Үкімді бұзу мен өзгертудің негіздері

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

3. Үкімді бұзу мен өзгертудің негіздері. 7
3.1. Сот тергеуінің біржақтылығы және толық еместігі. 9
3.2. Соттың үкімде (қаулыда) айтылған тұжырымдарының істің нақты мән-
жайына сәйкес келмеуі. 12
3.3. Қылмыстық іс жүргізу заңының едәуір бұзылуы 18
3.4. Қылмыстық заңның дұрыс қолданылмауы. 22
3.5. Жазаның қылмыстың ауырлығына және сотталғанның жеке басына сәйкес
келмеуі. 24

Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 422-ші бабына
сәйкес қаулысының кіріспе бөлімінде:
1) қаулының шығарған уақыты мен орны;
2) қаулыны шығарған соттың атауы мен апелляциялық алқа құрамы;
3) апелляциялық шағым немесе наразылық білдіретін тұлғалар;
4) апелляциялық сатыдағы істі қарауға қатысқан тұлғалар;
Сипаттама-дәлелдеу бөлімінде апелляциялық шағым, наразылық және оларға
қарсылықтың қысқаша дәлелі, апелляциялық сатыда қатысатын тұлғалардың
ойлары, сонымен қатар қабылданған шешімнің дәлелдері көрсетіледі.
Егер шағым немесе наразылық қанағаттандырылмаса, онда сипаттама- дәлелдеу
бөлігінде осы шағым, наразылықты дәлелсіз және мағынасыз екендігін
көрсететін негіздер болады.
Үкім өзгертіп немесе бұзған кезде қаулыда қарсылық және Қылмыстық іс
жүргізу кодексі заңдарының қай баптарының міндеттемелері бұзылғанын, бұл
бұзылушылықтың негіздері көрсетеді.
Егер іс жаңа сот талқылауына жіберілсе, қаулы істі қайта қарау кезінде
қандай кемшіліктерді жою керек, сол нұсқалады. Осы жерде апелляциялық саты
айыптаудағының дәлелденген не дәлелденбегені не байланыс сұрақтарды алдын-
ала анықтамауы тиіс.
Қаулының қорытынды бөлімінде апелляциялық сатыдағы соттың шағым және
наразылық бойынша шешімі көрсетіледі.
Апелляциялық қаулы кеңесу бөлімінде шығарған, сот отырысы залында
жарияланады. Апелляциялық сатының қаулысы үш күннен кешіктірілмей үкім
шығарған сотқа жіберіледі.
Егер іс Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 303- ші
бабына сәйкес қайта тергеумен жіберілсе, осы қаулы іс материалдарымен
арнайы прокурорға жіберіледі. Осындай жағдайда I-ші сатыдағы сотқа
апелляциялық сатының қаулысының көшірмесі жіберіледі.
Егер де қаулы бойынша сотталған адамды босату мәселесі шешілсе, онда ол
бірден босалуы тиіс. Осы жағдайда апелляциялық қаулының көшірмесі немесе
оның қорытынды бөлімінің үзіндісі қамаудағы сотталған адамның әкімшілігіне
бүл адамды қамаудан босату туралы шешімін жібереді.
Сонымен, апелляциялық өндіріс заңмен көзделген шағымдану мәселесін, іс
материалдарын зерттеуді, мәні бойынша негізді және әділ шешім шығару үшін
арналған қылмыстық процессиік қызметтің бірнеше этаптарын қамтиды.
Бірінші этап ретінде тікелей шағымданады, бірінші сатыдағы сот шешіміне
наразылық келтіруді айтуға болады. Қатысушының қылмыстық іс жүргізу
қызметінің негізін заң талаптарына сай берілген шағымы немесе наразылығы
құрайды.
Екінші этап - шағымды (наразылықты) қабылдап апелляциялық сатының сот
отырысын тағайындап, соттың заңмен көзделген қатынастардың құқ пен
бостандықтарын қамтамасыз ету. Сонымен қатар, екінші сатыда іс қарау үшін
жағдайлар жасауы табылады.
Үшінші этап - істі тікелей қарап, шағымның мәні бойынша шешім шығару болып
табылады.
Осы бөліктегі апелляциялық өңдеулердің негізгі бағыты болып- келтірілген
шағымды толық және жан- жақты қырыу, ұсынылған дәлелдерді зерттеу,
тараптардың пікірлерін тыңдау, соңында әділ, заңды және объективті шешім
шығару болып табылады.
Осы заңды күшіне енгізген сот үкімдері қаулыларын қайта қарау туралы
айтқанда бұл өңдеулердің мазмұны мен процестің нысаналық өзгергендігі
туралы айта кеткен жөн.
Біріншіден, 2001- ші жылдың 11- ші шілдесіндегі Қазақстан Республикасының
қылмыстық іс жүргізу кодексіне түзетулер енгізу апелляциялық өңдеулердің
мәнін кеңейтті. Енді соттың шешімдері мен үкімдері осы процедура
шеңберінде қайта қарала алады.
Екіншіден, заң шығарушы апелляциялық сатының іс материалдарын зерттеудегі
өкілеттігін шектейді. Зерттеуді тек қана шағымда немесе наразылықта
көрсетілген процеске қатысушы тұлғаның дәлелдері қаралады.
Үшіншіден, апелляціиялық саты қайта қаралған іс бойынша үкім шығармайды,
ол қабылданған шешімді қаулы түрінде рәсімдейді.
Төртіншіден, апелляциялық негіздердің тізімі кеңейтілген. Қылмыстық іс
жүргізу кодексінің 412- бабына біржақтылық және сот тергеуінің толық
еместігі қосылған.
Бұл айтылған толықтырулар заңды күшіне енбеген сот қаулылар мен үкімдердің
қайта қараудың процесстерінің нысанының унификациясына әкелді. Бұл
қылмыстық сот өндірісінің осы этапының ары қарай дамуына, шығынның азаюына
және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының одан да жақсы сақталуына
әкеледі деген сенімдемін.
Жалпы, істі апелляциялық талқылау процедурасы қылмыстық процестердің
фундаменталды қағидаларға негізделіп, тұлға құқықтарының кепілдіктерінің
кешенін құрап, алға қойған мақсаттар мен міндеттердің рационалды
жетістіктерін қамтамасыз етіп, қылмыстық іс жүргізу қызметін дамытуға өз
әсерін тигізуде.

Соттың үкімдері мен қаулыларын апелляциялық қайта қараудың құқықтық
табылатын зерттеу- бұл институттардың тарихи дамуы мен өзге мемлекеттердің
заңдылықтарымен салыстырусыз мүмкін емес. Өкінішке орац осы мәселеге
байланысты теоретикалық және құқықтық қайнар көздердің жетіспеуі, отандық
қылмыстық процестегі апелляциялық өндірістің жақында пайда болған
революцияға дейінгі қазақ, ресей және шетел заңдарындағы бойынша толық
масштабты экскурс жасауға мүмкіндік бермейді.
Осыған байланысты қысқаша, анықтамалық материалдар негізінде айта кетейін.
Қазақтардың апелляциялық өндірісіндегі жай құқығы өзге елдердегі сияқты
заңды жүйелеп жинақтамады. Шағымдану құқығы қатаң шктеуге ұшырамады. Би
соттарының шешімдері билердің съезіне және хан сотына шағымдалды. Егер де
хан бидің шешімін бекітсе, онда шағымданушы судъяны жаманатты етуге
ақталғаны үшін дене жазасына тартылған. Ал, егер де хан бидің шешімімен
келіспесе, онда іс қайта қаралуға жіберілген.
Қазақстанды отарлағаннан кейін де бұл жағдай өзгермеді. 1864 жылы Ресей
империясының қылмыстық сот өндірісі жарғысының ережелеріндегі I- ші сатысы
сот үкімдеріне апелляциялық шағымдану бұратаналарға, яғни бөтендерге,
соның ішінде қазақтарға таратылмады.
1854 жылы Сібір ведомстволарындағы қазақтарға Ресей империясының жалпы
заңдарын қолдану туралы Сібір комитеті ережесінің қабылдауымен және
1867жылы Жетісу және Сырдария облыстарын басқару туралы Уақытша ереже
бекітілгеннен кейін би соттарының шешіміне разы болмағандар орыс номиналды
сот жүйесіне хабарласа алды. Бірақ, сол заманғы жүйедегі сот шешімдерін
қайта қарау қазіргі таңдағы өндірістен алыс жатқандықтан аса назарға
алынып, құштарлыққа әкелмейді[1].
Кеңес заманындағы қылмыстық процестерінің заңдарының сот өндірісінің
инквизициялық бастауларын күшейтуді мақсат етіп, осы институтты қолданудан
бас тартты.
I- ші сатыдағы сот қаулылары мен үкімдерін апелляциялық тәртіппен қайта
қарау 1864 жылы Ресей империясының қылмыстық сот өндірісі Жарғысының 890,
891, 168 және өзге де баптарында қарастырылды. Осы ережелерге сәйкес,
апелляциялық өндіріс тәртіптері мен төменгі сатыдағы сот үкімдері
прокурормен шағымдалып немесе наразылық келтірілді.
Акт берген заседательдердің (присяжные засидатели) қатысуынсыз шығарылған
округтік соттың үкімдеріапелляциялық тәртіппен Сенатқа шағымдалды.
Халықаралық судтардың үкімдері халақаралық съездке шағымдалуға жатты.
Қалалық судъяның үкімдері- уездік съездке шағымдалды.
Ерекшк жағдайларда, кейбір қызмет бабындағы қылмыстарды I- ші сатыдағы
сот ретінде Сенат қарады. Сенаттың үкімдері Сенаттың кассаңдық
департаментінің жалпы жиналысына шағымдалды[2].
Апелляциялық шағымның пәні ретінде істің фактілік және заңды жағы табылды.
Сонымен қатар, шағымданушы қылмысиық- заңи сұрақтармен қатар толықтырушы
мәселелерді де дауға салды. Шағымдану көлемі толық және жартылай болды[3].

Апелляциялық сатыдағы талқылау шағымданушының шағымы көлемінде немесе
прокурордың наразылығы шенінде ғана болды. Апелляциялық сот жаңа дәлелді
қабылдап, бұрын жауап бере алынған куәлардан жауап ала алды. Бірақ,
тәжірибеде өндіріс жазбаша іс- материалдарымен танысумен тамамдалды. Аса
қатаң жаза тағайындау тек қана егер оған прокурордың наразылығы келтірілсе
немесе жеке айыптаушының шағымы болғанда орын алды[4].
Қазіргі таңдағы РФ-ның заңдылығы заңды күшіне енбеген халықаралық
судъялармен шығарылған істі қысқарту туралы үкімдері мен қаулыларын
қарауда.
Сондықтан да апелляциялық өндіріске жататын істер шеңбері отандық
заңдылыққа қарағанда аздау болып табылады.
Шағымды сотталған, ақталған адам, олардың қорғаушылары мен заңды өкілдері,
жәбірленуші азаматтық талапкер мен жауапкер бола алды.
Прокурор заңсыз және негізсіз үкімге наразылық келтірді.
Ресей Федерациясының апелляциялық өндірісі қазақстандыққа ұқсайтындықтан
мен оған аса көп тоқталмаймын. Бірақ, жақын арада заңды күшіне Ресей
Федерациясының жаңа Қылмыстық іс жүргізу кодексі енеді, сонымен бірге осы
салада өзгертулер енгізілуі мумкін.
Великобританияда қылмыстық апелляция туралы заң 1907 жылғы заң актілерімен
нақтыландырылды. Оған дейін присяжныйлардың үкімі соңғы шешім болып,
шағымдануғажатпады. Присяжныйлар өзге де судъялар сияқты өз қызметінде
күнәдан айырыла алмады. Қоғамды әділетсіз шешімдерден қорғау және оларға
қосымша кепіл беру үшін осы нормативтік актілерді қабылдауға тура келді.
Айыптау үкімі құқықтың әртүрлі сұрағы бойынша сотталушымен шағымдануға
берілді. өзге сөзбен айтқанда, шағымдану құқығы тек қана сотталушыға
берілді.
Ағылшындық сот өндірісіне шағым беру тәртібі бойыша сотталушы сотталғаннан
кейін 10 күн ішінде шағымдануы туралы хабарлауы тиіс. Егер сотталған кедей
ортадан шыққан болса, оған мемлекеттің атынан қорғаушы берілді. Қылмыстық
апелляциялық сот лорд құрамымен, яғни, Англияның Бас судъясымен
апелляциялық тәртіппен, істі апеллянттың және көпшілік қудалау
директорының (мемлекеттік айыптаушы) қатысуымен қарады. Апелляциялық сот
дәлелді талап етуге, I- сатыда жауап алынатын куәгерге қайта жауап алуға
құқылы. Қажет болған жағдайда ол іске маман, сарапшыларды таррты.
Апелляциялық сот шағымды мынандай жағдайларда қанағаттандырды:
1) присяжныйлардың үкімі дәлелге сай және негізді болғанда;
2) егер үкім сот өндірісі қағида бұзу арқылы жүзеге асырылған жағдайда
шағым қанағаттандырылуға жатты;
Қылмыстық апелляциялық соттың шешімі ақырғы болып табылады. Британдық
заңдылық бойанша апелляцияға негізсіз шағымданудың кепілі болып
апелляциялық өндіоіс кезінде қамауда болу жаза мерзімінің ішіне
кірмейді[5].
Апелляциялық шағымды реттеу тәртібінің негізгі ережелері ағылшын
заңдылығында осындай. Осындай институт АҚШ-тың қылмыстық процессінде де
орын алады.
Америкалық сот өндірісінің процедурасы отандықтан түбегейлі өзгешеленеді.
Өйткені ондағы құқық жүйесі континенталды қағидалар негізінде жүзеге
асырылады. АҚШ- тың әділ сот органдарының құрылысы сот билігі жағынан да
процессуалдық нысаны жағынан да дифференциялды болып келеді. Қылмыстық
процессoр штатта жеке жергілікті тәртібімен белгіленеді, сондықтан да
бүкіл мемлекетке тән қылмыстық процессуалдық жүйедегі апелляциялық
өндірістің жалпы ерекшеліктерін айту қиынға соғуда.
Америкалық сот өндірісінің ережелері бойынша апелляциялық сот- жоғары
тұрған сатыдағы сот ретінде саналып, көптеген жағдайларда істі қайта
қарамайды. Жоғары соттар іс бойынша қателіктерді тауып, қадағалауды
жүргізеді[6].
Апелляциялық сот отырысы хаттамасына негізделеді. Апелляциялық сот
деңгейінде куәлар тартылып, жаңа куәлік көрсетімдер беріле алмайды. Тәртіп
бойынша жаңа мәселелер көтерілмейді. I- сатыдағы соттарға қарағанда,
апелляциялық өндіріс алқалы түрде жүзеге асырылады. Апелляциялық соттар I-
сатыдағы сот қозғаған мәселелерді қарайды. Апелляциялық соттың жалғыз бір
функциясы ол I- сатыдағы сот шешімін қалдыру, бұзу, өзгерту болып
табылады. Егер апелляциялық сот I- сатыдағы сот қателіктер жіберді деп
шешсе, онда ол төменгі тұрған соттың шешімін бұзады. Ал, бұзбайтын жағдайы
мынадай кезде орын алады: егер де жоғары тұрған сот төменгі соттың
шешімінде іске әсер етпейтін, ұсақ кемшілік болған кезде[7].
Францияда апелляциялық шағымдануға төменгі сатыдағы соттардың үкімдері
жатады. Француз заңдарының апелляциялық талқылауы- бұл II-сатыдағы соттың
тараптардың заңды күшіне енбеген үкімдерге шағымдануы. Екінші рет
зерттелуге үкімнің фактілік және заңдылық жақтары жатады. Тараптар
апелляциялық сатыдағы соттан жаңа дәлелдемелерді, жаңа куәлардан жауап
алуды, құжаттарды енгізуді сұрай алады. Апелляциялық сот қайтадан
дәлелдемелерді бағалап, I-сатыдағы соттың шешіміне баға береді.
Апелляциялық сот тараптардың шағымының шектері ретінде істі қарайды, яғни
үкімге шағымдалған бөлікті ғана қарастырады. Сотталғанның шағымын қарап,
апелляциялық сот жазаны тек қана жеңілдете алады. Егер де прокурордың
үкімінің жеңілдігіне наразылық білдірсе, сот қылмыстың заң шегінде
қылмыстық заң шегінде жазаны ауырлата алады.
Апелляциялық соттың үкімі заңды күшіне енгенге дейін жоғары тұрған сот
мүшелерімен тексеріледі[8].
Жоғарғы айтылғандарды ескере отырып, мынандай тұжырым жасауға болады:
1. қылмыстық процестегі апелляциялық өндіріс көптеген Еуропа
мемлекеттерінде сот процедурасының жеке сатысы ретінде XIX-XX ғасырларда
қалыптасып, адамзат пен қоғамды сот қателіктерінен қорғаудың қосымша
элементі болды.
2. Көптеген мемлекеттерде апелляциялық өндірістің пәні болып- төменгі,
сатыдағы соттардың үкімдері мен шешімдері табылады.
3. Апелляциялық саты апелляциялық шағым шеңберінде қаралады.
4. Көптеген жағдайларда іс материалдары толық көлемде қаралмай, істің
фактілік жағы қайта қаралмайды.
5. Апелляциялық сатыдағы сот әділдігі органдарының жүйесінде ортаңғы сатыны
алып отырғандықтан, оның шешімі жоғары тұрған сатыға шағымданылуға жатады.

3. Үкімді бұзу мен өзгертудің негіздері.

Қылмыстық істер бойынша заң бұзушылықты табу және оны жою,
апелляциялық және қадағалау өндірісінің негізгі мақсаты болып табылады.
Осы жоғарыда айтылған қылмыстық процестің сатылары процессуалдық
әдебиеттерде спецификалық қадағалаушы бағытты ұстанушылар деп нұсқалады.
Олардың процессуалдық нормаларын реттеуші жиынтығы, әрине, процесстің
алдыңғы сатысына қарағанда құқық қорғаушы болып табылып, әділ соттылықты
жүзеге асырады.
I- сатыдағы сот актілерін тексеріп, бағалау- барлық сот жүйесі алдында
тұрған басты мақсатқа жетуді көздейді.
Қылмыстық прцессуалдық процедураны бағалау процессі заңда көрсетілген
процессуалдық қызмет үлгілерін қаралған және шешілген қылмыстық іс
нәтижелерімен салыстыру болып табылады. Осындай салыстыру барысында
атқарылған қылмыстық процессуалдық қызметтің тек заң нормаларына сәкестігі
ғана емес, сонымен қатар, әділ сот актісі- үкімнің осы заң тәртібінің
сәйкестігі тексеріледі.
В. Н. Кудрявцев осы сот тәжірибесіндегі дұрыс және қате шешім бұзылған
және өзгертілген шешім деген түсініктердің болуын әділ деп санайды[9].
Сот үкімі- қылмыстық іс жөніндегі бүкіл өндірістің қортындысы
шығарылатын құқықты қолданудың аса маңызды кесімі болып табылады.
Конституциялық қағидаларға сәйкес үкім Қазақстан Республикасының атынан
шығарылады, әрі заңды және негізді болуға тиіс.
Үкімдерді дайындау практикасын зерделеу олардың көбінің заң талаптарына
сәйкес қабылданатынын көрсетті. Сонымен қатар, кейбір соттар үкімдерді
дайындаған кезде олардың нысаны мен мазмұны жөнінде қойылатын заң
талаптарын әрдайым сақтай бермейді. Оның өзі үкімдердің өзгертілуіне және
бұзылуына әкеп соғуда.
Өзім жоғарыда айтып кеткендей үкім - Қазақстан Республикасы
Конституциясының 77-бабының 3-тармағында және Қазақстан Республикасының
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 2-тарауында көрсетілген әділ сот
принциптерін сақтай отырып, сотталуға қатысты оның кінәлілігі немесе
кінәлі еместігі қылмыстық жазаны оған қолдану немесе қолданбау туралы I-
сатыдағы соттың сот мәжілісінде Қазақстан Республикасының атынан шығарған
қылмыстық іс бойынша шешімі болып табылады.
Үкімнің мемлекет атынан шығарылуы, оның маңыздылығы судъялардан оның
заңдылығы мен негізділігі үшін ерекше жауапкершілік сезінуді талап етеді.
Үкім, егер ол оның сотқа қарастылығы ережелері сақталып, тараптарға
дәлелдемелерді тең негізде зерттеуге мүмкіндік беру қамтамасыз етіле
отырып, тараптардың бәсекелестігі және тең құқықтылығы принциптерінің
негізінде сот талқылауын жүргізу туралы қылмыстық іс жүргізу заңының
талаптарына сәйкес, құқық нормалары дұрыс қолданыла отырып, соттың заңды
құрамымен шығарылса заңды болып табылатынын соттардың ескергені жөн.
Заң талаптары сақтала отырып жиналған және тікелей сот отырысында толық
жан-жақты және объективті тексеріліп, талданған, тиісті баға берілген
дәлелдемелерге негізделген, ттұжырымдары дәлелденген үкім негізді болып
табылады.
Сот қабылдаған шешімдердің мазмұнын неғұрлым толық ашуға әсер ететін
үкімнің процессуалдық нысанын сақтау маңыздылығына соттардың назары
аударылуы қажет. Ол нысаны мен мазмұны бойынша Қылмыстық іс жүргізу
кодксінің 377-383- баптарына сәйкес келуі тиіс.
Егер д осы айтқан талаптар судъялармен орындалмаса, онда I- сатыдағы сот
үкімін бұзу мен өзгерту негіздерін жүзеге асыруға тура келеді.
Үкімді бұзу мен өзгертудің апелляциялық негізі дегеніміз - бұл белгілі
қылмыстық іс бойынша үкімнің заңсыздығы мен негізсіздігін көрсететін және
оны өзгерту мен бұзуға міндеттейтін негіздер болып табылады. Яғни
апелляциялық негіздер апелляциялық өндірістің мазмұны мен шегін анықтайды.
Жоғарыда айтылған сот үкіміне қойылатын талаптармен бірге Қазақстан
Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодксінің 412-бабы үкімді бұзу мен
өзгертудің нақты мынадай бес негізін белгілейді:
1) сот тергеуінің біржақтылығы және толық еместігі;
2) соттың үкімде (қаулыда) айтылған тұжырымдарының істің нақты мән жайына
сәйкес келмеуі;
3) қылмыстық іс жүргізу заңының едәуір бұзылуы;
4) қылмыстық заңның дұрыс қолданылмауы;
5) жазаның қылмыстың ауырлығына және сотталғанның жеке басына сәйкес
келмеуі I- сатыдағы сот үкімінің күшін жоюға не оны өзгертуге негіз болып
табылады.
Енді, осы айтылған бес негіздің әрқайсысын жеке-жеке талдап өтейін.

3.1. Сот тергеуінің біржақтылығы және толық еместігі.

Сот тергеуі - бұл сот талқылауының орталық бөлігі болып табылады, осында
сот қылмыстық процесстің қағидаларын толық көлемде пайдалана отырып,
қылмыстық фактілік мән- жайларын анықтау мақсатында іске қатысты қолда бар
дәлелдемелерді зерттейді.
Сот пен тараптардың дәлелдемелерді зерттеудегі қызметі сот тергеуінің
маңызын құрап, кейінгі сот жарыссөздері мен сот үкіміне, ықпалын тигізеді.
Сондықтан да үкімнің заңдылығы мен негізділігі көптеген жағдайда сот
тергеуінің сапалылығымен анықталады.
Сот тергеуі алдын-ала тергеудің қайталамасы болып табылмайды. Ол істің
фактілік деректерін өзіндік зерттеп, алдын-ала тергеуде зерттеліп жиналған
іс материалдарынан тәуелсіз болып табылады. Сонымен қатар, алдын-ала
тергеудің сот тергеуінен айырмашылығы оны, жүргізу субъектілерінде. Яғни,
сот тергеуі - тараптардың белсенді қатысуын және өзге де процеске
қатысушылар мен сотпен жүзеге асырылады.
Сот тергеуі ерекшк процессуалдық нысанда - жариялылық, ауызшалылық,
тікелейлілік, дәлелдемелерді зерттеуде үзілмелілікпен ерекшеленеді.
Сонымен қатар, сот тергеуші мен прокурордың және олар алған
дәлелдемелердің тұжырымдары мен келісуге міндетті емес. Сот тергеуіндегі
дәлелдеу процесінде оқиғаның мүмкін болатын барлық жағдайлары ескеріліліп,
сот айыптау қорытындысында көрсетілген мән-жайларға ермей-ақ өзіндік сот
отырысында қаралып дәлелдемелерге негізделген өз шешімін қабылдауға
міндетті.
Дәлелдемелерді сот тергеуінде зерттеудің алдын-ала тергеуде зерттеуден
айырмашылығы бар. Заң сот тергейінде әрбір тергеу әрекеттерін жүргізуге
мүмкіндік бергенімен тәжірибе жүзінде сот тергеуінде тінту, алу және
мәйітке эксгумация өткізу көп дамымаған. Сот процесінде тану мен
беттестіру әрекеттері шектеліп, көбінесе сотта беттестірудің орнына
анықталған тұлғалардан жауап алынады. Сот тергеуіне тән дәлелдеу
процесіндегі негізгі сот әрекетіне Қылмыстық іс жүргізу заңдылығы
сотталушыдан, жәбірленушіден, куәдан жауап алуды сараптама өндірісін,
заттай дәлелдемелерді қарауды, құжаттарды жариялап, іс болған орынды және
үй-жайды қарауды келтіреді. Бірақ, сотта тергеу экспериментін жүргізу,
куәландыру, зерттеу үшін үлгілер алу сияқты әрекеттердің орын алуы да
ықтимал. Жалпы, осы сот тергеуі айыптаушының сотталушыға таққан айыбының
мәнісін баяндаудан, ал жеке айыптау істері бойынша- арыз берген адамның
немесе оның өкілінің, ал олар болмағанда сот отырысы хатшысының шағымды
баяндауымен басталады.
Сот тергеуінде дәлелдемелерді зерттеу айыптауды құрайтын құжаттарды
жариялаудан, сонымен қатар дәлелдемелерді зерттеу тәртібін анықтап,
талқылаудан өтеді. Айыптау қорытындысын жариялау- сот талқылауында қандай
айыптаудың пәні ретінде қарастырылуын белгілейді. Судъямен айыптау
өзгертілсе, сот отырысын тағайындау сұрағын шешу барысында судъяның
қаулысында жарияланады.
Егер іс бойынша алдын-ала тергеу немесе анықтау жүргізілмеген жағдайда сот
тергеуі жәбірленущінің арызын жариялаудан басталады. Егер іс бойынша
азаматтық талап қойылса, онда азаматтық талап та қоса жарияланады.
Қазақстаен Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі осы жоғарыдағы
құжаттардың кіммен жарияланатыны жайлы айтпаған. Бірақ, тәжірибеде
көбінесе, ол төрағалық етушімен жүзеге асырылады.
Айыптау қортындысы жарияланғаннан кейін сот айыпталушының айыпқа деген
қатынасын анықтайды. Ал, оны анықтау үшін істі талқылау қажет. Төрағалық
етуші сотталушыға айыптаудың мәнін түсінгендігін сұрап, қажет болған
жағдайда айыптаудың негізін түсіндіріп, одан тағылған айыпты мойындайтынын
не мойындамайтынын сұрайды. Сотталушының өтініші бойынша сот оған өз
жауабын дәлелдеуге мүмкіндік беріп, оның айыпқа қатысты не қатыссыздығын
толық көлемде ашуға рұқсат береді.
Кейін дәлелдерді зерттеу тәртібін анықтау мен талқылау жүзеге асырылады.
Яғни, сот пен және іске қатысушылар мен істе бар дәлелдерді және жаңадан
келіп түскен дәлелдерді қарау кезектілігі анықталады. Әрбір сот әрекетінің
процессуалдық тәртібін реттей отырып, заң олардың қаралу керектігін
белгілейді. Ол тек қана сотқа сот тергеуі басында дәлелдемелерді
зерттеудің және қараудың ең тиімді жағын пайдалануды ұсынады. Осы
мақсатпен сот айыптаушының, сотталушының, қорғаушының, жәбірленушінің,
азаматтық талапкер мен жауапкердің және олардың өкілдерінің
сотталушылардан, жәбірленушілерден, куәлардан, сарапшылардан жауап алу
кезектілігі туралы ұсыныстарын тыңдап, дәлелдемелерді зерттеу тәртібі
туралы ұйғарым шығарады. Сот тергеуінің кез келген уақытында сот басында
таңдап алынған тәртіпті өзгертіп, ол тураолы шешім шығаруға құқылы.
Сот әртүрлі дәлелдеме қайнар көздерінің кезектілігінт анықтайды. Мысалы:
сотталушыдан, куәдан, жәбірленушіден қашан жауап алу керек, сонымен қатар,
сотталушыларды қандай кезектілікте сұрау мәселесін де шешеді. Сонымен
қатар сот сотталушының тағылған айыпқа қатыстылығын ескеріп, оның
көрсетпелерінің өзге жауап алынатын тұлғаларға әсерін, бір дәлелдемені
екіншісімен тексеруді көздейді.
Тәжірибеде жиі кездесетін жағдай, бұл ең алдымен айыпталушыдан жауап
алынып, кейін жәбірленуші, куәлардан жауап алынады. Сот және өзге де сот
талқылауына қатысущылар істің мән-жайына кіріп, сотталушы өзін қорғау
құқығын жүзеге асырады. Егер де сотталушылар саны көп болса, ең алдымен
айыпты мойындаған сотталушыдан жауап алынып, кейін қалғандары сұралынады.
Қылмыстық іс жүргізу заңының нормаларына сәйкес, жәбірленушіден куәлардан
бұрын жауап алынады. Өйткені, жәбірлнуші істің аяқталуына мүдделі тұлға
табылып, өзге куәлардан жауап алынғанда ол сот отырысы залында отырып,
барлық мән-жайды тыңдап, өз ұсыныстарын жасап, өтініштерін келтіре алады.
Куәлардан жауап алу реті олардың көрсетпелерінің маңыздылығына байланысты
болып, сонымен қатар қылмыстың және оның эпизодтарының дамуының
хронологиялық ретіне байланысты болады.
Сотта сараптама өзге дәлелдемелердің зерттелуіне негізделуі тиіс. Бірақ,
оның өндірісін бостан- бос созудың қажеті жоқ, өйткені ол оның
тұжырымдарының нәтижелеріне әсер етуі мүмкін. Бұл сараптама тараптардың
өтініші бойынша немесе соттың өз бастамасымен тағайындалады. Оны алдын-ала
тергеу кезінде жүргізген не сот тағайндаған өзге сарапшы жүргізуі мүмкін.
Тараптар сараптамалық зерттеу объектісі ретінде заттарды, құжаттарды ұсына
алады. Мәселені қарап және ол бойынша тараптардың пікірін тыңдап, сот өз
қаулысымен олардың ішінен іске қатысы жоқ немесе сарапшының құзіретіне
жатпайтындарын алып тастайды, жаңа мәселелерді тұжырымдайды.
Заттай дәлелдемелерді, іс болған орынды және үй-жайды қарау,сот тергеуінің
аяғына қалдыратын құжаттарды жариялау іс бойынша сотталушыдан,
жәбірленушіден жәнет куәдан жауап алу процесінде тимдірек болады.
Күрделі, үлкен көлемді істерді әр эпизодқа байланысты арнайы тәртіп
анықтаған жөн. Бұл сот пен өзге де іске қатысушыларға айыптаудың әр
бөлігін дұрыс түсіну мен онымен байланысты өзге мән-жайларды толық көлемде
анықтауға септігін тигізеді. Кейде істің ауырлық деңгейіне байланысты және
дәлелдемелердің санына орай эпизодты түрде тек қана айыптаушылырдың немесе
айыптаушылар мен куәлердің көрсетпелері бөлек қаралып, ал өзге
дәлелдемелер барлық эпизодқа қатысты зерттеледі.
Міне, егер де осы айтылған мән-жайлар толық көлемде қарастырылып
зерттелмесе сот тергеуі біржақты және толық емес қаралған болып табылады.
Жан- жақтылылық, толықтылылық және объективтік қағидалары іс бойынша
барлық дәлелдемелердің жиынтығын толық көлемде қолданып, белгілі бір
мақсатқа жетуді белгілейді.
Сот тергеуінің біржақтылылығы мен толық еместігі дегеніміз- бұл анықталған
жағдайда істің дұрыс шешілуі үшін елеулі мәні болуы мүмкін мән-жайлардың
ашылмаған күйде қалуын білдіреді.
Қазақстаен Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 413-ші
бабының 2-ші бөлігіне сәкес, сот тергеуінің біржақтылылығы келесі
төмендегі мән-жайлар арқылы орын алады: соттың кінәсінен дұрыс
бағаланбаса, үкім бұзылуға жатады. Жоғарыда өзім айтып өткен арнайы және
қажетті сараптама түрін тағайындамау, белгілі бір мән- жайпарды жоққа
шығаратын дәлелдемелердің жоқтығын растайтын құжатар немесе заттай
дәлелдемелер сұратып алынбағанда іс біржақты қаралды деп саналады.
Жалпы, осы “біржақтылылық” терминінің түсінігі өзі айтып отырғандай ол
қылмыстық процестегі “жан-жақтылылық” қағидасына қарама-қайшылылықты
білдіргендіктен қылмыстық іс жүргізу нормасында жағымды жағынан орын
алмауы тиіс. Осы айтып өткен дәллелдемелерді іске тартпау істің мән-жайы
бойынша жан-жақты және толық зерттеудің есігін жауып, шығарылған үкімнің
әділдігіне күмән келтіреді.
Заң мазмұны бойынша сот тергеуіндегі кез- келген біржақтылылық пен толық
еместілік үкімді бұзудың негізі бола бермейді, бұл жерде тек шығарылатын
үкімнің мазмұнын құрайтын, соның негізін салушысы ғана үкімді бұзу мен
өзгертудің негізі болып табылады.
Үкімді бұзу - істің қайта сот тергеуіне немесе алдын-ала тергеуге кетуімен
ерекшеленеді.

3.2. Соттың үкімде (қаулыда) айтылған тұжырымдарының істің нақты мән-жайына
сәйкес келмеуі.

Жоғарыда мен үкімнің күшін жоюға немесе оны өзгертуге әсер ететін
негіздердің бес түрін атап өткен едім. Сол негіздердің екіншісі- соттың
үкімде айтылған тұжырымдарының істің нақты мән- жайына сәйкес келмеуі.
Үкімді бұзу мен өзгертудің алғашқы үш негізгі қылмыстық іс жүргізу
заңдылығын бұзуды көрсетсе, соңғы екеуі қылмыстық заңдылықты дұрыс
қолданбағандықты белгілейді.
Соттың үкімде(қаулыда) айтылған тұжырымдарының істің нақты мән- жайына
сәйкес келмеуі қазақстан Республикасының Қылмыстық Іс Жүргізу кодексінің
414-бабында көрсктілген негіздер орын алғанда жүзеге асырылады.
Оған мыналар жатады, егер:
1) сот тұжырымдары сот отырысында қаралған дәлелдемелермен расталмаса;
2) сот өз тұжырымдарына едәуір ықпал ете алатын мән- жайларды ескермесе;
3) сот тұжырымдары үшін елеулі мәні бар қарама- қайшы дәлелдемелер болған
жағдайда, үкімде (қаулыда) соттың бүл дәлелдердің біреулерін қабылдап,
екіншілерін қабылдамай тастауына қандай негіздер болғаны көрсетілмесе;
4) соттың үкімде (қаулыда) айтылған тұжырымдарында елеулі қайшылықтар
болып, олар істің шешілуіне, соның ішінде сотталғанның, ақталғанның
кінәлілігі немесе кінәсіздігі туралы мәселені соттың шешуіне, қылмыстық
заңды қолданудың дұрыстығына немесе жазалау шараларын анықтауға ықпал
еткен немесе ықпал етуі мүмкін болса үкімде (қаулы) істің нақты мән-
жайына сәйкес келмейді деп танылады.
Енді, осы аталған төрт негіздің әрқайсысына жеке- жеке тоқтала өтейін.
Сот тұжырымдарының сот отырысында қаралған дәлелдемелерге сәйкес келмеуі
дегеніміз- сот тұжырымдарының істің фактілік мән- жайларына сәйкес келмей,
тұжырымның сот отырысында қаралған дәлелдемелермен расталмауы болып
табылады. Сондықтан да сот сот отырысында барлық дәлелдемелерді қарап,
айыптардың негізін немесе ақтау негіздерін көрсетуі тиіс.
Заң талаптары сақтала отырып жиналған және тікелей сот отырысында толық,
жан- жақты және объективті тексеріліп, талданған, тиісті баға берілген
дәлелдемелерге негізделген, тұжырымдары дәлелденген үкім негізді болып
табылады.
Сот тұжырымдарының істің нақты мән- жайларына сәйкес келмеуі сонымен
қатар, егер, сотталушыға қатысты жеңілдетілген, ауырлатылған, ақтаушы
дәлелдерді қарастырмаса да орын алады.
әрбір нақты қылмыс үшін жаза тағайындағанда соттар қылмыстың қоғамға
қауіптілігінің дәрежесін және жазаны даралау үшін жауаптылықты
жеңілдететін немесе ауырлататын мән- жайларды анықтауға міндетті. Істелген
қылмыстың түрі мен қоғамға қауіптілігінің дәрежесін, істің мән- жайын,
кінәлінің жеке басын және оның жауаптылығын жеңілдететін немесе
ауырлататын жағдайларды ескере отырып, жаза тағайындау кезінде соттар оған
жеке тұрғыдан қарау жөнінде Заң талаптарын бұлжытпай орындауға тиісті.
Сондықтан да жаза заңды, негізді және әділ болуы үшін Қылмыстық кодекстің
53, 54- баптарында көрсетілген жауаптылықты жеңілдететін де, ауырлататын
да мән- жайлар толық есепке алынуы керек.
Жауаптылықты жеңілдететін немесе ауырлататын мән- жайлар қылмыстық заң
арқылы белгіленеді. Қылмыстық заңда (53-бап) жауаптылықты жеңілднтнтін мән-
жайлар үлгі тізбегі берілген, өйткені үкім шығарғанда жауаптылықты
жеңілдететін, заңда көрсетілген басқа мән- жайларды да соттың еске алуына
болады. Ал, жауаптылықты ауырлататын мән- жайлардың (54-бап) заңда
көрсетілген тізбегі тұжырымды, сот осы заңда көрсетілген мән- жайлардан
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.