айтылған. Ресей азаматтары некеге Ресей
билігінен тыс шетелдердің компонентті органдарында да тіркеле алады.
Әңгіме Ресейдің қос азаматы туралы, тек бір Ресей азаматы туралы және еш
азаматтығы жоқ туралы болмақшы. Шет мемлекеттердің органдарында тіркелген
неке Ресей тарапынан мына жағдайда мойындалады, егер некеге тұрушы орынның
заңдарының аясында жасалса (РФ ОК 158-бабы). Бұл мемлекеттердің коллизиялық
нормасы көрсеткендей некеге өтудің шарттары мен формалары сақталатын болып
есептелінеді. Сондықтан да Грецияда діни негізде орындалынып отырған неке
Ресейде де заңды болып табылады.
РФ ОК 158-бабында айтылғандай, шетелдегі неке шарттары туралы
ғана айтылған, ал бұл баптардан біз ешқандайда коллизиялық нормаларды
байқамаймыз. Сондығтан да В.Л. Толстойдың айтқан қағидаларымен келісе
беруге әсте болмайды бекітілінген некенің материалдық шарттары жұбайлардың
жеке заңына емес, мемлекеттің некеге отырғызылған орнына қатысты жазылған.
Қаншалықты Ресейде шет мемлекеттердің некесі коллизиялық мәселеге ұшырап
жатқандығына қарамастан, РФ ОК 158-бабы енгізілуге жарияланып қойды.
Ресейде шет мемлекетте отырғызылған неке мойындалуы үшін тағы
бір шарт қажет – РФ ОК 14-бабында келтірілген жағжайлар мүлдем орын алмау
қажет. Некеге мынадай жағдайда тыйым салынады:
1) егер де тұлғалардың бірі басқа бір некеде тіркеуде тұрса;
2) жақын туыстардың арасында (ата-аналар мен балалар, ата, әже
және немерелермен, толық және толық емес аға мен қарындастар
арасында);
3) асыранды балалар мен асыраушылар арасында;
4) психологиялық тұрғыдан сау емес деп танылған ата-аналардың
біреуі болған жағдайда;
Мысалы, егер де некеге тұру кезінде күйеудің бұрын үйленгендігі
анықталса, әрі оның Ресей азаматшасымен шетелде отырғызылынып жатқан некесі
сол арада шынайы болып табылса да , Ресей заңдылығы мұны заңды неке
қатарына жатқызбайды. Соныымен қатар РФ ОК 13-бабында келтірілгендей
некеге тұрушы жұбайлардың бірінің жасы кәмелеттікке толмаған болса, шет
мемлекеті бойынша ол заңды деп есептелінсе онда Ресей тарапынан да еш
қарсылық жоқ.
1.7. Шетелде некеге тұруға қатысты айтатын болсақ, онда
Ресейден тысқары жерде отырғызылатын некеге Ресей тарапынан соншама қатты
шектеу жоқ. Тек шетел мемлекетінің некеге қатысты заңы Ресей қызығушылығына
жауап берсе болғаны. (РФ ОК 14-бап ). Екі шетел азаматының біреуі бұрын
некеде тұрғаны анықталынып жатса, онда Ресейдің де оны заңды емес деп
мойындамауға еш себебі жоқ. Бір жынысты жұбайлардың некесінің шетелде
мойындалғанымен (Нидерланды мен Испанияда), бірақ Ресей оны толықтай
құптамайды, әрі ол отбасылық заңдылықта да кесіп айтылған (РФ ОК 1-бабы
неке тек ер адам мен әйел адам үшін делінген).
Шетелде отырғызылынған некеге Ресей заңды әрі құқықтық
тұрғыдан толық келісетін болса, онда ол некенің дәл Ресейде отырғандай
толық заңдық күші бар.
1.8. Шет мемлекеттердің компонентті органдарынан берілген
азаматтардың хал-ахуал жағдайының жеке куәлігі, яғни Ресей территориясынан
тыс жерде отырғызылған неке РФ халықаралық және федералдық заңдарына сай
келетін болып легализацияланса6 онда ол неке Ресей территориясында заңды
неке болып есептелінеді (245-бапты қараңыз). 1993 жылғы Минск конвенциясы
легализация құжаттарынан босатады, құқықтық көмек туралы екі жақты келісім.
Легализацияның талабын қолдамайтын (Ресей бұған қатысады) 1961 жылғы Гаага
конвенциясы апостиль аталатын куәліктің қысқартылған түрін жүргізетін
болды.
1978 жылғы некені заңды деп танитын Конвенция (Ресей бұған
қатыспайды) некенің заңдылығы неке тіркелген органда толықтай заң аясында
жүргізіліп, әрі болашақта тұратын мемлекетте конвенция сақталатын болса
дұрыс деп келісіледі. Конвенцияның 11-бабына сәйкес неке мына жағдайларда
заңды болып есептелмейді:
1) егер некеде тұрған болса;
2) асырап алынған немесе қандас ағасы, қарындасы болып
табылса;
3) некеге тұру жасына толысқан жоқ;
4) өзінің ақыл-ой қабілетімен некеге тұруға келісім берген жоқ;
5) өз еркімен некеге келіспеген
Конвенция некені заңды деп мойындауға енгізілетін басқа
мемлекеттердің заң –ережелеріне еш кедергі келтірмейді. (13-бап) Әлеуметтік
тәртіп бойынша егер неке заңды болып табылмай жатса, онда неке заңсыз деп
танылады. Жалпы алып қарағанда некенің Ресей қызығушылығына да жауап
беретін, некеге отырғызылған мемлекет үшін де әрі конвенция үшін де маңызы
өте зор.
2. Некенің заңсыздығы
Некеге отырғызу кезінде РФ ОК 158 және 156-бабына сай
заңсыз болып танылған неке Ресей ішінде немесе Ресей ден тысқары жерде
отырғызылса да заңсыз болып танылады. Некеге Ресей территориясында
отырғызылса әрі енгізілетін: некенің тәртібі мен нысаны, ресейлік азамат
үшін бекітетін неке шарттары, шетел азаматы үшін некеге кедергі келтіретін,
ресейлік азамат қоятын шарттар Ресей заңдылығының негізінде жүзеге асады.
Егер Ресей территориясында отырғызылынып жатқан некеге шет
мемлекет өз талаптарын қойған болса, онда қай тұрғыдан алып қарастырса да
бұл неке Ресейде заңды неке болып есептелінбейді. Егер де басқа мемлекетте
отырғызылынған некеге (Ресей азаматы үшін Ресей заңдарын қолданған болса)
некеге тұру шартына қатысты Ресей заңдарының талаптарын бұзғаны үшін бұл
неке заңды деп танылмайды.
Неке заңсыздығын мойындаған шетел шешімі РФ ОК 415-бабына
сәйкес танылады.
Некенің заңсыздығы туралы коллизиялық нормалары Ресейлік
құқықтық көмек туралы келісімнің негізінде некеге тұру кезінде
анықталынады. 1993 жылғы Минск конвенциясы (2002 Кишинев конвенциясы)
некенің заңсыздығын болған жағдайда некеге тұрғызған некеге тұрғызған
мемлекеттің заңдылықтары енгізіледі. Көріп тұрғанымыздай Ресейдің
заңдылығындай бұл жердегі коллизиялық сұрақтардың шешілу әдісі де бірдей.
Ереже ретінде аналогиялық принцип ретінде шет мемлекеттерде де сондай
жағдай.
3. Некенің бұзылуы
3.1. Неке бұзылуының негізгі шарты болып табылатын
құқықтарды анықтайтын коллизиялық нормалар көптеген мемлекеттердің жүздеген
отбасының келісімсіздігі мен қарама-қарсылығын жеңуге бағытталған әрі бір
мемлекетте заңсыз болып табылған некенің басқа бір мемлекетте өмір сүру
процесін реттейді. Бұл ең алдымен өткен ғасырдың соңындағы отбасылық
құқықты реттеуге қарамастан кейбір жеке мемлекеттер мен католиктік
мемлекеттерде ажырасу институтына тыйым салынған (мысалы, кейбір Латын
Америкасы елдерінде); мына мемлекеттердің қатары ажырасуға тым қатал
шектеулер мен тыйымдар салған (Италия , Ұлыбритания және т.б.). Ажырасудың
ерекше қатысы мұсылман елдеріне тиесілі.
Ажырасуға рұқсат етілген елдердегі коллизиялық нормалар әртүрлі. Неке
ажыратылған кезде көбінесе әйелінің немесе күйеуінің азаматтығы бар
мемлекеттің қарамағына өтеді (Еуропа құрлығының көптеген мемлекеттері),
немесе жұбайлардың тұрмыс құрып тұрған мекен жайларының жергілікті заңына
(Англия, АҚШ және басқа да мемлекеттер). Алайда мұның сыртында бұдан да
басқа көптеген қосымша әртүрлі кедергілер кездесіп жатады.
Халықаралық жеке құқық туралы Швейцария заңының 61-бабы
жұбайлардың некесін бұзу және жеке өмір сүру режимін қалыптастыру үшін
Швейцарлық құқықты пайдаланады (1);, егер азаматтардың біреуінің
тұрғылықты мекені Швейцария болып табылса, оларға ортақ азаматтық құқық
қолданылады (2); Егерде шетелдік мемлекеттің заңы азаматтарға ажырасуға
мүмкіндік бермейтін болса, онда азаматтардың Швейцарияны кем дегенде екі
жыл мекен етуіне байланысты Швейцариялық құқық өз аясына алады (3);
Швейцариялық сот өткен орнына байланысты жұбайлардың біреуіне Швейцариялық
құқық артады (4);
Халықаралық құқық туралы Бельгияның жаңа заңының
қосымшаларында неке ажыратуға қатысты айтылған 55-бап, §3-да айтылған.
Сонымен ажырасуға қатысты рұхсат Кеңес Регламентінде ЕС №13472000
бекітілген.
Отбасы құқығы сферасына соңғы жылдары неке бұзудың әртүрлі
ережелері қабылданып жүр. Халықаралық жеке құқық туралы жаңа Корея заңы
§39 айтылғандай неке бұзылған уақыттағы жағдай мен оның салдары
басты негізге алынады§37. Некенің ажырасуы көбіне-көп жұбайлардың біреуіне
мекен жай орындарына қатысты, егер де біреуі Кореяда мекендейтін болса,
онда ажырасуға қатысты Кореяның заңы қабылданады.
Ажырасатын некелерге қатысты халықаралық келісімдердерде некеге
отырғызғанмен қатар, ортақ заңдарға қатысты материалдық емес отбасылық-
құқықтық нормалар туралы емес, керісінше коллизиялық нормаларды
унификацияланады. 1970ж. 1маусымнан бастап Бустамант Кодексі әрі
жұбайлардың жеке тұруы мен ажырасуына қатысты Гаага конвенциясын айтамыз.
Бустамант Кодексі жұбайлардың ажырасуын жұбайлық домицилия
заңымен реттейді (52-бап) .Сонымен қосымша ажырасу немесе жаңа неке туралы
міндетті түрде мемлекет біліп отыруы қажет. Ажырасу барысында жұбайлардың
жіберіп алған азаматтық құқығы, ажырасқаннан кейінгі салдар туралы да
мемлекет хабардар болуы қажет.(53-бап).
Ажырасуға қатысты заңдық араласу өтініш берген жердің заңымен
анықталынады (54-бап).
1970 жылғы Гаага конвенциясы (Дания, Египет, Финляндия, Италия,
Люксембург, Норвегия, Нидерланды, Португалия, Словакия, Швейцария, Чехия
және т.б. мемлекеттер 1975 жылы күшіне енді.) коллизиялық сұрақтарға
қатысты емес, мемлекеттер арасындағы ажырасуға қатысты сұрақтарды шешеді.
Конвенция ажырасу кезіндегі кемшіліктер немесе соттың шығарған шешімдеріне
қосымша ештеңе енгізуді қарастырмайды, керісінше ақшаға қатысты міндеттер
меен балалардың қызығушылығы мен құқығына араласады. Қажетті шешімдерді
мойындау үшін конвенцияда орнатылған шарттарды бақылауымыз қажет:
• Ажырасқан мемлекеттің жауап берушісі немесе талапкері осы
мемлекетте өмір сүруін жалғастыра беруіне болады.
• Қос жұбайда осы мемлекеттің азаматы болып табылады.
• Талапкер осы мемлекеттің азаматы және қарапайым тұрғыны ретінде де
тұра беруге толықтай құқылы.
• Талапкер ажырасқан мемлекетте бір жыл тұруға немесе бөлшектеп екі
жыл тұруға құқылы.
• Ажырасуды талап еткен тұлға осы мемлекеттің азаматы болып саналады
және талап ету кезінде де осы мемлекетте табылуы керек. (2бап)
Мемлекет жұбайлардың ажырасу мотивінен бас тарта алмайды.
(6 -конвенцияның баптары) . Егер де ажырасуға
араласатын мемлекеттің азаматы болып екеуі де табылмаса, онда конвенция
бойынша бұл мемлекет бас тарта алады.( 7-конвенцияның баптары)
ЕС 22012003 Кеңес Регламенті 2003 жылдың 27-қарашасында
ажырасу туралы пікірлер мен жұбайлардың жеке тұрғыны, сонымен қатар некені
заңсыз деп тануға қатысты аспекті қарастырады. Бұл регламентте коллизиялық
нормалар жоқ.
3.2. РФ ОК неке бұзылуының коллизиялық сұрақтары қамтылған.
Ресей территориясындағы шет мемлекет азаматымен орын алған неке РФ ОК 160-
бабының 1-тармағына сәйкес шешіледі. Әрі бұған Ресей заңы араласуы міндет
болып табылады. Некеге отырғызылған орын мен мекен жай орнының заңына
ресейлік коллизиялық сұрағы еш назар аудармайды.
Мысалы, Ресейдегі жұбайлар ажырасқаннан кейін Франция азаматы үшін РФ ОК
15-16 бап ережелері енгізіледі. Енді ажырасуға келетін болсақ, Ресейде
ажырасты деп есептелген неке Францияда олай танылмауы мүмкін.
3.3. Шетелде өмір сүретін ресейлік азаматтар, сол мемлекеттің
заңдылығына жүгінбей-ақ ресейлік заңдылықтан сұрауына бола алады. Мұндай
мүмкіндікті бұрынғы РКФСР КоБС қарастыратын. Сот мұндай жағдайда процесті
ресейлік заң негізінде жүргізеді.
Екіншіден, шетелде тұратын ресейлік азаматтар неке ажырату
процестерін Ресейдің консулдық мекемелері мен дипломатиялық өкілдіктерінде
өткізе алады. Бірақ мұның өзіне азаматтардың хал-ахуал жағдайын шешетін
ортаның ықпалы керек. Некені ажыратудағы консулдық өтінішті қабылдауға
байланысты кем дегенде жұбайлардың бірі шет мемлекетте өмір сүруі керек.
Сонымен қатар кәмелеттік жасқа толмаған балалары жоқ ата-аналардың
келісімі керек, әрі Ресей консулдығына берген өтініш те екі адамның атынан
жазылуы керек немесе екеуінің біреуінікі.
Басқа да бір жағдайларға байланысты (ауру, әскери қызмет, тұрғын мекен
жайының алыстығы және т.б.) жұбайлардың біреуінің өтініш беруі
қабылданады.Өтінішке қатыса алмаған азамат нотариус, АХАЖ органында
тіркелген немесе жұбайының өмір сүріп жатқан мемлекетінің консулынан
куәландырған өтініші болуы керек. Ажырасуды тіркеу жұбайлардың екеуінің
қатысуы бойынша орындалады. Тек кейбір құрметтелетін себептердің әсерінен
ғана жұбайлардың біреуі болмаған жағдайда ғана ажырасу тіркеледі.
Жұбайы Ресейде тұрып жатқан жағдайда ажырасу процесінің шешімі СІМ арқылы
оның тұрғылықты мекен жайына жіберіледі. Егер жұбайы шет мемлекетте тұрып
жатса, онда хабар тұрғылықты мекен-жайына дипломатиялық тәртіппен консул
арқылы жіберіледі.
Ажырасудың үшінші түрі- шет мемлекеттердің компотентті
органдарында жүзеге асырылады, егер де жұбайлардың біреуі Ресей азаматы
болса немесе екі жұбайда шетел азаматтары болып табылса да.
Некенің ажырағаннан кейін де салдары өте көп, мәселен жаңадан
некеге отыруға шектеу немесе баланы асырауға тыйым салынуы және т.б.
Ажырасу статусына қатысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
құқықтық реттелу жолдары.
1. Шетел мемлетімен байланысты отбасылық қарым-қатынастар әдетте
шетелдік элементті отбасылық қарым-қатынас деп танылады. "Шетелдік элемент"
термині көбінесе доктриналарда қолданылады және үнемі бірізді түсініле
бермейді , ол 1186 РФ МК 1бабында көрсетілгендей жоғары заңнамада
бекітілген (тек 1999 жылғы теңізде жүзу саудалық Кодексі оны РФ МК үшінші
бөлімі ретінде қабылдағанға дейін қолданып келді). Шетел азаматы немесе
шетелдік заңды тұлғалардың қатысуымен болған азаматтық құқықтық қарым
-қатынасқа шетел элементімен күрделенген жағдайда яғни, егер азаматтық
құқықтың нысаны мемлекеттен тыс жерде болып табылса РФ МК 1186 бабы құқық
енгізуді қарастырады. Осы жағдайда, шетелдік элемент азаматтық құқықтық
қатынастарда былай көріне алады:
1. Олардың қатысушылары шетелдік азаматтық жағдайында
болса.
2. Азаматтық құқық нысанының мемлекеттен тыс жерден
табылған жағдайында болса.
3. Басқа жағдайларда.
Заң көріп тұрғанымыздай тізімді ешқашан жасырмайды.
Мысалы, шетел элементі ретінде заңдық факт мемлекеттен тыс жерде
орналасса да оның тууымен, өзгеруімен және аяқталуымен байланысты
жағдай ретінде көріне алады.
Көбінесе шетел мемлекетінің құқықтық қарым-қатынас байланысының
ықпалында кететін отбасылық құқық шетелдік субъектілердің құқықтық
қатынасына тән болып кетеді. РФ ОК VII тарауында шетел элементті
отбасылық қарым-қатынасқа арналған отбасылық заңнамалықты шетел
азаматы және азаматтық алмаған тұлғалы отбасылық қатынастарға енгізу
деп аталатын шетелдік элементті отбасылық қатынастарға арналады.
Әрине, РФ ОК шетел элементі түсінігі РФ МК 1186 статьясындағыдан
гөрі жоқтың қасы деп тануымыз әбестік болар еді. Мүмкін, дәл осы жерде
шетелдік құқықтық қатынастың сипаты олардың қатысушыларының шетелдік
азаматтық (немесе азаматтық емес) аясынанда тым артып кеткен болар. РФ
ОК VII тарауында енгізілуге қажетті құқықтық байланыс тек қана
азаматтықпен шектелмей, сонымен қатар қатысушылардың мекен -жайы
немесе некеге тұру актісін жүзеге асырған орны алынады.
Ал, жеке баптарда шетелде тұратын немесе некеге шетелде
тұрған ресейлік жұбайлар жайлы сөз қозғалынады.
РФ МК 1186 бабының 1-қосымшасын есепке алғанда және РФ ОК
VII тарауында нормаларды талқылау негізінде (РФ МК үшінші бөлімі РФ
ОК қабылданғаннан кейін алты жылдан кейін заңды күшке ие болды) РФ ОК
VII тарауының мазмұнын аша отыра оның аясының кең екеніне көзіміз
жетті.
Шетелдік элемент отбасылық қарым- қатынаста жекеше былай көрінуі де
мүмкін:
1. Шетелдік азаматтықта олардың қатысушыларының біреуі
болған жағдайда.
2. Қатысушыларының біреуі азаматтық алмаған жағдайда.
3. Құқықтық қатынас мүшелерінің шетелде өмір сүрген
жағдайында.
4. Құқық нысандарының шетелде орналасқан жағдайында (мысалы,
жұбайларға қатысты қозғалмайтын мүліктің шетелде
орналасуы.)
5. Шетелдегі заңдық факт локализациясы (мысалы, шетелде
некеге тұру).
РФ МК енгізуге дейін шетел элементі қолдануға қарсы
әдебиеттерде белгілі бір аргументтер келтірілді, олардың ішінде бәрінен де
жиі қолданылатын әрі қалыптасқан құқықтық қатынас құрылымын, өңделген құқық
теориясын бұзады деген түсінік (субъект, объект, құқық және міндеттер) тағы
бір элемент ретінде қосылды. Шетелдік элементтер құқықтық жоспарда құқықтық
қарым- қатынастың бір элементі ретінде көрінеді. Қарастырылып отырылған
термин заңнамалық әдебиеттерде (РФ МК, одан бұрын теңізде жүзу сауда
Кодексінде) мұндай шабуылдарын тоқтатқан жоқ. Тіпті, кейбір жақтастары
оны пайдалана отырып жалпы қабылданған құқықтық қарым-қатынастың құрылымы
ретінде мойындайды.
Бірақ , шетел элементі түсінігін (әдебиет және заңда қолданылатын термин
ретінде) оны құқықтық қатынастың элементі ретінде емес, белгілі бір
деңгейдегі бояу, сипат ретінде, оның шетел мемлекетімен байланысын
білдіретін және құқықтық қатынасқа енгізуге қатысты сұрақ ретінде
түсінуіміз керек. Қазіргі жағдайда жалпы қабылданған құқықтық қатынас
құрылымы сөз болмайды. А.А.Рубанованың айтуы бойынша шетелдік сипаттарды
өзіміздің азаматтық құқықтық қарым- қатынасымызға енгізудің еш негізі
жоқ. Ал, А.Л.Маковсийдің пікірінше шетелдік элемент түсінігі халықаралық
жеке құқықтарда белгілі бір мақсат үшін азаматтық құқықтық категориясын
заңда квалификациялауға, әрі отандық қана емес сонымен қатар шетелдік
құқықты енгізуге пайдаланады дейді.
Шетелдік элемент нақты түсінік емес шартты алынған, әрі оны
көптеген авторлардың кейбір терминдерімен алмастырып айтуымызға да болады
–шетелдік сипат, немесе заңдық байланыстың әсері, бірақ бұл
терминдерді пайдалануға жарамсыз, өйткені заңгерлер тұрғысынан бұл баяғыда
қабылданып қойған.
Сонымен қатар ең басты назарды шетел элементі нақты құқықтық
қатынастарда ғана қолданатынына аударамыз керек. Сондықтанда мысалы, шетел
азаматы ретінде қатысушы өкіл немесе сотқа шетел билігі тарапынан берілген
құжат тапсырылған кезде құқықтық қатынастарды қарастыру негізі шетелдік
элементті құқықтық қатынас ретінде қарастырылады.
1.Шетелдік элементті отбасылық қарым-қатынасының кем дегенде екі
мемлекетпен байланыстылығы (шетелдік элементтер бірнешеу болуы мүмкін,
мысалы егерде жұбайлардың біреуі Германия азаматы болып, ал өздері Ресейде
тұрса, Францияда оларға тиесілі тұрғын үйлері бар) отбасылық құқықты
енгізуге алып келді.
Мұндай отбасылық құқықтылық сұрақ жеке мемлекеттерді де мазалауы
қажет. Қай мемлекеттің заңы жетекшілік танытатынына (сот болатын ел ме әлде
басқа екі мемлекеттің қайсысы) көптеген пікір таластардан кейін бірақ
жетеміз. Бұл айырмашылықтар көптеген жылдар бойы қалыптасып қалған ұлттық
ерекшеліктер мен дәстүрлерге қатысты. Неке формасы әртүрлі шешіледі
(некеге тұрудың әртүрлі тәртібі, некені мойындау немесе мойындамау, дінге
қатысты некеге тұру), некеге тұру шарттары (некеге тұру жасының
әртүрлілігі, көп әйелдік некенің енгізілуі, шетел азаматымен некегеге
тұруға тыйым салу және т.б.), жұбайлардың жеке және мүліктік қарым-
қатынасы, ата-аналар мен балалар, бала асырап алудың заңы мен тәртібі.
Дәл осы жағдайлардың салдарынан некедегі қиыншылықтар туып
жатады, бір мемлекетте мойындалатын некеге қатысты заң екінші мемлекетте
мүлдем ескерілмеуі мүмкін (тұрақты емес неке). Тұрғындар миграциясының
кеңеюі және отбасы мүшелері –белгілі бір мемлекеттің азаматтары мүлдем
басқа мемлекетте өмір сүріп, жұбайлардың мүлкі өмір сүріп жатқан
мемлекеттен тыс жерде болып табылса, онда аралас неке санының өсуі әрі
отбасы мүшелерінің азаматтық санының әртүрлілігі отбасы құқығын енгізу
сұрағына ерекше қышқылдықпен әсер етеді.
1.Аталынған мемлекеттердің қайсысының отбасы құқығы
жетекшілікке алынатыны, қайшылас нормалардың қатысуы, заңға қарсы бірақ,
реттеуші күші бар қайшыластықтар. Құқықты орнату кезінде коллизия нормалар
нақты бір отбасылық қарым-қатынастағы міндеттер мен құқықтарды анықтамайды,
тек отбасылық құқықты екі мемлекеттің біреуіне сілтейді, әрі оған
қалыптасқан жағдайды реттеуді жүктейті. Егерде әртүрлі азаматтық некедегі
жұбайлар арасындағы неке бұзылатын пікір таласқа келетін болсақ , онда әр
түрлі мемлекетте өмір сүруші жұбайлардың мәселесін коллизия норма жұбайлар
ең соңғы рет өмір сүрген мекен жайға әрі материалдық отбасылық құқығын
реттеуші мемлекет құқығына береді.
Отбасылық құқықтың коллизиялық нормалары халықаралық жеке құқықтық
сферасына қатысты. Л.А.Лунцтың айтуы бойынша кеңестік отбасылық құқық
кеңестік азаматтық құқық тізіміне енбеді, отбасылық құқықта өркениет
категориясының бір тұтас қатары қолданылады: құқыққабілеттілік,
дееқабілетілік, некені аяқтау, бұл формаларды бақыламаудың салдары және
т.б. Отбасындағы мүліктік қарым-қатынас өркениетті категорияларды енгізу
қатарымен реттеледі. Әрине халықаралық деңгейдегі шарттармен отбасы құқығын
реттеу талай мемлекеттердің жекелеген құқық категориясын енгізуге алып
келеді. Өркениетті концепцияның бір бөлігі ретінде халықаралық жеке құқық
азаматтық құқықтық сипатта кең мағынада араласады. Бірақ, кейбір авторлар
(заңдық нормаларды қабылдап отырған заңгерлердің табиғаты немесе бағалауына
қатысты ) мұндай позициялардың дұрыстығына күмәнданып халықаралық қарым-
қатынас сферасына араласып кеткен шетелдік отбасылық қарым-қатынасқа
енгізілмеуі де мүмкін. Л.П.Ануфриева РФ МК VI тарауындағы Халықаралық жеке
құқыққа ерекше назар аударып оны азаматтық құқықтың ең соңғысы ретінде
талқылады (отбасылық қары-қатынасты алып тастағанда) .
Халықаралық жеке құқықтың құқықтық табиғаты туралы сұрақ өз
уақытында доктринада жан-жақты қарастырылды, бірақ қазіргі кезде де
детальді қайта қарауларды қажет етеді. Автор халықаралық жеке құқықтың
өркениеттік концепциясына сүйене отыра ешқандай да ұлттық халықаралық жеке
құқық туралы көне анахронизмалық әсіресе шетел элементіне қатысты
халықаралық жеке құқықтың реттеу пәнін енгізе алмайды.
РФ МК VI тарауындағы ресми емес талқылауларды халықаралық жеке құқықты
азаматтық құқықтың бір бөлігі ретінде қарастыруға мүмкіндік береді.
Доктринада жекеше айтқанда РФ МК комментарийлерінде бұл тараудың мазмұны
оның атында ғана берілген әрі өзінің арнасына көптеген реттеуші,
материалдық құқықтық әдістермен және барлық коллизиялық нормаларды
қамтымайды, тек Ресей заңнамалығын басқаша айтқанда отбасылық құқықтың
коллизиялық нормасын құрайды.
Реттеудің коллизиялық әдісі шетел элементті отбасылық қарым-
қатынасқа жарамды, отбасылық қарым-қатынастар реттеудің ең негізгі
ерекшелігігі болып табылады.
1.Халықаралық жеке құқықта реттеудің материалдық құқықтық әдісі
қолданылады, басқаша айтқанда, әр түрлі құқықтық жүйелердің теке- тіресін
қамтамасыз етудің басқа әдісі. Мәселе бұл жерде коллизиялық нормалар сияқты
құқықты енгізуді сілтеу емес, кезектегі сұрақты материалдық құқықтық
норманың көмегімен шетел элементті жеке құқықтық міндеттер мен құқықтарды
реттеуге кіріседі. РФ МК 1186 3-бабында мынадай жазу кездеседі: Егер де
Ресей Федерациясының белгілі бір жағдайда қабылданатын материалдық-құқықтық
нормасы бар халықаралық келісім-шарты құқықтың коллизиялық нормасының
негізінде анықталса онда ол материалдық-құқықтық реттелу тұрғысынан жарамды
болып табылады.
Тек қана халықаралық келісімнің ережелері ғана емес, сонымен қатар
материалдық-құқықтық нормалар анық түрде коллизиялық реттелуді ығыстырып
тастайды.
РФ ОК кейбір материалдық нормаларды енгізуге деген құлшыныс
халықаралық сипаттағы қарым-қатынасты есепке ала отыра, жекеше алғанда
Г.Ю.Федосеева көрсеткендей реттеуге бағытталған ата-ана мен оның баласы
арасындағы олардың ажырасу жағдайындағы Ресей териториясынан ата-анасының
біреуі кеткен кезде баланың кімге өтуі анықталынады.
Сонымен қатар, ол осы сияқты көптеген қарым-қатынастың халықаралық
сипатты материалдық нормасын есептей отыра оларды РФ ОК құрамына енгізу
арқылы әлі сәйкес келе алмай жатқан регламентацияға ие болу мүмкіндігін
айтып өтті. Мұндай позициялар болашақта халықаралық жеке коллизиялық
реттелу тағдырына берген пікірлерінің негізінде жатыр. Е.В.Кабатова
классикалық коллизиялық әдіс белгілі бір деңгейдегі түзетулер мен
корректировкаларды талап ететіндігіне ерекше назар аударды. Және қазіргі
кездегі халықаралық жеке құқық классикалық коллизиялық рөлін бірте-бірте
төмендетуі негізінде айтылып және оны біраз негізгі принциппен алмастыруды
да қарастыруда. Мұндайға жататындар: нақты құқықтық реттеушімен құқықтық
қарым-қатынас байланысын одан сайын нығыздай түсетін принцип табу, неғұрлым
қайырымды құқықтық тәртіптің принципін табу. Алыс болашақта толықтай
классикалық коллизиялық әдісін алып тастау көзделініп отыр.
Халықаралық жеке құқықтағы реттелуді білдіретін көптеген
өзгерістердің бүгінгі күнде қайсысының реттеп, ал қайсысының бейімделуге
неғұрлым ұтымды болып жатқанын анықтау мүмкін емес. Бірақ коллизиялық
нормалардың мүмкіндігін жеткілікті деп есептеуімізге бола ма? Тіпті алыс
келешектің өзінде коллизиялық реттелудің толық орындалатынына сенеміз бе?
Халықаралық жеке хұқықтың 2004 жылғы Бельгия құқығы жаңа өзгертулерді
ескере отыра коллизиялық реттелудің классикалық әдістерін қолданады. Оның
бір ерекшелігі отбасылық құқыққа арналады, соның ішінде терең тарихи, діни,
адамгершілік және этникалық түбірлес болып келеді. Отбасылық құқық саласына
келетін болсақ, реттеудің коллизиялық нормалары негізгі реттеуші болып
табылады. "Классикалық" реттеуден басталған іс жедел сотпен аяқталуы
мүмкін. Ал, ресейлік сотқа әрдайым сенімділік арта аламыз ба? Қазіргі
кезде отбасылық қарым-қатынаста коллиз реттеуге әкеліп отыру әсіресе
ресейлік құқыққа таяту
Шетел азаматының қатысуымен отбасылық қарым- қатынастың жеке түріне
қолданылатын құқық.
§1.Некеге тұру және бұзу туралы коллизиялық сұрақтар.
1. Некеге тұру
1.1.Адам құқығының жалпы декларациясының 16 бабында некеге тұру
құқығы туралы жазылған: 1)Әйелдер мен ерлер кәмелеттікке толған шағында
ешқандай нәсіл, ұлт немесе дінге қарамастан некеге тұрып отбасын құруға
құқылы. Олар некеге тұру кезінде, некеде тұрған уақытта да әрі некені бұзу
кезінде де тең құқықты болып табылады.2. Неке екі жақтың толық және ерікті
келісімімен ғана жүзеге асырылады .
Шетел азаматымен некеге тұру үшін халықаралық жеке құқықтың
маңызды екі сұрағы бар: қандай жағдайда некеге тұруға болады және ол некеге
болып санала ма, бір мемлекетте тіркелген неке басқа бір мемлекетте
мойындалады ма? Отбасылық құқықтағы айырмашылық: мысалы, Германияда неке
мемлекеттік органда тіркелген болса ғана заңды болып табылады, ал басқа
елдерде мысалы, Ұлыбританияда шіркеулік неке азаматтық нысанымен тең
құқықты болып табылады. Италия, Польша, Хорватия, Чехияда некенің шіркеулік
нысаны альтернативті болып табылса да АХАЖ бөліміне тіркелу міндетті болып
табылған. Басқа мемлекеттерде азаматтарының шетел азаматтарымен некеге
тұруына байланысты арнайы шарттар мен шектеулер орнатылған. Некеге тұратын
шарттар да әртүрлі анықталынады: некеге тұру жас мөлшері әр елде әртүрлі,
некеге тұруға бөгет жасайтын туыстық қарым-қатынас деңгейі бірдей болып
табылмайды. Кейбір елдерде мысалы , Швейцарияда бұрын
ажырасқан жұбайлардың кіналы жағы үшін жаңадан некеге тұру шектеулі, ал
Германия және басқа да мемлекеттерде жесір немесе ажырасқан әйел үшін жаңа
некеге өтуге уақыт шектеулі. Ал, кейбір мемлекеттерде некеге тұруға қатысты
шарттар ата-ананың рұқсаты, үйлену, жергілікті биліктің рұқсаты сияқты
қағидаларға сүйенеді. Мұсылман мемлекеттерінде мұсылман әйелдерге арналған
құқық мынадай шарт орнатқан: олар мұсылман емес ер адамға күйеуге шыға
алмайды. Некеге тұрған жағдайдағы жаңа некеге өту мүмкіндігі, көптеген
елдерде моногамия, ал мұсылман елдерде полигамия құқығына ерік бар (көп
әйелдік). Қазіргі кезде көптеген мемлекеттерде (мысалы, Дания, Испания,
Нидерланды, Норвегия, Швецияда) бір жынысты одаққа ерік берілген. Басқа
мемлекеттегі некенің мойындалмауы тұрақсыз неке деп аталатын түсінікті
тудырады. Сондықтанда әртүрлі мемлекет азаматтарын некеге отырғызу
кезінде екі мемлекеттің қайсібірінің де заңдылығынан да көп нәрсенің әсерін
байқаймыз, тіпті некенің өмір сүру жағдайының өзі де тікелей осы
мемлекеттің тармақтарына байланысты.
Құқық енгізуді анықтайтын коллизиялық нормалар әртүрлілігімен
ерекшеленеді. Алайда, көбінесе, неке нысаны ретінде некеге тұратын орынға
құқық беріліп жатады. Сонымен қатар мемлекеттен тыс жерде жерде некеге тұру
өзіне қосымша коллизиялық сұрақтарды жабыстырып алады. Мысалы Австриядя
некеге тұру нысаны ел ішіндегі жергілікті нысан жазумен шектеледі.
Некеге тұру нысаны осы мүшелердің әр қайсысына таңылады да, осы
мемлекеттен тыс жерде ойнайтын зор рөлі бар, әр формаға тұлғаларды бақылау
туралы жазылған. (§16 халықаралық жеке құқық туралы Австрия заңы).
Швейцарияда тек біржақты ғана норма заңды әрі (бұл мемлекетте отырған неке
нысаны Швейцария заңына бағынады (халықаралық құқық туралы Швейцария заңы
44 бап)
Халықаралық жеке құқық туралы Эстония заңына байланысты (55бап) Эстониядағы
некеге тұру тәртібіне байланысты эстониялық құқық таңылады; басқа
мемлекетте отырғызылған неке Эстонияда шынайы болып танылады, егер де
жұбайлардың екеуінің де тұрғын мекендерінің заңдық шарттарына бағынышты
жасалса некеге тұрудың шарттары заңның 56-бабында келтірілген. Шетел
азаматымен некеге тұрудың құқықты нысаны ағылшындықтарда некеге тұрған
орынның заңы жетекшілік орынға өтеді.
Некеге отырудың материалдық шарттары жетекшілік доктринада
болашақ жұбайлардың жеке заңын қолданудан шыққан, ал басқа жерлерде
жергілікті жердің заңы қызығушылық танытушылар үшін ғана (37 бапты
қараңыз). Бұл байланыс өз мағынасын заңдылықта да тауып жатыр. Мысалы,
1995 жылғы Италия Заңының 27-бабын қараңыз. Некеге өтудегі
дееқабілеттіліктің барлығы әрі басқа да мысалы, некеге отыру кезде сақтауға
қажетті негізгі шарттар әрбір тұлғаның ұлттық заңымен сәйкес
анықталынады.Алайда бойдақ немесе тұрмыс құрмаған әйел Италия
териториясынан басқа мекенге кету үшін арнайы шешім қажет.
Швейцарияда некеге тұру құқығы Швейцария заңымен анықталынады.
Бірақ, шетелдіктердің некеге тұру заңдылықтары швейцариялық
құқықпен қаралған шарттардың орындалмаған жағдайында да орындала береді,
егер некеге отырушылардың бірі азаматтық құқықты басты негізге алатын
болса. (Халықаралық жеке құқық туралы Швейцария заңының 44- бабы )
2004 жылғы Бельгияның жаңа халықаралық жеке құқық туралы заңында некеге
өтуші жұбайларды өз заңдарына бағынышты ұстау көрсетілген: әр некеге
отырушы жұбайлар өздеріне жүктелген ұлттық заңда көрсетілген шарттарды
орындауға міндетті. Швейцария заңының 46- бабында берілгендей бір жынысты
некеге отырушыларға қатысты өз шарттары да бар: бұл неке туралы хабары жоқ
елдің азаматы немесе бұл некеге рұқсат берілмеген елдің азаматы некеге өте
алмайды., ал осы мемлекеттің тұрғыны әрі мекен-жайлары да осы жерде
тіркелген болса, онда мұндай некеге рұқсат етіледі. Бұрынғы КСРО
мемлекеттеріндегі неке туралы заң кейіннен жаңа сипатқа ие болды. Грузияда
некеге отырушы азаматтар осы елдің азаматы болып табылуы міндеттелінген,
бірақ халықаралық жеке құқықтың шарттарына байланысты енгізілу көзделініп
отыр. 1998 жылғы Грузияның заңын қайта қарау кезінде өзгертулер мен
толықтырулар 44-бапқа енгізілінді. Қазақстан және Тәжікстан
республикаларында неке туралы заңға бұл шарттардың енгізілуі көзделініп
отыр. 2005жылғы Украинадағы халықаралық жеке құқық туралы өзгерістер мен
толықтырулар негізінде бұл елдегі некеге өтуші жұбайлар міндетті түрде
Украинаның отбасылық кодексінің талаптарын сақтауға міндетті.(55бап).
Эстониядағы некеге отырушы жұбайларға Эстонияда тұру мекен-жайы қатаң талап
болып есептелінеді, егер де ондай талап орындалмаған жағдайда оған эстондық
құқық таңылады. Тек осы шарт орындалған жағдайда ғана некеге тұруға құқылы
болып есептелінеді. Бұрын ажырасқан жқбайлардың біреуі Эстон заңы бойынша
заңды, ал тіпті өз елінде заңсыз болып табылса да бұл Эстон заңының некеге
қатысты кедергісі болып табылмайды. ( Халықаралық жеке құқық туралы Эстония
заңының 56 -бабы)
Некеге өтудегі құқықты анықтаудағы кең көзқарас тұрақтылықпен
байланысты. Көптеген елдерде (мысалы, АҚШ штаттары, Латын Америкасы елдері,
ОАР және т.б.) некеге тұрудың орнына басқа критерий қолданылады. Өз
мемлекетінің заңы, некеге тіркеуші мекемелерді пайдалану неғұрлым
ақталынған, егер бір-бірінен алшақ емес мемлекеттер жүйесі туралы айтатын
болсақ: оған мысал ретінде Скандинавия елін келтіруімізге болады тіпті АҚШ
штаттары туралы айтпағанның өзінде.
Шетел мемлекеттерінің халықаралық келісімдері нысан қарым-
қатынастарын құру негізінде және коллизиялық нормадағы некеге тұру
шарттарымен байланысты, көптеген мемлекеттердің отбасы туралы заңдарында
отбасылық құқықтың жүйеленген нормаларын жасауға шектеу қойылған. Бірақ,
мұндай келісім шарттар аз. 1978 жылғы 14 наурыздағы Гаага конвенциясы
мойындалмайтын неке туралы осылай бекіткен. (Қол қойғандар Египет,
Португалия, Финляндия; ратифицирлеген Австралия, Люксембург, Нидерланды;
1991 жылы күшіне енді). Неке нысанын ол некеге тіркелген орынға артады
(1902 жылы ерте кезде Гаага конвенциясы да аналогиялық түрде шешілді).
Конвенция кеме бортындағы, ұшақтағы тіркелген сенімділік үшін, әскери
некеге және ресми емес некеге пайдаланылмайды. Егер де бұл мемлекетте өмір
сүріп жатқан немесе осы елдің азаматы болып табылатын жұбайлардың біреуі
некеге отыратын болса, онда сол тұрғылықты жердің заңдары мен талаптарына
жауап беруге міндетті, олардың (некеге тұрғызған орын) ұлттық заңдары мен
талаптарына жауап беретін болса некеге тұруға рұхсат етілінген. (3-бап)
Заңды түрде мемлекеттің барлық заң аясына сәйкес тіркелген неке конвенцияны
ұстаушы елдердің барлығында заңды болып саналады . Некеге өту, неке жасы,
некені тіркеу кезінде келісім туралы Конвенцияны атап өткеніміз жөн. (1962
жыл оныншы желтоқсан, Нью-Йорк). 1928 жылғы Бустаманте Кодексі бойынша неке
тіркелген орнында заңды болып табылса, онда ол неке нысаны тұрғысынан да
заңды болып табылады. Алайда кейбір мемлекеттер діни жол-жоралғыларды
басты негізге алады, мұндай мемлекеттер некені заңды деп мойындамауы да
мүмкін.(41-бап).
1.1.Ресейдегі құқығы Ресей азаматтарымен теңелген шетел
азаматы еркін сол елдің азаматымен де, кез-келген шетел азаматымен де
некеге отыра алады (тек біраз жылдарға ғана 1947-1953 жылдары КСРО –да
шетел азаматымен некеге отыруға қатаң шектеу қойылған). Бұл азаматтық
алмағандарға да қатысты айтылған. Сонымен қатар РФ өз азаматтарынан шетел
азаматымен неке құру үшін рұқсат сұрауды талап етпейді.
Некеге тұру фактісі жұбайлардың азаматтығына еш әсер етпейді.
"Ресей Федерациясының азаматтық туралы" Федералдық заңының 8-бабында: былай
делінген: Ресей Федерациясының азаматы мен азаматтық алмаған жұбайлар
арасындағы неке бұзылған кезде олардың арасындағы азаматтыққа еш зиян
келмейді . Бұл ереже 1957 жылғы Конвенциядағы тұрмыс құрмаған әйел туралы
толықтай сәйкес келеді. (Ресей мұнда қатысады) некенің тұру, бұзу
жағдайында да күйеуімен тұрған әйелінің азаматтығына еш нәрсе әсер етпейді.
Сонымен қатар натурализация қысқарған түрде әйелінің еркі бойынша шетел
азаматшасымен отбасын құра алады.
1.3. НЕКЕ НЫСАНЫ
Ресей территориясында Ресей заңының негізінде анықталынады. (РФ
ОК 156-бап 1-тармақ). Бұл неке азаматтық жағдайындағы акт жазба
органдарында өтуі тиіс деген сөз. Ресейде діни салттардың негізінде
отырғызылған некенің еш құқықтық салдары болмайды. Шетел азаматтарымен
некеге тұру Ресей Федерациясының заңымен анықталынады: некеге тұруда,
аяқталуда тұлғалардың негізінде жүзеге асырылады. "Азаматтардың хал-ахуалы
жайлы акті" некеге тұрудың мемлекеттік тіркеуі Федералдық заң негізінде
жүзеге асады. (27-бапты қараңыз). Көріп отырғанымыздай Ресейден тыс жерде
отырғызылған некенің еш нысаны жоқ. Алайда мұндай некені мойындауымыз
қажет, егер некеге отырғызылған жерде барлық заңдылықтар сақталынған болса.
1. Шарттар
РФ СК қабылдағанға дейінгі Ресейдегі шетел азаматтарының
қатысуымен болған неке Ресей заңының негізімен анықталынған. РФ СК некеге
тұру шартының азаматтығы бар мемлекет заңына бағынуы некеге тұрушылар
үшін күрделі новелла болғандай. Бұрынғы әдебиеттерде өзгеріс бұрыннан бері
айтылып келе жатқандығын айта кетуіміз керек. РФ ОК 156- бабындағы 2
-тармағында байланысты сол елдің азаматы болып табылатын
тұлға үшін мемлекеттік заңдылық болып табылады. Мысалы, егер Ресей азаматы
мен Италия азаматшасы некеге отыратын жағдай туатын болса, онда Италияның
некеге тұруға қатысты жас мөлшері ескеріледі, ал Ресей тарапынан РФ ОК 12-
15 бабында келтірілген талаптарға назар аудару қажет.
Ресей әдебиеттерінде тұрмыс құратын әйелдің болашақ күйеуінің
дініне де біршама көңіл бөлінген мысалы, мұсылман әйел мұсылман емес ер
адамға тұрмыс құра алмайды. "Әлеуметтік теңсіздікке байланысты ер адам мен
әйел адамның құқығы тең деп ескеріліп Ресейлік конституция кепілдік
еткендей және халықаралық келісім-шарт және басқа да әмбебап сипатты
құжаттардың негізінде некеге тұруға кедергі келтіретін әлеуметтік
тәртіптерді" шектеулерді ескермеу ұсынылып жатыр.
Ресей Федерациясы мен оның субъекттілері арасындағы бірігіп енгізген
отбасылық заң РФ конституциясының 1-бөлімі, 72- бабы к пунктіне, ал РФ
ОК 13-бабы РФ субъектілер заңдылығы мен некеге тұрудың кейбір шарттарын
реттейді. РФ СК 156-бабының 2-тармағында коллизиялық норманың Ресей
заңдылынында ерекшелігі ескерілуі міндетті.
Некеге тұру сәтінің үстінде тұлғалардың қай мемлекеттің
азаматтығына жататындығы анықталынады. Сонымен қатар жұбайлардың
азаматтығын ауыстыру кезіндегі енгізілуге қатысты заңдылығы мүмкін пікір
таластардан алшақтатылады.
Азаматтардың некеге тұруға қатысты Ресей Федерациясы тарапынан
болатын кейбір ресейлік заң ережелерін сақтауға, нақтырақ РФ ОК
14-бабында айтсам кейбір жағдайлар, некеге тұруға кедергілер туралы
айтылады. РФ ОК 14-бабында біреуі некеде тұрған болса, ол келесі бір
азаматпен неке құра алмайды. Егерде болашақ неке құрушы жұбайдың біреуі
некеде тұрып, бірақ екінші рет некеге тұруға өз мемлекетінде рұқсат болса
да РФ ОК 14-бабына сәйкес Ресей тарапынан рұқсат жоқ.
Некеге тұрудың басқа шарттары туралы айтатын болсақ, РФ ОК –да
көрсетілгендей неке жас мөлшері сақталуы міндетті емес. Бірақ оның бір
шарты мынада, шетелдік заңға қатысты сол елдің мемлекетінде кәмелеттік жас
мөлшері (18-ден төмен) келіп тұрса, Ресей тарапынан да қарсылық
білдірілмейді.
Мысалы, егер Ресей азаматы мен Болгария азаматшасы некеге тұратын
болса, онда Ресей азаматы үшін РФ ОК 12-15 бабы бойынша анықталынады, ал
Болгария азаматы үшін –отбасылық Кодекстің рөлі зор, некеге тұрудың
кедергілері мен кәмелеттік жас мөлшері туралы осында толыққанды берілген.
Сонымен қатар Болгария азаматшасы үшін Ресейдің неке кедергілері болып
табылатын ережелері қарастырылады (РФ ОК 14 бабы)
Некеге кедергі келтіретін жағдайлар тізімі әр елдерде әр
түрлі. Шетел заңдарының тым қаталдығы Ресейден де асып түседі. РФ ОК 14-
бабы бойынша Ресейде толық және толық емес аға мен қарындастар арасындағы
некеге тыйым салынған, ал Болгарияда немерелес ағайындардың үйленуіне
тыйым салынған.
Коллизиялық нормалардың қабылдануына барысында некеге өту қарым-
қатынасының шарттарына байланысты жұбайлардың басында бірнеше азаматтығының
болуы үлкен қиыншылықтар алып келуі әбден мүмкін. Қай мемлекеттің заңдылығы
бұл кезде енгізілуі мүмкін? РФ ОК бұл сұраққа жауап береді: егерде
азаматтардың біреуі ресейлік болып табылса, онда пайдалану РФ заңдылығының
негізінде жатыр. Сәйкес құжаттардың негізінде анықталынған шет мемлекетте
азаматтығы жоқ Ресей азаматы шетелдің заңдылығының негізінде кетпеуі
мүмкін. Бірнеше (екі немесе одан да көп) азаматтығы бар, бірақ ешқайсысы
Ресей азаматтығы болып табылмаса енгізілетін заңдылықты шетел азаматы өзі
таңдауы керек. Тұлғаның қай мемлекетпен тығыз байланысты екендігін анықтап
жату талап етілмейді. Тұлға қай елдің азаматы болып табылады, сол елдің
заңды түрле шектеуі бар.
Егерде тұлғалар сол мемлекеттің азаматтығын алмаса да, бірақ
ұзақ жылдар бойы сол мемлекетті мекен -жайға айналдырып алса, тұрғылықты
мекен-жайдың қорғауымен Ресей Федерациясының заңы оны өз заңының қорғауымен
алады (РФ ОК 156-бап 4-тармақ ). Егерде тұлға Ресейде ұзақ уақыт бойына
тұрып қалса, онда некеге тұру шартын Ресей Федерациясы жүзеге асырады, ал
Ресей территориясы олардың жай ғана уақытша мекен жайы болатын болса, онда
некеге тұру шартын тұрғылықты мекен жайы бар мемлекеттің заңының аясында
өткізіледі.
Мемлекет азаматтарының некелік шарттарын ретейтін коллизиялық
норма көптеген елдерде қабылданған заңдармен жалпы сәйкес келеді.
Біртекті коллизиялық норма жасауға кірісуге Ресей қатысқан
халықаралық келісім шартта белгіленген. Азаматтық, отбасылық және
қылмыстық істер бойынша құықтық көмек келісім-шартына сәйкес некеге тұрған
мекен-жайдың үлесіне кетеді, яғни енді отбасыларға көмекті неке тіркелген
мемлекет көрсетуі тиіс. Мысалы, 1995 жылғы Грузиядағы келісім бойынша
некеге тұру нысаны мемлекеттің заңдылығы болып табылады (26- бап 2-
тармақ). РФ ОК 156-бабындағы ережелер тұтастай реттелумен сәйкес. 1993
жылғы Минск конвенциясындағы неке туралы сұрақтар әлі күнге дейін ашық
қалды. 2002 жылғы Кишинев конвенциясысында мұндай норма жоқ. Көбінесе,
Ресей екіжақты шарттың құқықтық көмек туралы келісімімен отбасылық
құқықтық коллизиялық сұрағы, болашақ жұбайдың азаматтық мемлекетіндегі
заңның сақталуы –бәрі некеге тұрған территорияның заңының негізінде жүзеге
асырылады (Әзербайжан, Вьетнам, Египет, Иран, Куба, Польша, Эстония және
т.б.). 1993 жылғы Минск конвенциясының ерекшелігін атап өтуіміз қажет., ол
қатысушы азаматтарға тек қана құқықтық қорғау көрсетпейді, сонымен қатар
осы мемлекетте өмір сүріп жатса да басқа тұлғаларға көрсететін қосымшалары
бар. Некеге өтуші мұндай тұлғалар үшін коллизиялық сұрақтар шешіледі.
Мұндай кезде егер тұлға азаматтық тіркелуде болмаса онда оның ұзақ уақыт
бойы тұрған мекен-жайының тіркеуі бойынша мемлекет анықталынып, некеге
қатысты кедергілер сонда танылып әрі неке де сол орын да тіркеледі.
Азаматтығы Ресей азаматы емес үнемі Киевте тұратын тұлға, азаматтығы
ресейлік болып табылатын азаматшамен некеге тұрушылар Мәскеуде АҚАЖ –да
тіркеліп, болашақ жұбайлар үшін РФ ОК 14-бабы мен Украина заңын басты
негізге алады.
Тіркелінген некенің тәртіпті шарттары ресейлік заңдылықта және
Ресейдің халықаралық келісімінде көрсетілген. Мәскеудегі Ресей азаматшасы
және фин азаматының некеге тіркелуі туралы айтатын болсақ, онда Фин азаматы
үшін құқықтық және азаматтық көмектер бойынша анықталынады, азаматтық,
отбасылық, қылмыстық істер бойынша 1978 жылғы Финляндияның келісімінің 22-
бап 2-тармағы қолданылады, яғни Ресей заңы бойынша, ал бұл РФ ОК 156-
бабында 2-тармағында келтірілген.
1.5. Ресей территориясында консулдық неке деген түсінік бар ма?
РФ ОК (157-бап) Ресейде шетел азаматтарының дипломатиялық өкілділік және
консулдық мекемеге сай шетел азаматтарының некелеріне рұқсат етілген.
Мұндай некелер Ресей Федераицясында мына екі шарт орындалған жағдайда заңды
болып табылады: 1) егерде өзара құптау бар болса, 2) егерде жұбайларды
некеге тіркеу кезінде екеуі де сол мемлекеттің азаматы болып табылса.
Некеге тіркеген орын оны шынайы деп тауып әрі дипломатиялық мақсатпен басқа
елге жіберсе, оны Ресей тұрғысынанда қолдаса. Өзара сенімділік Ресейдің
және басқа шетелдің халықаралық келісімдерінің негізінде туындап жатады.
1986 жылғы оныншы қыркүйектегі Қытай консулдық келісімі бойынша 1-4
тармақтарына сәйкес консулдар сол мемлекеттің заңына бойынша екі жақта сол
елдің азаматы болумен қатар неке туралы куәлікке ие болуы керек.
Аталынған екінші шарт консулдық некедегі араластықты қолдамайды:
екі азаматта оларды консул қылып қойған мемлекеттің азаматтығын иемденуі
өте қажет. Алайда, Ресейдің кейбір консулдық конвенцияларында аралас
некеге рұхсат берілген. 1988 жылғы 27сәуірдегі Турциядағы консулдық
конвенцияның 37-бабының 1-тармағында консулдық неке туралы жұбайлардың
біреуі сол елдің (консулдыққа тағайындап отырған) азаматтығында болуы
міндетті.
Консулдық некені шынайы деп таныған Ресейлік мекемелер заң
бойынша да заңдылығын тексеріп жатпайды. Бұл шарттар тұтастай шетелдік
заңмен сәйкес келетіндігін анықтайды.
1978 жылғы Гаага конвенциясына сәйкес шынайы неке деп танылған
неке дипломатиялық агент пен тұлғаның консулдық қызметі мойындалынып,
некеге тұрған жерде некенің мемлекет тарапынан тыйым салынбағаны маңызды (9-
бапты қараңыз).
1.6.Басқа мемлекетте тұратын Ресей азаматтары үшін.
Дипломатиялық өкілділік пен консулдық мекемелерде шетелдегідей сәйкесінше
жағдай жасалуы керек. Егерде консулды қабылдап алған мемлекет тұлғалардың
консулдық некесін шынайы деп танитын болса әрі бұл екі жұптың біреуінде
ғана Ресесй азаматтығы бар болатын болса, онда ол мемлекет консулдық некені
міндетті түрде тіркеуі қажет. Мұндай консулдық некелер Ресей заңдары мен
коллизиялық нормаларын пайдалануына болады. Ресейдің басқа да шетел
мемлекеттерімен бірігіп келісілген консулдық конвенциясында азаматтардың
хал-ахуал жағдайы ретінде некені тіркеу бар. Азаматтардың хал-ахуалы
жайлы Федералдық заңның 5-тармағында Ресей консулдық мекемелерінің некені
мемлекеттік тіркеуге алатыны туралы айтылған. Ресей азаматтары некеге Ресей
билігінен тыс шетелдердің компонентті органдарында да тіркеле алады.
Әңгіме Ресейдің қос азаматы туралы, тек бір Ресей азаматы туралы және еш
азаматтығы жоқ туралы болмақшы. Шет мемлекеттердің органдарында тіркелген
неке Ресей тарапынан мына жағдайда мойындалады, егер некеге тұрушы орынның
заңдарының аясында жасалса (РФ ОК 158-бабы). Бұл мемлекеттердің коллизиялық
нормасы көрсеткендей некеге өтудің шарттары мен формалары сақталатын болып
есептелінеді. Сондықтан да Грецияда діни негізде орындалынып отырған неке
Ресейде де заңды болып табылады.
РФ ОК 158-бабында айтылғандай, шетелдегі неке шарттары туралы
ғана айтылған, ал бұл баптардан біз ешқандайда коллизиялық нормаларды
байқамаймыз. Сондығтан да В.Л. Толстойдың айтқан қағидаларымен келісе
беруге әсте болмайды бекітілінген некенің материалдық шарттары жұбайлардың
жеке заңына емес, мемлекеттің некеге отырғызылған орнына қатысты жазылған.
Қаншалықты Ресейде шет мемлекеттердің некесі коллизиялық мәселеге ұшырап
жатқандығына қарамастан, РФ ОК 158-бабы енгізілуге жарияланып қойды.
Ресейде шет мемлекетте отырғызылған неке мойындалуы үшін тағы
бір шарт қажет – РФ ОК 14-бабында келтірілген жағжайлар мүлдем орын алмау
қажет. Некеге мынадай жағдайда тыйым салынады:
1) егер де тұлғалардың бірі басқа бір некеде тіркеуде тұрса;
2) жақын туыстардың арасында (ата-аналар мен балалар, ата, әже
және немерелермен, толық және толық емес аға мен қарындастар
арасында);
3) асыранды балалар мен асыраушылар арасында;
4) психологиялық тұрғыдан сау емес деп танылған ата-аналардың
біреуі болған жағдайда;
Мысалы, егер де некеге тұру кезінде күйеудің бұрын үйленгендігі
анықталса, әрі оның Ресей азаматшасымен шетелде отырғызылынып жатқан некесі
сол арада шынайы болып табылса да , Ресей заңдылығы мұны заңды неке
қатарына жатқызбайды. Соныымен қатар РФ ОК 13-бабында келтірілгендей
некеге тұрушы жұбайлардың бірінің жасы кәмелеттікке толмаған болса, шет
мемлекеті бойынша ол заңды деп есептелінсе онда Ресей тарапынан да еш
қарсылық жоқ.
1.7. Шетелде некеге тұруға қатысты айтатын болсақ, онда
Ресейден тысқары жерде отырғызылатын некеге Ресей тарапынан соншама қатты
шектеу жоқ. Тек шетел мемлекетінің некеге қатысты заңы Ресей қызығушылығына
жауап берсе болғаны. (РФ ОК 14-бап ). Екі шетел азаматының біреуі бұрын
некеде тұрғаны анықталынып жатса, онда Ресейдің де оны заңды емес деп
мойындамауға еш себебі жоқ. Бір жынысты жұбайлардың некесінің шетелде
мойындалғанымен (Нидерланды мен Испанияда), бірақ Ресей оны толықтай
құптамайды, әрі ол отбасылық заңдылықта да кесіп айтылған (РФ ОК 1-бабы
неке тек ер адам мен әйел адам үшін делінген).
Шетелде отырғызылынған некеге Ресей заңды әрі құқықтық
тұрғыдан толық келісетін болса, онда ол некенің дәл Ресейде отырғандай
толық заңдық күші бар.
1.8. Шет мемлекеттердің компонентті органдарынан берілген
азаматтардың хал-ахуал жағдайының жеке куәлігі, яғни Ресей территориясынан
тыс жерде отырғызылған неке РФ халықаралық және федералдық заңдарына сай
келетін болып легализацияланса6 онда ол неке Ресей территориясында заңды
неке болып есептелінеді (245-бапты қараңыз). 1993 жылғы Минск конвенциясы
легализация құжаттарынан босатады, құқықтық көмек туралы екі жақты келісім.
Легализацияның талабын қолдамайтын (Ресей бұған қатысады) 1961 жылғы Гаага
конвенциясы апостиль аталатын куәліктің қысқартылған түрін жүргізетін
болды.
1978 жылғы некені заңды деп танитын Конвенция (Ресей бұған
қатыспайды) некенің заңдылығы неке тіркелген органда толықтай заң аясында
жүргізіліп, әрі болашақта тұратын мемлекетте конвенция сақталатын болса
дұрыс деп келісіледі. Конвенцияның 11-бабына сәйкес неке мына жағдайларда
заңды болып есептелмейді:
1) егер некеде тұрған болса;
2) асырап алынған немесе қандас ағасы, қарындасы болып
табылса;
3) некеге тұру жасына толысқан жоқ;
4) өзінің ақыл-ой қабілетімен некеге тұруға келісім берген жоқ;
5) өз еркімен некеге келіспеген
Конвенция некені заңды деп мойындауға енгізілетін басқа
мемлекеттердің заң –ережелеріне еш кедергі келтірмейді. (13-бап) Әлеуметтік
тәртіп бойынша егер неке заңды болып табылмай жатса, онда неке заңсыз деп
танылады. Жалпы алып қарағанда некенің Ресей қызығушылығына да жауап
беретін, некеге отырғызылған мемлекет үшін де әрі конвенция үшін де маңызы
өте зор.
2. Некенің заңсыздығы
Некеге отырғызу кезінде РФ ОК 158 және 156-бабына сай
заңсыз болып танылған неке Ресей ішінде немесе Ресей ден тысқары жерде
отырғызылса да заңсыз болып танылады. Некеге Ресей территориясында
отырғызылса әрі енгізілетін: некенің тәртібі мен нысаны, ресейлік азамат
үшін бекітетін неке шарттары, шетел азаматы үшін некеге кедергі келтіретін,
ресейлік азамат қоятын шарттар Ресей заңдылығының негізінде жүзеге асады.
Егер Ресей территориясында отырғызылынып жатқан некеге шет
мемлекет өз талаптарын қойған болса, онда қай тұрғыдан алып қарастырса да
бұл неке Ресейде заңды неке болып есептелінбейді. Егер де басқа мемлекетте
отырғызылынған некеге (Ресей азаматы үшін Ресей заңдарын қолданған болса)
некеге тұру шартына қатысты Ресей заңдарының талаптарын бұзғаны үшін бұл
неке заңды деп танылмайды.
Неке заңсыздығын мойындаған шетел шешімі РФ ОК 415-бабына
сәйкес танылады.
Некенің заңсыздығы туралы коллизиялық нормалары Ресейлік
құқықтық көмек туралы келісімнің негізінде некеге тұру кезінде
анықталынады. 1993 жылғы Минск конвенциясы (2002 Кишинев конвенциясы)
некенің заңсыздығын болған жағдайда некеге тұрғызған некеге тұрғызған
мемлекеттің заңдылықтары енгізіледі. Көріп тұрғанымыздай Ресейдің
заңдылығындай бұл жердегі коллизиялық сұрақтардың шешілу әдісі де бірдей.
Ереже ретінде аналогиялық принцип ретінде шет мемлекеттерде де сондай
жағдай.
3. Некенің бұзылуы
3.1. Неке бұзылуының негізгі шарты болып табылатын
құқықтарды анықтайтын коллизиялық нормалар көптеген мемлекеттердің жүздеген
отбасының келісімсіздігі мен қарама-қарсылығын жеңуге бағытталған әрі бір
мемлекетте заңсыз болып табылған некенің басқа бір мемлекетте өмір сүру
процесін реттейді. Бұл ең алдымен өткен ғасырдың соңындағы отбасылық
құқықты реттеуге қарамастан кейбір жеке мемлекеттер мен католиктік
мемлекеттерде ажырасу институтына тыйым салынған (мысалы, кейбір Латын
Америкасы елдерінде); мына мемлекеттердің қатары ажырасуға тым қатал
шектеулер мен тыйымдар салған (Италия , Ұлыбритания және т.б.). Ажырасудың
ерекше қатысы мұсылман елдеріне тиесілі.
Ажырасуға рұқсат етілген елдердегі коллизиялық нормалар әртүрлі. Неке
ажыратылған кезде көбінесе әйелінің немесе күйеуінің азаматтығы бар
мемлекеттің қарамағына өтеді (Еуропа құрлығының көптеген мемлекеттері),
немесе жұбайлардың тұрмыс құрып тұрған мекен жайларының жергілікті заңына
(Англия, АҚШ және басқа да мемлекеттер). Алайда мұның сыртында бұдан да
басқа көптеген қосымша әртүрлі кедергілер кездесіп жатады.
Халықаралық жеке құқық туралы Швейцария заңының 61-бабы
жұбайлардың некесін бұзу және жеке өмір сүру режимін қалыптастыру үшін
Швейцарлық құқықты пайдаланады (1);, егер азаматтардың біреуінің
тұрғылықты мекені Швейцария болып табылса, оларға ортақ азаматтық құқық
қолданылады (2); Егерде шетелдік мемлекеттің заңы азаматтарға ажырасуға
мүмкіндік бермейтін болса, онда азаматтардың Швейцарияны кем дегенде екі
жыл мекен етуіне байланысты Швейцариялық құқық өз аясына алады (3);
Швейцариялық сот өткен орнына байланысты жұбайлардың біреуіне Швейцариялық
құқық артады (4);
Халықаралық құқық туралы Бельгияның жаңа заңының
қосымшаларында неке ажыратуға қатысты айтылған 55-бап, §3-да айтылған.
Сонымен ажырасуға қатысты рұхсат Кеңес Регламентінде ЕС №13472000
бекітілген.
Отбасы құқығы сферасына соңғы жылдары неке бұзудың әртүрлі
ережелері қабылданып жүр. Халықаралық жеке құқық туралы жаңа Корея заңы
§39 айтылғандай неке бұзылған уақыттағы жағдай мен оның салдары
басты негізге алынады§37. Некенің ажырасуы көбіне-көп жұбайлардың біреуіне
мекен жай орындарына қатысты, егер де біреуі Кореяда мекендейтін болса,
онда ажырасуға қатысты Кореяның заңы қабылданады.
Ажырасатын некелерге қатысты халықаралық келісімдердерде некеге
отырғызғанмен қатар, ортақ заңдарға қатысты материалдық емес отбасылық-
құқықтық нормалар туралы емес, керісінше коллизиялық нормаларды
унификацияланады. 1970ж. 1маусымнан бастап Бустамант Кодексі әрі
жұбайлардың жеке тұруы мен ажырасуына қатысты Гаага конвенциясын айтамыз.
Бустамант Кодексі жұбайлардың ажырасуын жұбайлық домицилия
заңымен реттейді (52-бап) .Сонымен қосымша ажырасу немесе жаңа неке туралы
міндетті түрде мемлекет біліп отыруы қажет. Ажырасу барысында жұбайлардың
жіберіп алған азаматтық құқығы, ажырасқаннан кейінгі салдар туралы да
мемлекет хабардар болуы қажет.(53-бап).
Ажырасуға қатысты заңдық араласу өтініш берген жердің заңымен
анықталынады (54-бап).
1970 жылғы Гаага конвенциясы (Дания, Египет, Финляндия, Италия,
Люксембург, Норвегия, Нидерланды, Португалия, Словакия, Швейцария, Чехия
және т.б. мемлекеттер 1975 жылы күшіне енді.) коллизиялық сұрақтарға
қатысты емес, мемлекеттер арасындағы ажырасуға қатысты сұрақтарды шешеді.
Конвенция ажырасу кезіндегі кемшіліктер немесе соттың шығарған шешімдеріне
қосымша ештеңе енгізуді қарастырмайды, керісінше ақшаға қатысты міндеттер
меен балалардың қызығушылығы мен құқығына араласады. Қажетті шешімдерді
мойындау үшін конвенцияда орнатылған шарттарды бақылауымыз қажет:
• Ажырасқан мемлекеттің жауап берушісі немесе талапкері осы
мемлекетте өмір сүруін жалғастыра беруіне болады.
• Қос жұбайда осы мемлекеттің азаматы болып табылады.
• Талапкер осы мемлекеттің азаматы және қарапайым тұрғыны ретінде де
тұра беруге толықтай құқылы.
• Талапкер ажырасқан мемлекетте бір жыл тұруға немесе бөлшектеп екі
жыл тұруға құқылы.
• Ажырасуды талап еткен тұлға осы мемлекеттің азаматы болып саналады
және талап ету кезінде де осы мемлекетте табылуы керек. (2бап)
Мемлекет жұбайлардың ажырасу мотивінен бас тарта алмайды.
(6 -конвенцияның баптары) . Егер де ажырасуға
араласатын мемлекеттің азаматы болып екеуі де табылмаса, онда конвенция
бойынша бұл мемлекет бас тарта алады.( 7-конвенцияның баптары)
ЕС 22012003 Кеңес Регламенті 2003 жылдың 27-қарашасында
ажырасу туралы пікірлер мен жұбайлардың жеке тұрғыны, сонымен қатар некені
заңсыз деп тануға қатысты аспекті қарастырады. Бұл регламентте коллизиялық
нормалар жоқ.
3.2. РФ ОК неке бұзылуының коллизиялық сұрақтары қамтылған.
Ресей территориясындағы шет мемлекет азаматымен орын алған неке РФ ОК 160-
бабының 1-тармағына сәйкес шешіледі. Әрі бұған Ресей заңы араласуы міндет
болып табылады. Некеге отырғызылған орын мен мекен жай орнының заңына
ресейлік коллизиялық сұрағы еш назар аудармайды.
Мысалы, Ресейдегі жұбайлар ажырасқаннан кейін Франция азаматы үшін РФ ОК
15-16 бап ережелері енгізіледі. Енді ажырасуға келетін болсақ, Ресейде
ажырасты деп есептелген неке Францияда олай танылмауы мүмкін.
3.3. Шетелде өмір сүретін ресейлік азаматтар, сол мемлекеттің
заңдылығына жүгінбей-ақ ресейлік заңдылықтан сұрауына бола алады. Мұндай
мүмкіндікті бұрынғы РКФСР КоБС қарастыратын. Сот мұндай жағдайда процесті
ресейлік заң негізінде жүргізеді.
Екіншіден, шетелде тұратын ресейлік азаматтар неке ажырату
процестерін Ресейдің консулдық мекемелері мен дипломатиялық өкілдіктерінде
өткізе алады. Бірақ мұның өзіне азаматтардың хал-ахуал жағдайын шешетін
ортаның ықпалы керек. Некені ажыратудағы консулдық өтінішті қабылдауға
байланысты кем дегенде жұбайлардың бірі шет мемлекетте өмір сүруі керек.
Сонымен қатар кәмелеттік жасқа толмаған балалары жоқ ата-аналардың
келісімі керек, әрі Ресей консулдығына берген өтініш те екі адамның атынан
жазылуы керек немесе екеуінің біреуінікі.
Басқа да бір жағдайларға байланысты (ауру, әскери қызмет, тұрғын мекен
жайының алыстығы және т.б.) жұбайлардың біреуінің өтініш беруі
қабылданады.Өтінішке қатыса алмаған азамат нотариус, АХАЖ органында
тіркелген немесе жұбайының өмір сүріп жатқан мемлекетінің консулынан
куәландырған өтініші болуы керек. Ажырасуды тіркеу жұбайлардың екеуінің
қатысуы бойынша орындалады. Тек кейбір құрметтелетін себептердің әсерінен
ғана жұбайлардың біреуі болмаған жағдайда ғана ажырасу тіркеледі.
Жұбайы Ресейде тұрып жатқан жағдайда ажырасу процесінің шешімі СІМ арқылы
оның тұрғылықты мекен жайына жіберіледі. Егер жұбайы шет мемлекетте тұрып
жатса, онда хабар тұрғылықты мекен-жайына дипломатиялық тәртіппен консул
арқылы жіберіледі.
Ажырасудың үшінші түрі- шет мемлекеттердің компотентті
органдарында жүзеге асырылады, егер де жұбайлардың біреуі Ресей азаматы
болса немесе екі жұбайда шетел азаматтары болып табылса да.
Некенің ажырағаннан кейін де салдары өте көп, мәселен жаңадан
некеге отыруға шектеу немесе баланы асырауға тыйым салынуы және т.б.
Ажырасу статусына қатысты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz