ҚАРЖЫЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
ҚАРЖЫЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
15.1. Мемлекеттік қаржылар және карэшлық құқык.
Қаржылық құқық сгсмен мемлекетгің өз мүқтаждықтары мен мүддслсріне
қажетті қаржыларын қалыптастыруға, яғни қаржылық қызмстін ойдағыдай жүзеге
асыруға көмсгін орі ұйымдастырушы рсттсуші ықпалын тигізстін елеустгі
құрал болып табылады. Мемлекет псн мемлекеттік қаржылар және қаржылық күқық
ордайым өзара тыгыз байланыста болады, сондайақ олар бір — бірінсіз корініс
таба алмайды. Мемлексттік қаржылар нарықтық қатынастарга шсшуші кадам
жасаған егсмен еліміздің болмысының және оркснисггі мемлексттер қатарлы
дамуының матсриалдық нсгізі болып саналады.
Сонымен қатар, қазіргі ксздс мсмпскетгік қаржылардың қоғам
мүқтаждықтарын және мемлекетгің өзінстон оралуан кызмсттерін қаржыландыру,
экопомикалық қатынастарды түрлсндіру, қаржы жүйссін рыноктық жагдаііларга
сай кслтіру және инізсстициялық бслсснділіюі ынталаидыру, сондайақ
өлсумстгік мәселслсрді шешу жомс экономикалық түрақтылықты қамтамасыз сту
барысында аткаратын ролі мен манызы күн санап күшсйс түсудс.
Бүгіндс, мсмлекотік қаржылар нарықтық экономика саясатын айтарлықтай
жүргізугс ссбін тигізстін, ал қаржылық құқық олсумсттік экономикалық даму
аясына күшті ыклал стстін нсгізгі қуатты құрал рстіндс баршага молім болып
отыр. Нсгізіндс, мемлекеттік қаржьшар болу және қайта бөлу процсстсрі
шсгіндс туьпідайтын, сондайақ түрақтш субъсктісі мемлекет болып табылатын
экономикалық (ақшалай) қатынастардың жиынтыгынаң тұрады.
_
Мемлекеттік қаржылардың магериалдық негізін ақша нысанындапы қүнның
біржақты қозгалысын білдірстін және ақшалай
15.1. Мсмлекеггік қаржылар және қаржылық құқық.
373
төлемдер мен сссп айырысуга байланысты айналысты корсететін
экономикалық процсстер құрайды.
Мемлекеттік қаржылар экономикалық және матсриалдық түрғьщан
қарастырылады.
Экономикалық категория рстіңде мемлексттік қаржылар дсп мемлскеттің
және жсргіліісгі мемлексттік басқару орғандарының ез функцияларын атқаруга
қажстті ақша қаражаттары қорларын қалыптастыру, болу және паіідалануды
ұйымдастыру жоніндсгі экономикалық қатынастардың жиынтыгын айтамыз.
Ал матсриаддық мағынасында, мемлекеттік каржылар қоғам ныңжөие
мемлскеттіңтиісті мүдаслсрін қамтамасыз стуте қажетті, өрдайым мсмлекет
меншігіндс болатын орталықтандырылган және орталықтандырылмаган ақша
каражатгары қорларының жиьінтығын корсетеді.
Мемлекеттік қаржыларга тон функциялар қаржыларга тн қызмет ауқымы,
сондайақ олардың монжайының айрықша төсілдері арқьшы коріиіс табады.
Қаржылардың функцияларына: ақшалай қаражаттарды жүмылдыру, ақшалай
рссурстарды болу және қайга болу, бақылау — ессптсу функциялары жатады.
Мемлекетгегі қаржылық ресурстарды жүмылдыру, болу және пайдаланылуды
ұйымдастыру тек мемдекеттің қаржы жүйссінің ауқымында ғана жүэсгс
асырылады.
Мемлексттің каржы жүйесінің экономикалық нсгізін мемлекеттік қаржылық
қатынастар, ал норматиигік құқықтық базасын қаржылық заңдар құрайды.
Мемлекеттің каржы жүйесі өзінің құрылымдық ерскшслігіне, маңызына және
басқа да мәи — жайларына байланысты матсриалдық, зкономикалық және
ұйымдастырылу тұрғысынан қарастырылады^
Матсриаддық мағынасында, қаржы жүйссі құқықтық нсгіздсрі мен
экономикалық мәні айқындалған ақшалай қ,орлардың жиын.тыгы ретінде корініс
табады.
Экономикалық мағынасында, қаржы жүйссі әрқаіісысы өзіне тон бслгілі
бір ақшалай қорды білдірстін қаржылық экономикалық институітардың
жнынтығынан тұрады.
Ұйымдастырылу мағынасында, қаржы жүйесі мемлекеттің органдары мен
каржылық мексмелерінің жиынтығын корсстеді.
Мемлекеттіц қаржы жүйссінің қазіргі ксзде атқаратын қызметі
мемлексттік және жекеменшік қаржылардың аясындағы мүддслсрдің біршама болса
да теңдсстірілуін қамтамасыз еттс багытталғаи. Мемлсксгтііі қаржы
жүйесіндегі ер түрлі қаржылардың функідиялары тск мемлекетғің қаржылық
қызметінің басьшды багыттарында жүзеяе асырылады.
Мемлекеттін каржылық қыэметі деп, медаекеттің біртүтас езінің немесе
оның уәкілетті ©ргандарыңьвд қоғам мүдцелері мен муқтаждықтарын қамтамасыз
етуге және өзд£,іне төн функциялары и атқаруга қажетгі ақшалай қорларыи
қалыптаотыру, белу* сондайақ пайдаланьиіуын үйыадастыру жөншдегі
іскимылдары мен қызмеітерін айтамыз.
Мешіекеттің қаржылық қызметінің басты мақсатына қоғамның әлеуметтік —
экономикалық ннфрақурылымдарьшыц ойдағыдай қызмет атқарулары үшін қолайлы
жагдай жасау жатады.
Ал мешіекеттщ қаржылық қьазметінің негізгі міңцетгері қоғамның ақшалай
инфрақұрылымын құру және оның таісінше қызмет атқаруын қамташсыз ету; ©зінщ
бшшысыньщ материалдық негіз?және өзінс төн қызметтсрі мен мівдеттерін
жүзегс асырудың қаражат көзі қаржыларды қалыптастыру; қогашшң влеумсттік —
. экономикалық дамуының басьщцы бағьптарын қажетгі хөлевд© ақша
қаражаттарымен қамтамасьв ету болып табылады.
Мемлекеттің қаржылық қызметінің мына: бюджетах қызмет; валюталық
каржылық қызмет; қаржылық банісгік қызмет; кредштік қызмст, қаржылық
сақтавдыру қызметі; қаржылық шаруашылық қызметі; салықтық қызмет;
мемлексттік қаржылық бақылау сияқты түрлері болады.
Мемлекеттік қаржылық қызметінің басымды бағыттары: мемлекетгің ақшалай
қорларын қалыптастыру; мемлекетгің қаржылық ресурстарын белу; мсмлекеттің
қаржылық ресурстарын пайдалануды ұйымдастыру; мешіекеггің қаржылық
рссурстарын бөлу жөнс пайдалану барысында мемлекеттік қаржылық бақьшауды
жүзеге асыру; мемлекеттің қаржылық қызметінің аясындағы уекілетгі
органдардың жүйесін айқындау және олардың тиісті қүзыреттерін белгілсу;
қаржылық заңдарды бүзганы үшін защі жауапкершілік белгілеу; айнальшга
ақшалар және багалы қағаздар шығару (эмиссиялау); қаржылық жоспарлауды
жүзеге асыру больш саналады.
МемлекеттіН қаржнлық қызметі мына келесідей: ақшалай қорларды
қалыптастыру; ақшалай қорларды бөлу; ақшалай қорлардың пайдаланьшуыи
үйммдастыру сияқты негізгі үш өдістің көмегімен жүзеге асырылады.
Ақшалай қорларды қалыптастыру әдістеріне: акдіа қаражаттарын олардың
иелерінен қайтарымсыз және мәжбүрлі түрде алып қою; ақша қаражаттарын
мәжбүрлі және қайтарымды түрде алу;
ақша қаражаттарык срікті және қайтарымсыз түрдс тарту; акша
қаражаттарын срікті жөке қайтарымды түрде тарту; мс^чсксттік қызмет көрссту
кегізіңцс ақша қаражаттарыи тарту; мемлекеттік ьғүлікті сатудан жөнс
пайдаланудан түсксн ақша қаражаттарын мемлекет кірісінс айналдыру; эмиссия
жатады.
Ақшалай қорларды болу одістсрі: қаржыландыру, яғни ақша қаражаттарын
бюджсттсн біржола, ақысыз түрде беру; кредит беру, яғни ақша қаражаттарын
қайтарымды, ақылы нсгіздс және бслгілі мсрзімге уақытша пайдалануга бсру;
крсдиторлары алдындағы мсмлекеттің оз қаржылық міндеттсмссін орындауы
жолықіен жүзеге асырылады.
Акшалай қорларды пайдалануды ұйымдастыру: ақшалай қорлардың пайдалану
багыттарын бслгілсу; мемлекетгіц ақіиалай қорларынан алынган ақша
қаражаттарын пайдалану тортібін бсліілсу; ақша қаражаттарын пайдалануды
жоспарлау; ақша қаражаттарын берудің қаржылық нормативтсрі мен шскті
молшсрін бслгілеу; мемлскеттік кәсіпорындардың паіідаларын болудің
нормативтері мен тортібін белгілсу; акшалай қорлардың пайдалануларына
бақылау жүргізу сияқты одістсрі арқылы жүзеге асырылады.
Осы мемлекеттің қаржылық қызмстінін ансы каржылық қүқыктың аясы
болгандықтан тиісті акша қорларыя қачыптастыру, болу жэнс оларды
пайдаланулы ұйымдастыружоніндегі уокілетті мемлекеттік органдардың кызмсті
орқашанда қаржылық қүқыктық нормалардың комсгімен, тех құқықтық нысанда
жүзеге асырылады.
Мсійлсксттің каржылық кызмстінің құқықтық нысандары дсп, қаржылық
қызмсттің жалпы және арнаулы моселслсрі бойынша, өз қүзырсттсрі шсгіндс
уокілстті мемлекеттік оргавдар қабылдаған нормативтік қаржылық құқықтык
актілсрді айтамыз.
Сонымен, құқық саласы ретінде каржылық құқық мемлекеттің ақшалай
қорларын қалыптастыру, болу және пайдалаиуды ұйымдастыру барысында пайда
болатын қоғамдық қатынастарды, яғни мемлекеттің каржышық қызметінің
барысында туындайтын мемлекеттік қаржылық қатынастарды реттсйтін күқықтық
нормалардың жиынтығы болып табылады.
Демск, қаржьшық құқықтың поні дсп мемлекеттің ақша қаражаттары
қорларын қалыптастыру, болу жене пайдалануды ұйымдастыру барысында
туындайтьш қоғамдық қатынастардың (мемлекеттік қаржылық қатынастардың)
жиынтыгын айтамыз.
Осы мемлекеттік қаржылық қатынастар мынадай оздсрінс төн бслплсрімси
срскшслснсді: бул қатьшастар акшалай қатынастарга жатады; бұл қатынастар
өрқашанда белу сипатында болады; бұл қатыкастар тауар нысанындага қүнньщ
карсы қозғалысына жолықпайтын ақша нысанындағы қүнның біржақты қозгалысын
білдірсді; бұл қатынастар мемлекеттің болмысына, оның есіп өркендсуіне
байланысты пайда болады, сондаиақ оның қаржылық қызметінің нәтижесі ретівде
көрініс табады; бұл қатьшастар экономикалық қатынастардың бір түрі
болғандықтан базистік қатынастар құрамында болады; бұл қатынастар ерқашавда
баламасыз қатынастар қатарына жатады; бұл қатынастар мемлекеттің қаржылық
қызмётінің барысында туындайтындықтан өрқашанда құқықтық нысанда болады.
Қаржылық құқықтың реттеуші өлеуеті кебінесе мемлекеттің каржылық
қызметінің аясына және қаржылық қатынастардьвд нақты қатысушыларына өмірлі
өктем ықпал сту арқылы көрініс табадъь
Қаржылық құқықта пайдаланылатын құқықтық реттеу өдістеріне
императивтік мемлекеттік ©ктем билік өдісі йен диспозитивтік қаржылық
шаргты әдіс жатады.
Императивтік құқықтық реттеу өдісінің мынадай ©зіне тон белгілері
болады: мемлекеттің емірлі талабы нормативтік сипаттағы біржақты құқықтық
акгі нысанында көрініс тапқан; осы емірлі талап екі жақтың (тараптың) жүріе
— түрыстарын мүқияг айқындайды; скі жақтың өзара құқықтары мен міндеттері
мемлекет түршсынан туындайды және олар осы қатынастарды реттейтін
нормативтік құқықтық аюгіде белгіленгсн; өздсрі үшін міндетті больш
табылатын мемлекетің эмірлі талабын аткарудан екі жақтың да бас тартута
хақылары жоқ; мсмлекеттің эмірлі талабын бұлжытпай орындау мемлекеттік
уөкілстті органдар біржақгы түрде не болмаса сот арқылы жүзегс асыратын
мәжбүрлеу механизмімен қамтамасыз етіледі; екі жақтың да жүріп — fүру
қащдаларын таңдауга, оның ішінде өзара келісім негізінде тавдауға
мүмкіндікггері мүлдем болмайды8 ал болған жағдайда елеусіз, болымсыз мөн —
жайларды қамтиды; қаржылық құқықтық қатьшасқа мемяекетгің уөкілетті органы
ретінде қатысатын субъект, мемлекеттің өмірлі талабын мөжбүрлеп
орындатқызута мүмкіндік бсретін ектсм әкілетгілікпен қамтамасыз етілген.
Мемлекеттің қаржылық қызметінің аясында нсгізінен императивтік емірлі
құқықтық реттеу ©дісі жиі қолданылады. Сонымен бірге, қажетті кездерде
диспозитивтік шартты күкықтық реттеу одісінің де жеткілікті колемде
қолданылатынын білу қажет. Осы диспозитивтік құқықтық рсттеу одістері
мынадай
5S.fi. Мемлскетгік қаржылар және қаржылық. құқық.
377
©здеріне төн айрықша белгілерімси көзге түседі: екі жақтыц
құқықтары мен міндеттері осықатынасты реттейтін нормативтік актілср
мен өзара жасалған шарттың негізінде қалыптасады; мемлекеттің біржақты
октем әмірлі талабы қаржылық қатынастағы мән ~ жайларды толығымен қамтитын
сипаттаболмағандықтан, осы қатынастың субъсктілеріне өз еріктерін біядіру
құқығын қалдырады; қаржьшық құқықтық қатынастагы скі жақтың құқықтары мен
міндеттері, императивтік едіске тән октем билік және тоуелд5лік сияқты
үзілді — кесілді формуламен корсетілмей, сәл болса да тевдестірілген, яғни
өктем уәкшеггі субъсктінің де өз контрагентінің алдындағы тиісті заңн
міндеттсрі айқындалған; мемлекеттің оз контрагентіңің жүрістүрысьша
тигізетін реттеуші ықпалы тек бірясақты октем можбүрлсу нысанында больш
қана қоймай, соньшен бірге экономикалық ынталандыру мен материалдық
мүдделеуді пайдалану арқылы қызықтыру нысанында да көрініс табады; қаржылық
құқықтық шарт қаржылық қатынасқа қатысушы ©кі жақтьщ құқықтары мен
міндеттерік туындатуымен қатар., ол мемлекетхе иемесе окың уекілетті
органына қажетті қүқыкты кебірек береді; диспозитивтік әдістің көмегімен
psirey ксзіндекаржылық ■құқықтық шарт қаржылық қатынастьщ заңи нысаны
ретінде көрікіс табады.
...
Қаржылық құқықтың нормалары мен институттары іштей, белгілі бір
қьшсывдылықты есксре отырып жуйелендірілгендікген, осыған орай қалыптасқан
қаржылық; қүюықтың қурьшымы оның щ'йссін бідціреді. ■
Демек, қаржьшық құқықтың жүйесі мемлекеттік қаржылық қатынастар
жүйесімен объе&гаші түрде кегізделгсн қаржылық құқықтың ішкі құрылысын,
сондайақ оны құрайтмн қаржылық құқықтык нормалардың езара бірігуін жөке
©здері реттейтін, неғіздейтік тиісті қаржылық кдтьшастарға байлаиысты
белгілі бір төртйшен оркаласуын карсетеді.
Қаржылық құқықтьщ жүйесі көбінссе жалпы аше ерекше &аліщері арқылы
шршіс табады.
Кдеиьшық құқықтьщ жалпы бвлімі мына: 1. Мешіеюлтщ ■қаржылық
құрылыоыньщ құқықшқ негіздері; 2. Ақша жүйзсінің қүқыкдақ негіздері; 3.
Мемлекеттік қаржылар саласшдагк баскару; 4. Қаржылық;жоспарлаудың құқықтық
негіздерг; 5. 'Мемлекеттік қаржылық бақылаудың құқықтық негіздері; б.
Қаржьшық құқықтық жауапкершілікті құқықтық реттеу сияқты институттардан
тұрады.
378
15тарау. Қаржылық күк.ықтық жаппы сипаттамасы
Ал срскше бөлімі мынадай: бюджеттік құқық; қаржылық банктік құқық
(мемлскетгік құқықтық сипаты); қаржылық сақтандыру құқығы (мемлекеттік
құқықтық сипаты); қаржылық шаруашылық құқығы сияқты отс ірі бөлімдерден
құралады.
Мемлекеттің қаржьшық құрылысьшың құқықтық нсгіздері мемлекеттің қаржы
жүйссінің құрамын және оның ұйымдастырылу құрылымын белгілсйтін, қаржылық
құрылымды құрайтын және тиісті каржыларды басқаруды жүзеге асыратын
уокілетті мемлекеттік органдардың жүйссің айқындап, қүзырсттерін
бслгілсйтін, сондайақ қаржы жүйесінің институттары мен біртутас өзін
қаржылық рсттеудің мақсатын, міндетгерін және одістсріи бслгілсйтін
қаржылық құқықтың институты болып табылады.
Мемлекеттің каржылық құрылысы өзара бяйланысқан: 1. тиісті қаржылық
эканрмикалық институттармең корсетілген. мемлекеттің ақшалай қорларының
жиынтыгы ретіндсгі мемлексттің қаржы жүйссінсн; 2. мемлекеттің қаржылық
органдарьшың жүйссінсн; 3. мемлекеттік каржылық рсттеуден тұрады.
Мемлекеттің қаржы жүйссін құрайтын каржышық экономикалық институггар:
L бюджет жүйссі {республикалық бюджет; жсргілікті бюджсттср); 2. бюджеттсн
тыс мақсатты қорлар; 3. мемлекеттік сақтандыру қаржылары; 4. мемлекеттік
банктсрдің қаржылары; 5. мемлекеттік косшорындар мен мскемслсрдің жөнс
мемлекеттік басқару органдарының қаржылары түріндс корініс табады.
Мемлекеттің қаржылық құрылымын арнайы мамандандырылган және оздсрінс
тиссілі қаржылық октем өкілеттіліктсрін жүзеге асыратын мына мемлекеттік
органдар:
І.ҚР Қаржы министрлігі;
2.ҚР Қаржы министрлігінің Салық комитет!, Қаржы бақьшау комитсті және
Қазынашылық комитсті;
З.ҚР Қаржы министрлігіиің қүзырындағы аудандық қаржы бөлімдсрі мен
облыстық қаржьшық баскармалар;
4.ҚР Үлттық Банкі;
5.ҚР Үлттық Банкісінің банктік және сақтандыру қадагалауы
департамент!, багалы қагаздар рьишгын рсттсу департамент!, толсмдік баланс
және валюталық рсттеу департамент! және т.б.
б.ҚР Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі құрайды.
Мемлекеттік қаржылық реттеу мсмлекеттің каржы жүйссінің ойдағыдай
қызмст атқаруын, сондайақ оның құрылымдық бөлімдсрінің өзара қарым
қатынастарын айтарлыісгай деңгсйде
J5.1. Мемлскетгік каржылар және қаржылық. құқық.
379
қамтамасыз ету мақсатында оған (қаржы жүйесіне) ұйымдастыру сипатында
және бағытталған түрде ықпал ету болып саналады.
Қаржылық реттеудің өдістеріне: мемлекеттің қаржы жүйесінің құрамын
қалыптастыру; қаржы жүйесінін құрамына кіретін ақшалай қорлардың түрлері
мен бағдар — багыттарын айқындау; мемлекеттік кірістерді қаржы жүйесі
буындарының арасында бөлу; мемлекеттік шығыстарды қаржы жүйесі буындарының
арасында белу; өз қарамақтарына бекітілген ақшалай қордың функциясын
қамтамасыз ететін мемлекеттік органдардың күзыреттерін белгілеу; ақшалай
қорларды қалыптастыру және бөлу процестерін жоспарлау; мсмлекеттік
қорлардан бвлінетін ақша қаражаттарын пайдалануды ұйымдастыру; мемлекеттің
ақша қаражаттарының пайдаланылуына бақылау жүргізу; қаржылық заңдарды
бүзганы үшін қаржылық құқықтық жауапкершілік белгілеу' және заңда
белгілеген тәртіппен осы жауапкершілікке тарту жатады.
Ақша жүйссінің құқықтық негіздері еліміздің ақша жүйесін, соның ішівде
үлттық валюта жүйесін белгілейтін, сондайақ оның қоғам мен мсмлекет
мүдделеріне сай тиісінше қызмет атқаруын қамтамасыз ететін қаржылық
құқықтың институты болып табылады
Осы институт реттейтін объект ретіндс мына: ақша жүйесінің құрыпымы;
ақша жүйесін ұйымдастырудың қаржылық құқықтық аспектілері; валюталық
реттеу сияқты үш элемент көрініс табады.
Ақша жүйесі депя тарихи қалыптасқан және тиісті үлттық заңдармен
бекітілген елшіздегі ақшалар айналымын ұйымдастыру нысанын айтамыз. Ақша
жүйееінін элементтеріне: ресми ақша бірлігі; ақшалардьщ түрлері; ақшаларды
эмиссиялау (шығару) төртібі; валюта айналымының режймі; акша айналымын
үйыэдастыру жатады.
Ақша бірлігі вліміздегі барлық тауарлардың бағасын ©лшсу жөніндегі
қызметті атқаратын және үлттық валютаның атальшын көрсететін мемлекет
тарапынан белгілснген ақша, яғни Қазақстан Республикасыньщ үлттық валютасы
Қазақстан теңгесі §олып табылады.
Ақшалардъщ түрлері дегеніміз заңды төлем құралы болып табылатын
ақшалар мен олардың номиналдары.
Ақшалар қағаз ақшалар және метал мөнеттер түрівде көрініс табады.
Мемлекетіміздегі бірденбір негізгі эмиссиялық орталық алтынмен
қамтамасыз етілмеген бакноттарды және үсақтаушы
380
15тарау. Қаржылық кукыклық, жалры сипаттамасы
монсттсрді мемлекет атына шыгаруды жүзеге асыратын Қазақстанның Үлттық
Банкі болып табылады.
Акта айналымы тауарлар, сондайақ тауарсыз толемдер мен сссп айырысу
айналысына кызмст корсгтстін қолма қол жане қолма кол смсс нысандағы
ақшалардың қозғалысын білдірсді. Ақша айналымын рсттеу одістсріне ақшалай
операцияларды жүргізу тортібі мси қагидаларын бслгілсу, нақты ақшалай
операцияларды реттеу және акшалай операцияларды жүзегс асыру төртібін
айқындау жатады.
Мемлекеттік қаржылар аясындағы ақшаларга төн функциялар қаржылық
міндеттемслер бойынша сссп айырысу күралы және мемлекеттің ақша қорларыиа
жүмылдырылуьша байяаныеты қазына жинактау күралы.сипатында болады.
Ақіпа айналымын түрақтыландыру ақша реформаларьш жүргізу арқылы жүзегс
асырылады.
Ақша рсформаларын жүргізу ксзівде: нуллификация, деноминация,
девальвация және ревальвация сияқты өдістср қолдаиылады.
Нуллификациялау — айналымнан қүңы жойылган ақшаларды , алып тастаіі,
оиын орнына жаңа валюта енгізу, деноминациялау — айналымдағы ақшаларды
белгілі бір арақатынастарын қолдана отырып жаңадаи шыгарылган ақшаларга
айырбастау арқылы ақшалардыц. қүііьін өзгерту және массасын азайту,
девальвациялау — айналымдағы үлттық валютаның рссми курсын төмендету,
ревальвациялау үлттық валютаның курсын, басқа слдердің валюталарымен
салыстырганда рссми түрдс жоғарылату сипатында жүргізіледі.
Ақша жүйесінің құрамдас бөлігіне үлттық валюта жүйссі жатады. Үлттық
валюта жүйесі дсп9 халықдралық валюталық күкық мормаларьін есспкс ала
отырып үлтғык валюталық за'вдармек бскітілгсн иаліоталық қатыиастарды
ұйымдастыру және .рсттсу нысаиын айтамыз.
Үлітык. валюта жүйссі халықаралық валіоталық, жүйемен тыгыз өзара
қарым қатынаста және еліміздің экономикасы мен сыртқы экоиомикалық
байланыстарының даь^уы дерсжесіне теуедді
Халықаралық валюталық жүйелсрдің тарихи даму кезсвдсріне орай мынадай
түрлері болган:
1.Париж валюталықжүйссі (1867 ж); 2.Генуя валіоталық жүйссі (1922 ж);
З.Брсттон Вуд валкУгалық жүйесі (1944 ж);
15.1. Мемлскетгік каржылар және каржылық. .ұкык,
38 і
4.Ямайка валюталық, жүйесі (1976 — І978 ж);
S.Eypona валюталық жүйесі (1979 ж).
Үлттық валюта айналымына, сондайақ шстслдік валюталарға қатысты
мемлекет тарапынан белгіленіп, қоііылган шсктсулер валюта айналымьшың
рсжимі деп аталынады.
Негізівде, валюталар толыдамен айналыста, болатын (еркін жүретда);
жартылай айналатын (жартьшай еркін жүрстін); айналысқа түспейтін
(түйықталған) болып бөлінеді. Қазакстан валютасы жартьюай айналыста болатын
валюталар қатарыпа жатады.
Валктгалық монополия валюталық. қүндылықтармен мөміле жасау жвніндегі
ігек мемлекеттің қүзырындағы иарықтық айрықша қатынастар мен халықаралық
валюталық қордың та^іаптарына сөйксс шекгелген құқық болып табылады.
Қазақставдағы валюталық қүндылықтарға: шетеллік валюта, номиналдары
шстел валютасымен корсстілгсн толем құжаттары мен багалы кағаздар,
толыгымен тазалау процссінсн отксн алтын қүймасы және рсзиденттср мен
резидент смсстсрдің арасындағы операцияларды жүзеге асыру ксзінде
пайдаланылатын үлтгық валюта, сондайақ номиналдары үлттык валютамен
корсстілген багалы қагаздар мен толемдік құжаттар жатады.
Мемлскеттің валюталық монополиясының объектілсрі рстінде мынадай
твлемдік құжаттар мен багалы кагаздар: 1. шст елдік баніасрдің
чектсрі.аккрсдитивтері және гогастикалық карточкалары; % шет елдік
банктсрдіңдепозиттік сертификаттары; 3. шст мемлекеттсрдіц засмдык
облигациялары; 4. шст мсмпскеттсрдің қазыналық бокдары мен воссельдсрі; 5.
шетслдік акционерлік қоғамдар мен компаниялардың акциялары; б, шст елдік
заііды тұлғалардың оШп^гациялары түрінде көрініс табады.
Вадіоталық рсттвудің нсгізгі өдістсрі: валюталық рсттсу әбъектілсрін
айқындау; валшталық ойерацияларды жүргізудің қагадаларын бслгілсу;
мемлсқетгің валюталық монополиясының объектілерін айқыңдау; мсмпекетгің
валюталық. монополиясының объектілерімен жасалынатын операцияларды жүзеге
асыруга хақы бар мемлскетгік органдардың қүзыреттсрін бслгіяеу; валюталық
операцияларды, оның ішіндс шетслдік валютамен жасалынатын операцияларды
жүзеге асыруға хақы бар заңды тұлғаларды мемлскетгіктіркеу; валюталық
операцияларды жүзегс асыруга байланысты қызмсттерді лицензиялау;
резидснттсрдің тысқары жсрлердсн шетел валютасымен беретін жөнс алгітын
ссудалары (борыштары) мен кредиттсрін тіркеу; валютамен жасалынатын
операцияларга бақылау жүргізу; белгілі бір валютіілық операциялар
382
15тарау. Қаржылық. күкықтық жалпы сипаттамасы
ды жүргізугс салынатын тыйымдар мен қойылатын шектеулерді белгілеу
сипатында жузеге асырьшады.
Мемлекеттік қаржылар саласындағы басқару мемлекеттік қаржыларға
қатысты тиісті кызметтерін жүзеге асыруға уокілетті мемлекеттік және арнайы
қаржылық органдардың жүпесш айқындайтын, сондайақ олардың осы саладағы к\
зыреттерін бслгілсйтін қаржылық құқықтық институт болып табылады.
Мсмлекеттік қаржылар саласындағы уөкілетті мемлекеттік органдар
жүйесінде:
А. Мемлекеттегі өкілді билік органдар:
1. жогаргы заң шығарушы жене ©кілді орган ҚР Парламент!.
2. жергілікті өкідді органдар — Мөсяихаттар. Ә. Мемлекеттің атқарушы
билік органдары:
1. жалпы қузырстті орталық атқару органы ҚР Үкіметі.
2. орталық салалық қүзыретті органдар ҚР министрліісгері мен
ведомствалары. ;
3. жалпы қүзыретті жергілікті атқару органдары Әкімдіктер.
4. жергілікті салалық және функционалдык органдар.
5. министрліктер мен всдомствалардың аумақтық органдары.
6. жергілікті өкімдікхердің белімдері мен басқармалары.
Б. Мемлекеттің арнайы мамандандырылған қаржылық экономикалық
органдары: г
1. ҚР Қаржы министрлігі, оның қурьшывдық және аумақтық белімшелері.
:
2. ҚР Үлттық Банкі, оның құрылымдық бөлімшелері мен оған бағынышты
кредиттік қаржылық ұйымдар.
3. ҚР Экономика және бюджетгік жоспарлау министрлігі көрініс тапқан.
Мемлекеттік қаржылар саласындаш басқару деп мемлекетғік қаржылар
аясындағы езекті меселелсрді шешуге, алға қойылған мақсат міндетгер мен
күтілшн нетижслергс қол жеткізу үшін қаржылық механизмнің ынталандыру
төсілдері мен басқа да жолдарыи жоте санкцияларью қолдану арқылы
мемлекеттің қаржылық қызметінің аясындаш барлық субъекгілердің, соңдайақ
қарамақтарында мемлскеттің ақша харажаттары бар уәкілетгі органдардың
жүрістүрыстары мен ісқимылдарына жоспарланған және багдарланған негізде
реттеуші ұйымдартырушы ықпал етуді айтамыз.
Қаржьиық жоспарлаудың құқықтық негіздері қаржылық жоспарларды өзірлеу,
қарау, бекіту, атқару жене жабу жонівдегі негізгі
S5.1. Мемлскеттік қаржылар және каржылық. күқык..
383
қагвдаларды бслгілейтін қаржылық құқықтық институт болып табылады.
Қаржылық жоспарлау мемлекеттің ақшалай қорларын калыптастыру, бөлу
жене қайта бөлу женіндегі экономикалық процестерді, сондайақ қаржылық
жоспарларды өзірлсу, қарау^ бекіту және атқарылуын ұйымдастыру процсстсрін
жоспарлы түрдс басқару, нсмесе каржылық жоспарларды әзірлсу, қарау, бскіту
және атқару женіндегі мемяекеттік уекілетті жөнс арнайы мамандандырылған
органдардың тиісті заңдарда көзделіп, бслгілснгсн қызметтері түріндс
корініс табады.
Қаржылық жоспарлау объеісгісі акшалай қор болып табылады. Ал осы
ақшалай қорлардьщ жиынтыгы мемлекеттің каржылық рссурстарын құрайды.
Қаржылық жосяарлаудык міндеттсрі: акшалай қорлардың қалыптастырьшу
коздсрі мен жалпы келсмін айкындау; акшалай қорларды пайдаланудын басыьщы
бағыттарын айқындау; кажстті каржылық резервтерді құру; орталықтандырьшган
және орталықтандырылмаган акща қаражаттарын экономика сскторлары мен
салаларының жөнс екімшілік — аумақтык құрылымдардың арасында болудің үтымды
пропорциясьш бслгілсу болып саналады.
Қаржылық жоспарлау стадияларына: !. қаржылық жоспардың жобасын
азірлсу; 2. қаржылық жоспардың жобасын карау; 3, қаржылық жоспарды іскіту;
4. қаржылық жоспарды аткаруды ұйымдастыру және оньщ атқарылуына бақылау
жүргізу; 5. каржылық, жоспарды (кірістсрі мен шыгыстарын) жабу және
каржылық жоспардың аткарылуы жөнінде есеп беру жатады.
Жоспарлы қаржылық актілер қаржылық жоспарлаудын заңи нысаны жэнс
қаржылық құқықтық актілердің бір түрі болып табылады, соңдайақ олар
мынадай белгілерімен срскшсленеді: қоғамдық қатынастарды рсттсйді; олардың
атқарылуіа мсмлекеттің мәжбүрлсу күшімен қамтамасыз етіледі; бслгілі бір
құқықтык монжайларды туындатады; міндетгі түрде атқаруға жататын
омірліталап сипатында болады,
Жоспарлы қаржылық актілердің ҚР Парламентінің заңы, жсргілікті
Мослихаттардың ңормативтік шешімдсрі, ҚР.Үкіметінің нормативтік қаулысы,
министрдін бүйрыгы, трест басқармасының бүйрыгьі, кәсіпорынның бірінші
басшысының бүйрыгы сиякты күкыктык нысандары болады.
Қаржылық жоспарлар:. Республикалық бюджет, жсргілікті бюджеттср,
министрлікгер мен ведомствалардың қаржылық жоспарлары, мемлекеттік
кесіпорындардың қаржылық жоспарлары.
384 !5rapay. Қаржылық. к.үк,ык.тық жалпы смпаттамасы
мемлекеттік мсксмслсрдің шыгас сметалары, ҚР Үлттық Ванкісінщ каржылық
жоспары, мемлекеттік сақтандыру ұйымының қаржылықжоспары, мемлекеттік
банктің 'қаржылық жоспары, мемлекеттің валюталық жоспары түрівде көрініс
табады.
Мемлекеттік каржылық бақылаудың к.үк гқтық негіздері дел каржылық
бақылауды жургізуте уекілетгі органдарыньщ жүйесін айкындайтын және олардың
мемлекеттік қаржылық бақылау аясындағы қүзыреттерін белгілейтін, сондай ақ
қаржылық тскссрулсрді жүргізу төртібі мен нысандарын белгілейтін қаржылық
құқықтың институгын айтамыз..
Осы институтты құрайтын құқықтық нормалар: бақылау кызметінің барлық
аспсктілерін заң жүзінде мүқият негіздейді; бақылау органдарының құқықтық
мертебелері мен жүйесіи айқындайды; мемлекеттік қаржнлық бақылаудың аумага
мен шегін айқындайды; мамандандырылған мемлекеттік рргандардың қаржылық
бақылауды жүзеге асыру жөніндегі екілеттіліктерінщ колемін белгілейді;
мемлекеттік (кейде басқа да) бақылау органдарының кызметтерін ұйымдастыру
қағидаларың белгілейді; қаржылық тексерулердің түрлерін, нысаадарыи,
едістерін және тексеру жүргізу тәртібін белгілейді.
Мемлскеттік каржылық бақылау мемлекеттік бюджет пен бюджетгсн тыс
қорлардың атқарылуын, ақша айнальшъшьщ ұйымдастырылуын, кредитгік
ресурстардың пайдаланылуын, мемпіекетгаі ішкі және сыртқы қарызы мен
мемлскеттік резервтердің жай күйін. қаржылық және салықтық жеңілдіктердің
берілуін тсксеру түріиде жүзегс асырылатын қызмет болып табылады.
Мемлекеттік қаржылық бақылаудың негізгі мівдеттеріне: I. қаржылық
заңдардың сақталуын қамтамасыз сту; 2. қаржы жүйесінің тиісінше қызмет
атқаруын қамтамасыз ету; 3. қаржылық тәртіптің сақталуын қамтамасыз ету; 4.
мсмлекеттің қаржылық ресурстарын завды жене тиімді пайдалануды қамтамасыз
ету; 5. қаржылық төртіптің бүзьшуын жою; 6. мамандаңдырылғаи қаржьшық
оргавдардьщ өздеріне жүкгелген міндеттерді бұлжытпай атқаруларына қолгабыс
сту; 7. кдржылық қатынас субъектілсріщң мешіекст алдымдағы өз қаржылық
мідеттемелерін уақтылы және мүлтіксіз орындауларына қолғабыс ету жатады.
Қаржылық бақылаудың негізгі өдістері: қаржылық жоспарлардың
есептеулерін тексеру; алғашқы қаржылық қүжаггарды тексеру; бухгалтерлік
есеп регистрындаға жазбаларды тексеру; статистикалық және бухгалтерлік
есептеулерді тексеру тауарлық материалдық қүндылықтарды, негізгі қорларды
жене қолма кол
15.1. Мемлекеттік кяржылар және каржылық. қүқык..
385
ақшаларды жартылай немесе жаппай түгсндеуді жүзегс асыру^ кредиттік
қаржылық мскемслердегі ақша құжаттарының шынайылыгын тексеру; ондірістегі
матсриалдық шыгындар мен басқа да мән — жайлардың негіздемелеріне
сараптамалық бага беру; құқық қорғау оргаңдары мен соттардан түсетін
ақпараттарды талдау және қорытынды беру; қаржылық операцияларды жүргізуге
қатысы бар лауазымды тұлғалар мен азаматтардан ауызша және жазбаша
түсініктсмс алу; банкке және басқа кредиттік мсксмелерге ресми сүраныс
жасау; ревизия жатады,
Мемлекеттің қаржылық қызмстінің аяларына байланысты кархылық бақылау:
ақша айналымы аясыкдағы бақылау, валюталық бақылау, бюджеттік бақылау,
салықтық бақылау, мемлекеттік банктік қызмет аясындағы бақылау мемлекеттік
сақтавдыру аясындағы бақылау және мемлекеттік салалық қаржылар аясындағы
бақылау түрінде жүзеге асырьшады. ;
Көсіпорындар мен ұйымдардың қаржылық шаруашылық қызметтсрін (олардың
барысында заңдылықтың сақталуын, мақсатқа сәйкес және тиімді болуын),
олардың алғашқы ақша құжаттарын және бухгалтерлік жазбаларын зерделеуге
негіздей отырып тексеру ревизия жүргізу болып табьшады.
Қаржылық құқықтық жауапкершілікті күқықтық реттсу мемлскеттің
қаржьшық қызметінің аясында кврініс табатын қаржьшық құқық бүзушылықтарды
және соларды жасаганы үшін қолданылатын заңи жауапкершілік түрлерін
сондайақ оларды қолдану қагидалары мен түрлері белгілейтін қаржылық
құқықтық институт болып табылады.
Қаржылық құқық бүзушылық деп, қаржылық заңдардың нормаларымен
белгілеңген және олар ойдағыдай орындалмаған жагдайда нақты заңи
жауапкершілік түрлері көзделінген өздеріне тиссілі қаржылық шндеттерін
тиісінше орындамағандарына байланысты көрініс табатын қаржылық қатынасқа
қатысушылардың құқыққа қайшы ісерекеттерін (өрекстсіздіктерін) айтуға
болады.
Қаржылық құқық бүзушылық: күқыққа қайшылығы; йнөлілігі; зардаптың
§олуы; күқыққа қайшы өрекет пен соның нетижесіндс туындаған
залалзардаптардың арасувдағы себептік байланыс; жазаға тартьшуы сиякты
белгілерімен сипатгалынады.
Қаржьшық құқық бүзушьшықтардыд:
1. мемлекет пен к.оғамның материалдық мүдделеріне қарсы қаржылық
күқық бүзушылықтар.
2. мемлекеттің қаржы жүйесінің айтарлықтай қызмет атқаруына кедергі
жасайтын қаржылық құқық бүзушылықтар.
386
І5тарау. Қаржылық құқыктық жалпы сипаттамасы
3. қаржылық, құқықтық қатынастарға қатысушы тараптардың күқықтары мен
заңды мүддслсріне қарсы бағытталған қаржылық құқық бүзушылықтар.
4. мемлекеттін мамандандырылган қаржылық органдарының оз қызметтсрін
жүзсге асыруларына кедсргі келтірстін қаржылық құқық бүзушылықтар сиякты
түрлері болады.
Қаржылық құқықтак. жауапксршілік қаржылық, құқықтық нормалардың
омірлі талаптарын атқаруга байланысты өздсріне жүктслгсн міндетгсрді
тиісінше орындамаган үшін қаржылық күқықтық қатынастарга қатысушы
тұлғаларга қолданылатын, нсгізінсн алгаида материалдық мемлекеттік
можбүрлеу щаралары болып саналады.
Мемлекеттік қаржылар саласындағы құқық бүзушылықтар үшін мына
кслссідсй: қаржылық құқықтық, өкімшілік күқықтык,, қылмыстық құқықтық
сияқты заңи жауапксршілік түрлері колданылады.
Әкімшілік құқықтык, жауапксршілік шарасы окімшілік айыппүл болып
табылады. Қылмыстық құқықтық жауапксршілік шаралары айыппүл, түзсу
жұмыстары, бас бостандыгынан айыру, оған қоса мүліктсрін торкілсу түріндс
корініс табады.
Қаржылық банктік қызмст дсп қоғамдык. мемлекеттік матсриалдық
мүддслср мен мүқтаждықтарды қамтамасыз сту үшін К,азак.ста11пьщ Үлттық
Банкі мен басқа да мемлекетпк крсдиттік ұйымдардың мемлекеттің банк жүйссін
жстілдіругс, мемлекеттік банктсрдің ақшалай рссурстарын қалыптастыруга және
оларды мемлекеттіц орталықтандырылган ссудалық қорлары рстіндс пайдалануга
багыгталған, сондайак. банктік заңдармен коздслгсн банктік опсрациялар мен
момілслсрді жүзеге асыру жоніндсгі қызмсттсрін айтамыз.
Қаржылық банктік қүқык.тың понінс Қазақстанның Үлттық Банкі мси басқа
да мемлекеттік банктсрінің, сондай — ак. ҚР тиісті заидары бойынша
мемлекеттің қаржылық агснітсрі болып табылатын мемлекеттік смсс баиктсрдің
банктік к.ызмсттсріиің барысында туывдайтын қоғамдық (банктік) қатынастар
жатады.
Қаржылық банктік құқық капитал рыногында орталықтанлырылган ссудалық
қор рстіндс пайдаланылатын мемлекеттік банктсрдің акшалай рссурстарын
қалыптастыру жоііс жүмсау барысинда туыядайтын банктік қатынастарды
рсттсйтін қаржьшык. құқықтыц бөлімі, ягии айрықша қаржылық. қүқык.тық
институт болып табылады.
15.2. Қаржылық, күқықтық. қатынастар.
387
Қаржылық сақтандыру қызмсті мемлекеттің сақтандыру жүйесіндсгі алдын
алу және қалпына келтіру шараларын жүзеге асыру, сақтандыру жагдайларының
туындауына орай заңды және жеке тұлғаларга келтірілген залал — зардаптардың
орнын толтыру мақсатында арнайы ақшалай қорларды (сақтандыру резервтсрін)
қалыптастыру жөніндегі мемлекеттік сақтандыру ұйымдарының іс қимыддары
ретінде сипатталады.
Қаржылық сактандыру құқығының пәніне еліміздегі сактандыру ісін
ұйымдастыру және мемлекеттік міндетті сақтандыруды жүзеге асыру, сондай —
ақ мемлекеттің сақтандыру резсрвтерін қалыптастыру және бөлу барысында
туындайтын қоғамдық қатынастар жатады.
Сақтандыру нысандары:
1. міңцеттілік дәрежесі бойынша — ерікті және міндетті;
2. сақтандыру объектісі бойынша — жеке және мүліктік;
3. сақтандыру төлемін жүзеге асыру негіздері бойынша жинақтаушы және
жинақтаушы емес болып бөлінеді.
Қаржылық сақтандыру құқығы мемлекеттің қаржылық сақтандыру қызметінің
барысында, яғни еліміздегі сақтандыруды үңымдастыру, мемлекеттік міндетті
сақтандыруды жүзеге асыру және мемлекеттің сақтандыру резервтерін
қалыптастыру жөнс оны белу барысында туьшдайтын сақтандыру қатынастарын
реттейтін қаржылық құқықтың бөлімі.
Қаржылық шаруашылық құқығаның пөні деп, мемлекеттік
орталықтандырылмаған қаржыларды қалыптастыру, бөлу және пайдалануды
ұйымдастыру барысында туындайтын қоғамдық қатынастарды айтамыз.
Мемлекеттік орталықтандырылмаған қаржьиіар мемлекеттік кәсіпорындар
мен мемлекетіік мскемелердің тиісті ақша қорларының жиынтығы, сондайақ
олардың осы ақшалай қорларын қалыптастыру және бөлу процесіндс туындайтын
экономикалық қатынастардың жиынтығы мағынасында түсіндіріледі.
Сонымен, қаржьшық шаруашылық құқығы мемлекеттің орталықтаңдырьишаған
акиіа қорларын тиісті қаржі.шық құқықдақ мақсаттарды кездей отырып
қалыптастыру, белу жене пайдалануды үйьшдастыру барысывда туыадайтын
айрықша қоғамцық қатынастарды реттейтін қаржылық құқықның бөлімі болып
табылада£. ■
15.2. ҚаржьЕлық құқықтьщ кятпанастар.
Қаржылық құқықтық қатынастар деп мемлекеттің қаржылық қызметінің
барысында* қаржылыққұқықтық нормалардың
388
15тарау. Қаржылық. күқыктык. жалпы сипаттамасы
нсгізінде туындайтын қоғамдық қатынастарды, яғни каржьшық құқық
нормаларымен рсттелінгсн мсмлекеттік қаржылық қатынастарды айтамыз.
Осы айтылган жойттергс байланысты, бірден қаржылық құқықтык
қатынастарды сипаттауға көшпестен §үрын қаржылықкүқықтық нормалардың
монжайларына тоқтала кетуіміз қажет.
Сонымен, каржылық құқықтық нормалар мсмлекеттің қаржылық қызметінің
барысында туындайтын қоғамдық қатынастарга катысушылардың жүріп түру
қағидаларын бслгілсйтін, сондайак оздсрінің мәнжайына байланысты
материалдык жомс ұйымдастырушы болып бөлінетін құқықтық нормаларга жатады.
Материалдык. қаржылық құқықтық нормалар матсриалдық объектісі рстінде
ақшалай қозғалысты білдіретін қаржылық, қатьшастарды рсттейді. Ал
ұйымдастырушы қаржьь лық. қүқыктық нормалар каржылық қызметтің
процедуралары мен нысандарын бслгілсйді және қаржылық құрылымдары
айқындайды.
Сонымен біргс, оздерінің реттсуші ықпалын тигізстін оралуан қаржылық
қызмст аяларына қатысты қаржылық, күқыктык. нормаларды бюджсттік құқықтық
нормалар, валюталық. құқықтық !л.ормалар, қаржылық банктік құқығынын
нормалары, қаржьілық, шаруашьиіық құқығының нормалары, салықтық құқықтық
иормалар дсп нактыландыруга болады.
Осы қаржылық құқықтык. нормалар мына кслссідсй срскшс бслплсрімен
сипатталады: 1. Олар мемлекеттік уокілстті органдар тарапынан бслгпіснсді
және мемлекеттік октсм сипатта болады. 2. Олар қаржылық қатынастарга
қатысушьшардың қайсы бірінс субъектиитік құқық бсру, ал басқаларына заңи
міндет жүқтсу аркыліі тск сол қаіысушылардың жүріе түрыстарын рсттейді.
3. Олар тиісті зани нысандағы актілсрмен, яғни қаржылық заң актілсрін
шыгару арқылы ғана бслгілснсді. 4. Бұлжытпай, тиісінше орындалуы мақсатында
олар мемлекетгің можбүрлеу күшімен қамтамасыз стілсді. 5. Олар мон
жайларының мүқият баяндалуымсіі, диспозицияларыныңтолық құрылуымен және
айрықша мазмүндалуымен срскшслснеді. 6. Олар тиісті қатысушылардың мемлекет
алдындағы қаржылық. міндеттсмслерін туындатады және мемлекеттіц материалдық
мүдделсрін қамтамасыз етугс ссбін тнгізсді. 7. Олар мемлекеттің күқық
жүйссіндсгі басқа құқықтық нормаларга қарагаида құрамдарында сссптсу
нормаларының болуьшсн айрықшаланады. 8. Олар басқа құқық салаларының
құқықтық нормаларымен салыстырганда оздсрініц тікслсй мақ
1S.2. Қаржылық күкык,тык. қатынасгар.
389
сат багдарымен және жүйесінде кобінссе импсративтік және қүзыреттер
бслгілейтін нормалардың болуымен ерскшслснсді.
Қаржьшык құқықтық қатынастар: бюджсттік; қаржылық. банктік; қаржылық
сақтандыру; қаржылық шаруашылық құқықтық қатынастары; материалдық қаржылық
құқықтық қатынастар; ұйымдастырушы қаржылық құқықтық қатынастар; біржақты
өктем қаржылық құқықтық қатынастар; шартты каржылық қүкдқтық қатынастар;
реттеуші қаржылық құқықтық қатынастар; қорғаушы қаржылық құқықтық
қатынаетар болыгг белінсді.
Қаржылық құқықтық қатынастардың субъсктілеріне: мсмлекеттің біртүтас
өзі; окімшілік аумақтық құрылымдар; мемлекеттің уокілетті органдары;
жсргілікті мскілсксттік басқару органдары; заңды тұлғалар (мемлекеттік жөнс
мемлекеттік смес, коммсрциялық және коммсрциялық смсс, резидент және
резидент смес); жскс тұлғалар (азаматтар, шетсл азаматгары және азаматтығы
жоқ тұлғалар) жатады.
Қаржылық күқықтық қатынастар: 1. Олар тек мемлексттің
каржылықхызметінін аясында, мемлекеттін қаржылық қатынастарды құқықтық
рсттсуінін нотижсеіндс туындап. оркендсйді. 2. Оеы қатынастардың міндетгі
ері түрзқты субъсктілсрі қаржылық жене басқа да октем окілстгіліктері бар
мемлекеттік уокілетті органдар^ болып табылады. 3. Осы қатынастардың
объскіісіне ақшалар нсмесе ақшалай міндеттемслср жатады. 4. Олар, негізіиде
үлтгық табысты болу барысында туындайтындықтан орқашанда болу сипатында
болады. 5. Бұл қатынастар мемлекеттің ақша жүйссін, оның қаржылық
құрылымдарын қалыптастыруды, мскілекеттің ақшалай қорларын қалыптастыру
процсстсрін хоспарлауды ұйымдастыруды, сол ақшалай қорларды пайдаланудь
ұйымдастыруды жене осы пайдалану процссінс бақылау жүргізуді білдіреді. 6.
Олар мемлекеттің матсриалдық, базасын қалыптастыру барысында
туындайтындықтан экономикалық сипатта болады. 7. Олар мән мағынасы бойынша
экономикалық қаржылық қатынастар, ал нысаны бойынша қаржылық құқықтық
к.атынастар рстіндс корініс табатын бірыңғай қоғамдық қатына ■ старды
корсстсді.
Мемлекеттік орган тек мына кслссідей жайжағдайларды сактаганда ғана
қаржылық құқықтық қатынастың субъеклісі болыг; сссптслінсді: бұл субъект
жеткілікті колсмде тиісті октсм қаржьь лық окілсттілік берілген мемлскетгік
орган болып саналады; осы органың қызмсті мемлекеттің қаржы жүйссінің
құрамына кірстін
15тарау. Қаржылық. к.ү к.ы клық, жал пы сипаттамасы
ақшалай қорларды қалыптастыру, болу және пайдалануды ұйымдастыру
процсстсрін корсетугс тиіс; осы органның қызметтері жалпы мемлекеттік
мүдделсрмен айқындалады; осы қызмс ітсрдің барысында мемлекеттің
функциялары жүзсге асырылады; осы қызметтсрдің барысында туындайтын
қатьшастар өздерінің экономикалық және құқықтық белгілері бойынша қаржылық
қатынастар болып табылады.
Қаржылық құқықтық қатынас субъектілері өздерінің құқықтық және басқа
да мән — жайларына байланысты өктем билік жүргізуші және бағынышты
(тәуелді) болып белінеді.
Өктем билік жүргізуші взінің құқықтары мен заңды мүдделерін: 1.
қаржылық берсшсктерді біржақты — мәжбүрлеу түрінде ендіріп алу. 2. мемлекет
алдындағы өзінің қаржылық мівдеттемесін орындамаган тұлғаны осы уәкілетті
субъскгінің біржақты шешімінің негізінде қаржылық құқықтық немесе
өкімшілік құқықтық жауапкершілікке тарту. 3. қаржылық заңдарды бүзған
тұлғаларды заңдарда кезделген қылмыстық жауапкершілікке тарту мақсатында
тиісті құжаттарды құқық қоргау органдарына жіберу жольшен қоргайды.
Багынышты субъектілер өз құқықтары мен заңды мүдделерін: қаржылық
органдар мен олардьщ лауазымды тұлғаларының іс өрскеттері жонінде солар
бағынатын оргаңдарға шағымдану, сондайақ қаржылық органньщ ісәрекеті
жөнінде сотқа шағымдану төсілдері арқылы қорғай алады.
Қаржылық құқықтық қатынастардың пайда болуыньщ, өзгеруінің және
ток.татылуының негізінде жататын, қаржылық заңдарда көзделген қүзырепі
мемлекеттік органдардың, лауазымды адамдардың, заңды және жекв тұлғалардың
саналы, құқыққа сай іс қимылдарының нөтижесі, сондайақ адамның, қоғамның
еркінен тыс қүбылыс оқигалар ретінде көрініс табатын завды маңызы бар
фактілер қаржылық құқықтағы заңи фактілер болып табьшады.
Қаржылық құқықтага заңи факгілер мынадай функцияларды:
1. қаржьиық құқықтық қатынастардьщ туындауын, езгертілуін жене
тоқтатылуын қамтамасыз етсді. 2. харжылық құқықтық реттеу өдісінің элементі
қызметін атқарады. 3. өте маңызды ақпараттық қызмет атқарады. 4.
мемлекетгің қаржылық қызметінің аясындағы заңцылықты кепілдсндіреді. 4.
кейде ынталандыру қызметін де атқарады.
Қаржылық құқықтық қатынастың пайда болуыньщ негізінде:
15.3. Бюджетгік кукық және мемлекеттік бюджет.
391
1. тиісті қаржылық органның жскслсңген қаржылық актіні шыгаруы. 2,
қаржылық шарт жасасу (шартқа отыру). 3. бслгілі бір тұлғаның салық. салуға
жататын объектіні сатып алуы, нс болмаса каржылық заңдардың ауқымына
жататын өзге дс ісқимьшдарды жүзеге асыруының нэтижесіңдс салық немесе
басқа міндетті толсмді толеуші мортсбссінс ие болуы сияқты заңи )актіпср
жатады.
Ал қаржылық құқықтық қйтынастың өзгеруі нсгізіидг мына: 1. салықтық
шндсттсменін нсгізінде жататын каржылық жоспарлық актіні өзгерту. 2. салық
салу объектісінің өзгеруі. 3. салық толсушінің құқықтық мәртсбссінің
өзгера. 4. бслгілснгсн тортіп бойынша бұрын жасалынган қаржылық щартты
өзгерту сияк.ты заңи фактілер жатады.
Қаржьшық күқықтық хатынастың тоқтатылуы нсгізінде жататын заңи
фактілср: 1. қаржылық міндеттсмені атқару. 2. қаржылық міңдсттемені
туындатқан қаржылық шартты бүзу. 3. қаржылық құқықтық қатынастың бір тарабы
болып табылатын мемлекеттің басқа тараптың алдындағы өзінін қаржылық
міндеттсмесін орындаудан бас тартуы, не болмаса тиісті контрагснтіи өзінің
алдындағы қаржылық. міндеттсмссін атқарудан босатуы түрінде корініс табады.
Осы айтылгандары қорыта ксліп қаржылық құқықтык, қатынастарға мынадай
түсінік бсруге болады: қаржылық құқықтық қатынастар дсп, мемлекст және
қоғам мүддесін қа.чггамасыз стуге багытталған, октсм — мүліктік сипатта
болатын, қаржылық құқықтық нормаларға негіздслгсн және сол нормалармен
рсттелстін, маңызы бойынша экономикалық болып табылатын. мемлекеттің және
оның уокілстті органдарының қаржылық қызметтерінің барысында туындайтын
қоғакщық қатынастарды айтамыз.
15.3. Бюджеттік құқық жзне мешіекеттік бюджет.
Бюджсттік құқық мемлекеттік бюджетгі (Республикалық жон? жсріілікті
бюджсттердің жиынтыгы) қалыптастыру және болу, сондай ақ бюджсттсн
бөлінгсн қаражаттарды пайдалануды ұйымдастыру барысында туындайтын
бюджеттік қатынастарды рсгтейтін қаржылық күқықтың аса маңызды бөлімі болып
табылады.
, Мемлекеттік бюджстті қалыптастыру және болу, сондайак, бюджсттік
рссуіістарды пайдалануды ұйымдастыру барысында туындайтын бюджсттік
қатынастар бюджеттік құқықтын поні ретіндс қарастырылады.
392 15тарау. К,аржылық куцыктых. жалпы сипатгамасы
Осы бюджсттік қатынастарға мына келесідей белгілер төн болады:
І.бұл қатынастар республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттсрдің
кірістсрі мен шыгыстарын қалыптастыруға байлаиысты жүзеге асырылатын
мемлекеттІң бюдж" лік қызметінің барысында туындайды;
2.бұл қатынастар өрқашанда бөлу және қайта бөлу сипатывда коршіс
табатын ақшалай қатынастар болып саналады;
З.бұл қатынастар өрдайым республикалық бюджет пен жергілікті
бюджеттердің кірістеріне түсетін ақша сипатындағы қүнньщ және сол
бюджеттердің шыгыстарынан белінетін ақша қаражацтарының біржақты
қозғалыстарын білдіреді;
4.бұл қатынастар орташктандырылған мемлекеттщ ақша қоры және
жергілікті өқімшілік — аумақтық құрылымдар квлемінде орталықтандырылған
ақша қорлары арқылы қалыптастырылатын және бөлінетін бюджеттік ресурстар
ныеанындағы ақша қаражаттарының ағьшын көрсетстін базистік қатынастарга
жатады;
5,бұл қатынастар өрдайым мсшіекетгің және жергіліюі өкілді органдардың
негізгі кіріс және шығыс баланстарының заңи нысаңда болуына байланысты
бюджеттік құқықтық қатынастар сипатыңда көрініс табады.
Бірбірімен ете тыгаз іс өрекет жасай отырып, ездері реттейггін тиісті
қатынастарьша қарай жүйеленгсн түрдс жалпы және ерекше бөлімдерде белгілі
бір тәртіппен орналасқан бюджеттік құқықтық нормалар аркылы көрсетілетіи
бюджеттік құқықтьщ ішкі құрылысы бюджеттік құқықтың жүйесін білдіреді
Бюджеттік құқықтың жалпы бөлімі мына: 1. мемлекеттщ бюджеттік
құрылысы; 2. бюджет саласывдағы мемлекеттік басқару; 3. бюджеттік
жоспарлау; 4. бюджетгік бақьшау; 5. бюджеттік күқықтық жауапкершілік сияқты
институттардан құралады.
Ал срекше бөлімінде мына инсгитуттар керініс тапқаң: 1. бюджеттің
кірістерін құқықтық ретгсу; 2. бюджеттің шыгастарыа күқықтық ретгеу; 3.
мемлекеттік кредита құқықтуқ реттеу.
Мемлекеттің бюджеттік құрылысьшыч құқықтық негіздері Қазақстан
Республикасы бюджет жүйесінің ұйымдастырылу құрылысын, құрылым негізіндегі
қагңцаттарьш және бюджет жүйесівдегі уәкілетгі органдардың құрыльшы мен
взара іс қимылдарын, сондай ақ бюджеттік реттеудің мақсаты мен өдістеріи
белгілейтін бюджеттік құқықтың институты болып табылады.
Мемлекеттік бюджет саласындағы басқару — бюджетгік қызмет аясында
тортіптеуші және жүйелеуші іс әрекеттерді, ұйым
S5.3. Бюджетгік құқық және мсмлекетгік бюджет.
393
дастырушы ықпал сипатыңдағы іс қимылдарды ңсмесс бюджет
терге байланысты екілеттіліктерш жүзеге асыруга тиісті мемлекеттік
уөкілетті органдардың жүйесін айқындайтын, сондай — ақ олардьвд осы сала
бойынша қүзыреттерін белгілейтін бюджсттік құқықтың НПСПЩПЫН& жатады.
Бюджеттік жоспарлаудың күқықтық негіздері — мемлекеттік бюджета
қалыптастыру жене белу процестерін жоспарлауды жүзсге асыруга қажетті
біліктіліктері баруәкілетті мемлекеттік органдар шеңберін және олардың
тиісті бюджеттік қүзырсттерін белгілейтін5 совдай — ақ бюджеттік
жоспарлауды (процесті) мсмлекеттік және жергіліісті деңгейлерде заңи
регламенттеп, оның негізгі қағидаларын белгілейтін бюджеттік құқықтың
институты болып табылады.
Бюджеттік бақылаудың қүқыктық нсгіздсрі — бюджетті қалыптастыру8 болу
және бюджеттен бөлінген қаражаттарды пайдалану процестерінің заңды негізде,
мақсатқа сай жүргізілуін бақылап, тексеруді жүзсге асыратын уөкілетті,
арнайы мамандаңдырылган мемлекеттік органдардьщ шеңбері мен дәреже —
дсңгейлерін және қүзыреттерін айқындайтын, совдай ~ ақ осы бақылаудың
түрлері мен өдістерін белгілейтін бюджеттік құқықтың институты ретінде
корініс табады.
Бюджеттік заңдарды бүзгаиы үшіи заңи жауапксршілік мсмлекеттің
бюджеттік қызметі аясывдағы тиісті субъсктілердің бюджеттік құқық бүзушылық
жасагандары үшін оларға заңда козделікген мемлекеттік мэжбурлеу түрлерін
қолдану қагидалары мен тәртібін және жауапкершілік шараларын белгілейтін
бюджеттік құқықтың институты болып саналады.
Бюджеттің кірістерін құқықтық реттеу ертүрлі дсңгейдегі бюджеттерге
салықтық және садықтық емес нсгізде, түрақтм бекітілген және реітеуші
кірістер түрівдегі ақысыз аударымдар ссебінен құралатык төлемдер жүйесіи
совдай — ақ оларды мәжбүрлеп алу5 қабьщдап алу жоте гірістерге енгізу
төртібін белгілейтін бюджеттік құқықтьщ аса маңызды институты болып
табылады.
Бюджетгщ шыгыстарын құқықтық реттеу — Республикалық бюджетте немесе
жергілкті бюджеттердс жннақталған бюджеттік ресурстарды бюджет туршш заңға
жене бюджеттср туралы норматимік құқықтық шешіьадерге айікес белу жене
пайдалану процестерін белгілейггін бюджетах құқықтың айрықша институты
болып есептелінеді.
Мемлекеттік кредитті құқықтық реттеу — мемлекеттік неиссс жергілікті
деңгсйдегі бюджетке заңды және жеқе
394
}5тарау. Қаржылық. қукықтық жалпы сипатгамасы
уақытша басы бос қаражаттарын мемлекеттік заемдарда (оньод
құжаттарында) орналастыру арқылы қайтарымды және ақылы негіздс тарту және
оларды өтсу қайтару мерзімдері мен мехаиизмдерін бслгілеу барысында
туындайтын қатынастарды рсттейтін бюджсттік құқықтьщ институтын ретівде
сипатгалады. Мемлекеттік бюджет мына келесідей:
S. матсриалдық мағьшасында бюджет мемлекет ауқымында
орталықтандырылган мемлекеттің ақшалай қоры, сондайақ жеріілнсгі әкімшілік
— аумақтық құрылымдар дсңгейінде орталықтандырылган жсргілікгі акшалай
қорлар.
2. экономикалық шғанасында бюджет жалпы Ь4емлскеттік және жергіліісгі
шңызы бар міндеттср мен функцияларды жүзеге асыруга қажстті, мемлекеттік
және жергілші деңгсйлердс орталықтандырылатын ақшалай қорларды
кдяыптастыру, §өлу жәие пайдалаиуды үйыадастыру барысында туыңдайтын
эконюмикалық қатынастардың жиынтығы.
3. ұйымдастырылу қаржылық магыйаеында бюджет мемлекеттің немесе
жсрғіл.ікгі өкімшілік аумақтық құрылымдардың нсгізгі қаржылық жоспаряары,
яғни мемлекеттің нсмесе жсргілікті окілді оргавдардың кіріс жене шыгыс
баланстары.
4. құқықтық мағынасывда бюджет мемлекеттің ©р жьш сайын қабылдайтын
негізгі қаржыльщ заңы мсмесс ор жыл сайын жсргілікті окшді органдар
шыгаратын (оз бюджеттсрі жөнінде) нсгізгі норматинтік қаржылық құқықтық
актілері тұрғысынан қарастырылады.
Бюджсттік қызмст Республикалық женс тиісті жсргілікті бюджстті
қалыптастыру және белу, сойдай ақ бюджсттік рссурстарын пайдалануды
уйымдастыру женіндсгі мемлекеттің жөнс жсргілікті мсмдсксттік басқару
органдарыңың жоспарлангаи және жүйслснгси ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
15.1. Мемлекеттік қаржылар және карэшлық құқык.
Қаржылық құқық сгсмен мемлекетгің өз мүқтаждықтары мен мүддслсріне
қажетті қаржыларын қалыптастыруға, яғни қаржылық қызмстін ойдағыдай жүзеге
асыруға көмсгін орі ұйымдастырушы рсттсуші ықпалын тигізстін елеустгі
құрал болып табылады. Мемлекет псн мемлекеттік қаржылар және қаржылық күқық
ордайым өзара тыгыз байланыста болады, сондайақ олар бір — бірінсіз корініс
таба алмайды. Мемлексттік қаржылар нарықтық қатынастарга шсшуші кадам
жасаған егсмен еліміздің болмысының және оркснисггі мемлексттер қатарлы
дамуының матсриалдық нсгізі болып саналады.
Сонымен қатар, қазіргі ксздс мсмпскетгік қаржылардың қоғам
мүқтаждықтарын және мемлекетгің өзінстон оралуан кызмсттерін қаржыландыру,
экопомикалық қатынастарды түрлсндіру, қаржы жүйссін рыноктық жагдаііларга
сай кслтіру және инізсстициялық бслсснділіюі ынталаидыру, сондайақ
өлсумстгік мәселслсрді шешу жомс экономикалық түрақтылықты қамтамасыз сту
барысында аткаратын ролі мен манызы күн санап күшсйс түсудс.
Бүгіндс, мсмлекотік қаржылар нарықтық экономика саясатын айтарлықтай
жүргізугс ссбін тигізстін, ал қаржылық құқық олсумсттік экономикалық даму
аясына күшті ыклал стстін нсгізгі қуатты құрал рстіндс баршага молім болып
отыр. Нсгізіндс, мемлекеттік қаржьшар болу және қайта бөлу процсстсрі
шсгіндс туьпідайтын, сондайақ түрақтш субъсктісі мемлекет болып табылатын
экономикалық (ақшалай) қатынастардың жиынтыгынаң тұрады.
_
Мемлекеттік қаржылардың магериалдық негізін ақша нысанындапы қүнның
біржақты қозгалысын білдірстін және ақшалай
15.1. Мсмлекеггік қаржылар және қаржылық құқық.
373
төлемдер мен сссп айырысуга байланысты айналысты корсететін
экономикалық процсстер құрайды.
Мемлекеттік қаржылар экономикалық және матсриалдық түрғьщан
қарастырылады.
Экономикалық категория рстіңде мемлексттік қаржылар дсп мемлскеттің
және жсргіліісгі мемлексттік басқару орғандарының ез функцияларын атқаруга
қажстті ақша қаражаттары қорларын қалыптастыру, болу және паіідалануды
ұйымдастыру жоніндсгі экономикалық қатынастардың жиынтыгын айтамыз.
Ал матсриаддық мағынасында, мемлекеттік каржылар қоғам ныңжөие
мемлскеттіңтиісті мүдаслсрін қамтамасыз стуте қажетті, өрдайым мсмлекет
меншігіндс болатын орталықтандырылган және орталықтандырылмаган ақша
каражатгары қорларының жиьінтығын корсетеді.
Мемлекеттік қаржыларга тон функциялар қаржыларга тн қызмет ауқымы,
сондайақ олардың монжайының айрықша төсілдері арқьшы коріиіс табады.
Қаржылардың функцияларына: ақшалай қаражаттарды жүмылдыру, ақшалай
рссурстарды болу және қайга болу, бақылау — ессптсу функциялары жатады.
Мемлекетгегі қаржылық ресурстарды жүмылдыру, болу және пайдаланылуды
ұйымдастыру тек мемдекеттің қаржы жүйссінің ауқымында ғана жүэсгс
асырылады.
Мемлексттің каржы жүйесінің экономикалық нсгізін мемлекеттік қаржылық
қатынастар, ал норматиигік құқықтық базасын қаржылық заңдар құрайды.
Мемлекеттің каржы жүйесі өзінің құрылымдық ерскшслігіне, маңызына және
басқа да мәи — жайларына байланысты матсриалдық, зкономикалық және
ұйымдастырылу тұрғысынан қарастырылады^
Матсриаддық мағынасында, қаржы жүйссі құқықтық нсгіздсрі мен
экономикалық мәні айқындалған ақшалай қ,орлардың жиын.тыгы ретінде корініс
табады.
Экономикалық мағынасында, қаржы жүйссі әрқаіісысы өзіне тон бслгілі
бір ақшалай қорды білдірстін қаржылық экономикалық институітардың
жнынтығынан тұрады.
Ұйымдастырылу мағынасында, қаржы жүйесі мемлекеттің органдары мен
каржылық мексмелерінің жиынтығын корсстеді.
Мемлекеттіц қаржы жүйссінің қазіргі ксзде атқаратын қызметі
мемлексттік және жекеменшік қаржылардың аясындағы мүддслсрдің біршама болса
да теңдсстірілуін қамтамасыз еттс багытталғаи. Мемлсксгтііі қаржы
жүйесіндегі ер түрлі қаржылардың функідиялары тск мемлекетғің қаржылық
қызметінің басьшды багыттарында жүзеяе асырылады.
Мемлекеттін каржылық қыэметі деп, медаекеттің біртүтас езінің немесе
оның уәкілетті ©ргандарыңьвд қоғам мүдцелері мен муқтаждықтарын қамтамасыз
етуге және өзд£,іне төн функциялары и атқаруга қажетгі ақшалай қорларыи
қалыптаотыру, белу* сондайақ пайдаланьиіуын үйыадастыру жөншдегі
іскимылдары мен қызмеітерін айтамыз.
Мешіекеттің қаржылық қызметінің басты мақсатына қоғамның әлеуметтік —
экономикалық ннфрақурылымдарьшыц ойдағыдай қызмет атқарулары үшін қолайлы
жагдай жасау жатады.
Ал мешіекеттщ қаржылық қьазметінің негізгі міңцетгері қоғамның ақшалай
инфрақұрылымын құру және оның таісінше қызмет атқаруын қамташсыз ету; ©зінщ
бшшысыньщ материалдық негіз?және өзінс төн қызметтсрі мен мівдеттерін
жүзегс асырудың қаражат көзі қаржыларды қалыптастыру; қогашшң влеумсттік —
. экономикалық дамуының басьщцы бағьптарын қажетгі хөлевд© ақша
қаражаттарымен қамтамасьв ету болып табылады.
Мемлекеттің қаржылық қызметінің мына: бюджетах қызмет; валюталық
каржылық қызмет; қаржылық банісгік қызмет; кредштік қызмст, қаржылық
сақтавдыру қызметі; қаржылық шаруашылық қызметі; салықтық қызмет;
мемлексттік қаржылық бақылау сияқты түрлері болады.
Мемлекеттік қаржылық қызметінің басымды бағыттары: мемлекетгің ақшалай
қорларын қалыптастыру; мемлекетгің қаржылық ресурстарын белу; мсмлекеттің
қаржылық ресурстарын пайдалануды ұйымдастыру; мешіекеггің қаржылық
рссурстарын бөлу жөнс пайдалану барысында мемлекеттік қаржылық бақьшауды
жүзеге асыру; мемлекеттің қаржылық қызметінің аясындағы уекілетгі
органдардың жүйесін айқындау және олардың тиісті қүзыреттерін белгілсу;
қаржылық заңдарды бүзганы үшін защі жауапкершілік белгілеу; айнальшга
ақшалар және багалы қағаздар шығару (эмиссиялау); қаржылық жоспарлауды
жүзеге асыру больш саналады.
МемлекеттіН қаржнлық қызметі мына келесідей: ақшалай қорларды
қалыптастыру; ақшалай қорларды бөлу; ақшалай қорлардың пайдаланьшуыи
үйммдастыру сияқты негізгі үш өдістің көмегімен жүзеге асырылады.
Ақшалай қорларды қалыптастыру әдістеріне: акдіа қаражаттарын олардың
иелерінен қайтарымсыз және мәжбүрлі түрде алып қою; ақша қаражаттарын
мәжбүрлі және қайтарымды түрде алу;
ақша қаражаттарык срікті және қайтарымсыз түрдс тарту; акша
қаражаттарын срікті жөке қайтарымды түрде тарту; мс^чсксттік қызмет көрссту
кегізіңцс ақша қаражаттарыи тарту; мемлекеттік ьғүлікті сатудан жөнс
пайдаланудан түсксн ақша қаражаттарын мемлекет кірісінс айналдыру; эмиссия
жатады.
Ақшалай қорларды болу одістсрі: қаржыландыру, яғни ақша қаражаттарын
бюджсттсн біржола, ақысыз түрде беру; кредит беру, яғни ақша қаражаттарын
қайтарымды, ақылы нсгіздс және бслгілі мсрзімге уақытша пайдалануга бсру;
крсдиторлары алдындағы мсмлекеттің оз қаржылық міндеттсмссін орындауы
жолықіен жүзеге асырылады.
Акшалай қорларды пайдалануды ұйымдастыру: ақшалай қорлардың пайдалану
багыттарын бслгілсу; мемлекетгіц ақіиалай қорларынан алынган ақша
қаражаттарын пайдалану тортібін бсліілсу; ақша қаражаттарын пайдалануды
жоспарлау; ақша қаражаттарын берудің қаржылық нормативтсрі мен шскті
молшсрін бслгілеу; мемлскеттік кәсіпорындардың паіідаларын болудің
нормативтері мен тортібін белгілсу; акшалай қорлардың пайдалануларына
бақылау жүргізу сияқты одістсрі арқылы жүзеге асырылады.
Осы мемлекеттің қаржылық қызмстінін ансы каржылық қүқыктың аясы
болгандықтан тиісті акша қорларыя қачыптастыру, болу жэнс оларды
пайдаланулы ұйымдастыружоніндегі уокілетті мемлекеттік органдардың кызмсті
орқашанда қаржылық қүқыктық нормалардың комсгімен, тех құқықтық нысанда
жүзеге асырылады.
Мсійлсксттің каржылық кызмстінің құқықтық нысандары дсп, қаржылық
қызмсттің жалпы және арнаулы моселслсрі бойынша, өз қүзырсттсрі шсгіндс
уокілстті мемлекеттік оргавдар қабылдаған нормативтік қаржылық құқықтык
актілсрді айтамыз.
Сонымен, құқық саласы ретінде каржылық құқық мемлекеттің ақшалай
қорларын қалыптастыру, болу және пайдалаиуды ұйымдастыру барысында пайда
болатын қоғамдық қатынастарды, яғни мемлекеттің каржышық қызметінің
барысында туындайтын мемлекеттік қаржылық қатынастарды реттсйтін күқықтық
нормалардың жиынтығы болып табылады.
Демск, қаржьшық құқықтың поні дсп мемлекеттің ақша қаражаттары
қорларын қалыптастыру, болу жене пайдалануды ұйымдастыру барысында
туындайтьш қоғамдық қатынастардың (мемлекеттік қаржылық қатынастардың)
жиынтыгын айтамыз.
Осы мемлекеттік қаржылық қатынастар мынадай оздсрінс төн бслплсрімси
срскшслснсді: бул қатьшастар акшалай қатынастарга жатады; бұл қатынастар
өрқашанда белу сипатында болады; бұл қатыкастар тауар нысанындага қүнньщ
карсы қозғалысына жолықпайтын ақша нысанындағы қүнның біржақты қозгалысын
білдірсді; бұл қатынастар мемлекеттің болмысына, оның есіп өркендсуіне
байланысты пайда болады, сондаиақ оның қаржылық қызметінің нәтижесі ретівде
көрініс табады; бұл қатьшастар экономикалық қатынастардың бір түрі
болғандықтан базистік қатынастар құрамында болады; бұл қатынастар ерқашавда
баламасыз қатынастар қатарына жатады; бұл қатынастар мемлекеттің қаржылық
қызмётінің барысында туындайтындықтан өрқашанда құқықтық нысанда болады.
Қаржылық құқықтың реттеуші өлеуеті кебінесе мемлекеттің каржылық
қызметінің аясына және қаржылық қатынастардьвд нақты қатысушыларына өмірлі
өктем ықпал сту арқылы көрініс табадъь
Қаржылық құқықта пайдаланылатын құқықтық реттеу өдістеріне
императивтік мемлекеттік ©ктем билік өдісі йен диспозитивтік қаржылық
шаргты әдіс жатады.
Императивтік құқықтық реттеу өдісінің мынадай ©зіне тон белгілері
болады: мемлекеттің емірлі талабы нормативтік сипаттағы біржақты құқықтық
акгі нысанында көрініс тапқан; осы емірлі талап екі жақтың (тараптың) жүріе
— түрыстарын мүқияг айқындайды; скі жақтың өзара құқықтары мен міндеттері
мемлекет түршсынан туындайды және олар осы қатынастарды реттейтін
нормативтік құқықтық аюгіде белгіленгсн; өздсрі үшін міндетті больш
табылатын мемлекетің эмірлі талабын аткарудан екі жақтың да бас тартута
хақылары жоқ; мсмлекеттің эмірлі талабын бұлжытпай орындау мемлекеттік
уөкілстті органдар біржақгы түрде не болмаса сот арқылы жүзегс асыратын
мәжбүрлеу механизмімен қамтамасыз етіледі; екі жақтың да жүріп — fүру
қащдаларын таңдауга, оның ішінде өзара келісім негізінде тавдауға
мүмкіндікггері мүлдем болмайды8 ал болған жағдайда елеусіз, болымсыз мөн —
жайларды қамтиды; қаржылық құқықтық қатьшасқа мемяекетгің уөкілетті органы
ретінде қатысатын субъект, мемлекеттің өмірлі талабын мөжбүрлеп
орындатқызута мүмкіндік бсретін ектсм әкілетгілікпен қамтамасыз етілген.
Мемлекеттің қаржылық қызметінің аясында нсгізінен императивтік емірлі
құқықтық реттеу ©дісі жиі қолданылады. Сонымен бірге, қажетті кездерде
диспозитивтік шартты күкықтық реттеу одісінің де жеткілікті колемде
қолданылатынын білу қажет. Осы диспозитивтік құқықтық рсттеу одістері
мынадай
5S.fi. Мемлскетгік қаржылар және қаржылық. құқық.
377
©здеріне төн айрықша белгілерімси көзге түседі: екі жақтыц
құқықтары мен міндеттері осықатынасты реттейтін нормативтік актілср
мен өзара жасалған шарттың негізінде қалыптасады; мемлекеттің біржақты
октем әмірлі талабы қаржылық қатынастағы мән ~ жайларды толығымен қамтитын
сипаттаболмағандықтан, осы қатынастың субъсктілеріне өз еріктерін біядіру
құқығын қалдырады; қаржьшық құқықтық қатынастагы скі жақтың құқықтары мен
міндеттері, императивтік едіске тән октем билік және тоуелд5лік сияқты
үзілді — кесілді формуламен корсетілмей, сәл болса да тевдестірілген, яғни
өктем уәкшеггі субъсктінің де өз контрагентінің алдындағы тиісті заңн
міндеттсрі айқындалған; мемлекеттің оз контрагентіңің жүрістүрысьша
тигізетін реттеуші ықпалы тек бірясақты октем можбүрлсу нысанында больш
қана қоймай, соньшен бірге экономикалық ынталандыру мен материалдық
мүдделеуді пайдалану арқылы қызықтыру нысанында да көрініс табады; қаржылық
құқықтық шарт қаржылық қатынасқа қатысушы ©кі жақтьщ құқықтары мен
міндеттерік туындатуымен қатар., ол мемлекетхе иемесе окың уекілетті
органына қажетті қүқыкты кебірек береді; диспозитивтік әдістің көмегімен
psirey ксзіндекаржылық ■құқықтық шарт қаржылық қатынастьщ заңи нысаны
ретінде көрікіс табады.
...
Қаржылық құқықтың нормалары мен институттары іштей, белгілі бір
қьшсывдылықты есксре отырып жуйелендірілгендікген, осыған орай қалыптасқан
қаржылық; қүюықтың қурьшымы оның щ'йссін бідціреді. ■
Демек, қаржьшық құқықтың жүйесі мемлекеттік қаржылық қатынастар
жүйесімен объе&гаші түрде кегізделгсн қаржылық құқықтың ішкі құрылысын,
сондайақ оны құрайтмн қаржылық құқықтык нормалардың езара бірігуін жөке
©здері реттейтін, неғіздейтік тиісті қаржылық кдтьшастарға байлаиысты
белгілі бір төртйшен оркаласуын карсетеді.
Қаржылық құқықтьщ жүйесі көбінссе жалпы аше ерекше &аліщері арқылы
шршіс табады.
Кдеиьшық құқықтьщ жалпы бвлімі мына: 1. Мешіеюлтщ ■қаржылық
құрылыоыньщ құқықшқ негіздері; 2. Ақша жүйзсінің қүқыкдақ негіздері; 3.
Мемлекеттік қаржылар саласшдагк баскару; 4. Қаржылық;жоспарлаудың құқықтық
негіздерг; 5. 'Мемлекеттік қаржылық бақылаудың құқықтық негіздері; б.
Қаржьшық құқықтық жауапкершілікті құқықтық реттеу сияқты институттардан
тұрады.
378
15тарау. Қаржылық күк.ықтық жаппы сипаттамасы
Ал срскше бөлімі мынадай: бюджеттік құқық; қаржылық банктік құқық
(мемлскетгік құқықтық сипаты); қаржылық сақтандыру құқығы (мемлекеттік
құқықтық сипаты); қаржылық шаруашылық құқығы сияқты отс ірі бөлімдерден
құралады.
Мемлекеттің қаржьшық құрылысьшың құқықтық нсгіздері мемлекеттің қаржы
жүйссінің құрамын және оның ұйымдастырылу құрылымын белгілсйтін, қаржылық
құрылымды құрайтын және тиісті каржыларды басқаруды жүзеге асыратын
уокілетті мемлекеттік органдардың жүйссің айқындап, қүзырсттерін
бслгілсйтін, сондайақ қаржы жүйесінің институттары мен біртутас өзін
қаржылық рсттеудің мақсатын, міндетгерін және одістсріи бслгілсйтін
қаржылық құқықтың институты болып табылады.
Мемлекеттің каржылық құрылысы өзара бяйланысқан: 1. тиісті қаржылық
эканрмикалық институттармең корсетілген. мемлекеттің ақшалай қорларының
жиынтыгы ретіндсгі мемлексттің қаржы жүйссінсн; 2. мемлекеттің қаржылық
органдарьшың жүйссінсн; 3. мемлекеттік каржылық рсттеуден тұрады.
Мемлекеттің қаржы жүйссін құрайтын каржышық экономикалық институггар:
L бюджет жүйссі {республикалық бюджет; жсргілікті бюджсттср); 2. бюджеттсн
тыс мақсатты қорлар; 3. мемлекеттік сақтандыру қаржылары; 4. мемлекеттік
банктсрдің қаржылары; 5. мемлекеттік косшорындар мен мскемслсрдің жөнс
мемлекеттік басқару органдарының қаржылары түріндс корініс табады.
Мемлекеттің қаржылық құрылымын арнайы мамандандырылган және оздсрінс
тиссілі қаржылық октем өкілеттіліктсрін жүзеге асыратын мына мемлекеттік
органдар:
І.ҚР Қаржы министрлігі;
2.ҚР Қаржы министрлігінің Салық комитет!, Қаржы бақьшау комитсті және
Қазынашылық комитсті;
З.ҚР Қаржы министрлігіиің қүзырындағы аудандық қаржы бөлімдсрі мен
облыстық қаржьшық баскармалар;
4.ҚР Үлттық Банкі;
5.ҚР Үлттық Банкісінің банктік және сақтандыру қадагалауы
департамент!, багалы қагаздар рьишгын рсттсу департамент!, толсмдік баланс
және валюталық рсттеу департамент! және т.б.
б.ҚР Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі құрайды.
Мемлекеттік қаржылық реттеу мсмлекеттің каржы жүйссінің ойдағыдай
қызмст атқаруын, сондайақ оның құрылымдық бөлімдсрінің өзара қарым
қатынастарын айтарлыісгай деңгсйде
J5.1. Мемлскетгік каржылар және қаржылық. құқық.
379
қамтамасыз ету мақсатында оған (қаржы жүйесіне) ұйымдастыру сипатында
және бағытталған түрде ықпал ету болып саналады.
Қаржылық реттеудің өдістеріне: мемлекеттің қаржы жүйесінің құрамын
қалыптастыру; қаржы жүйесінін құрамына кіретін ақшалай қорлардың түрлері
мен бағдар — багыттарын айқындау; мемлекеттік кірістерді қаржы жүйесі
буындарының арасында бөлу; мемлекеттік шығыстарды қаржы жүйесі буындарының
арасында белу; өз қарамақтарына бекітілген ақшалай қордың функциясын
қамтамасыз ететін мемлекеттік органдардың күзыреттерін белгілеу; ақшалай
қорларды қалыптастыру және бөлу процестерін жоспарлау; мсмлекеттік
қорлардан бвлінетін ақша қаражаттарын пайдалануды ұйымдастыру; мемлекеттің
ақша қаражаттарының пайдаланылуына бақылау жүргізу; қаржылық заңдарды
бүзганы үшін қаржылық құқықтық жауапкершілік белгілеу' және заңда
белгілеген тәртіппен осы жауапкершілікке тарту жатады.
Ақша жүйссінің құқықтық негіздері еліміздің ақша жүйесін, соның ішівде
үлттық валюта жүйесін белгілейтін, сондайақ оның қоғам мен мсмлекет
мүдделеріне сай тиісінше қызмет атқаруын қамтамасыз ететін қаржылық
құқықтың институты болып табылады
Осы институт реттейтін объект ретіндс мына: ақша жүйесінің құрыпымы;
ақша жүйесін ұйымдастырудың қаржылық құқықтық аспектілері; валюталық
реттеу сияқты үш элемент көрініс табады.
Ақша жүйесі депя тарихи қалыптасқан және тиісті үлттық заңдармен
бекітілген елшіздегі ақшалар айналымын ұйымдастыру нысанын айтамыз. Ақша
жүйееінін элементтеріне: ресми ақша бірлігі; ақшалардьщ түрлері; ақшаларды
эмиссиялау (шығару) төртібі; валюта айналымының режймі; акша айналымын
үйыэдастыру жатады.
Ақша бірлігі вліміздегі барлық тауарлардың бағасын ©лшсу жөніндегі
қызметті атқаратын және үлттық валютаның атальшын көрсететін мемлекет
тарапынан белгілснген ақша, яғни Қазақстан Республикасыньщ үлттық валютасы
Қазақстан теңгесі §олып табылады.
Ақшалардъщ түрлері дегеніміз заңды төлем құралы болып табылатын
ақшалар мен олардың номиналдары.
Ақшалар қағаз ақшалар және метал мөнеттер түрівде көрініс табады.
Мемлекетіміздегі бірденбір негізгі эмиссиялық орталық алтынмен
қамтамасыз етілмеген бакноттарды және үсақтаушы
380
15тарау. Қаржылық кукыклық, жалры сипаттамасы
монсттсрді мемлекет атына шыгаруды жүзеге асыратын Қазақстанның Үлттық
Банкі болып табылады.
Акта айналымы тауарлар, сондайақ тауарсыз толемдер мен сссп айырысу
айналысына кызмст корсгтстін қолма қол жане қолма кол смсс нысандағы
ақшалардың қозғалысын білдірсді. Ақша айналымын рсттеу одістсріне ақшалай
операцияларды жүргізу тортібі мси қагидаларын бслгілсу, нақты ақшалай
операцияларды реттеу және акшалай операцияларды жүзегс асыру төртібін
айқындау жатады.
Мемлекеттік қаржылар аясындағы ақшаларга төн функциялар қаржылық
міндеттемслер бойынша сссп айырысу күралы және мемлекеттің ақша қорларыиа
жүмылдырылуьша байяаныеты қазына жинактау күралы.сипатында болады.
Ақіпа айналымын түрақтыландыру ақша реформаларьш жүргізу арқылы жүзегс
асырылады.
Ақша рсформаларын жүргізу ксзівде: нуллификация, деноминация,
девальвация және ревальвация сияқты өдістср қолдаиылады.
Нуллификациялау — айналымнан қүңы жойылган ақшаларды , алып тастаіі,
оиын орнына жаңа валюта енгізу, деноминациялау — айналымдағы ақшаларды
белгілі бір арақатынастарын қолдана отырып жаңадаи шыгарылган ақшаларга
айырбастау арқылы ақшалардыц. қүііьін өзгерту және массасын азайту,
девальвациялау — айналымдағы үлттық валютаның рссми курсын төмендету,
ревальвациялау үлттық валютаның курсын, басқа слдердің валюталарымен
салыстырганда рссми түрдс жоғарылату сипатында жүргізіледі.
Ақша жүйесінің құрамдас бөлігіне үлттық валюта жүйссі жатады. Үлттық
валюта жүйесі дсп9 халықдралық валюталық күкық мормаларьін есспкс ала
отырып үлтғык валюталық за'вдармек бскітілгсн иаліоталық қатыиастарды
ұйымдастыру және .рсттсу нысаиын айтамыз.
Үлітык. валюта жүйссі халықаралық валіоталық, жүйемен тыгыз өзара
қарым қатынаста және еліміздің экономикасы мен сыртқы экоиомикалық
байланыстарының даь^уы дерсжесіне теуедді
Халықаралық валюталық жүйелсрдің тарихи даму кезсвдсріне орай мынадай
түрлері болган:
1.Париж валюталықжүйссі (1867 ж); 2.Генуя валіоталық жүйссі (1922 ж);
З.Брсттон Вуд валкУгалық жүйесі (1944 ж);
15.1. Мемлскетгік каржылар және каржылық. .ұкык,
38 і
4.Ямайка валюталық, жүйесі (1976 — І978 ж);
S.Eypona валюталық жүйесі (1979 ж).
Үлттық валюта айналымына, сондайақ шстслдік валюталарға қатысты
мемлекет тарапынан белгіленіп, қоііылган шсктсулер валюта айналымьшың
рсжимі деп аталынады.
Негізівде, валюталар толыдамен айналыста, болатын (еркін жүретда);
жартылай айналатын (жартьшай еркін жүрстін); айналысқа түспейтін
(түйықталған) болып бөлінеді. Қазакстан валютасы жартьюай айналыста болатын
валюталар қатарыпа жатады.
Валктгалық монополия валюталық. қүндылықтармен мөміле жасау жвніндегі
ігек мемлекеттің қүзырындағы иарықтық айрықша қатынастар мен халықаралық
валюталық қордың та^іаптарына сөйксс шекгелген құқық болып табылады.
Қазақставдағы валюталық қүндылықтарға: шетеллік валюта, номиналдары
шстел валютасымен корсстілгсн толем құжаттары мен багалы кағаздар,
толыгымен тазалау процссінсн отксн алтын қүймасы және рсзиденттср мен
резидент смсстсрдің арасындағы операцияларды жүзеге асыру ксзінде
пайдаланылатын үлтгық валюта, сондайақ номиналдары үлттык валютамен
корсстілген багалы қагаздар мен толемдік құжаттар жатады.
Мемлскеттің валюталық монополиясының объектілсрі рстінде мынадай
твлемдік құжаттар мен багалы кагаздар: 1. шст елдік баніасрдің
чектсрі.аккрсдитивтері және гогастикалық карточкалары; % шет елдік
банктсрдіңдепозиттік сертификаттары; 3. шст мемлекеттсрдіц засмдык
облигациялары; 4. шст мсмпскеттсрдің қазыналық бокдары мен воссельдсрі; 5.
шетслдік акционерлік қоғамдар мен компаниялардың акциялары; б, шст елдік
заііды тұлғалардың оШп^гациялары түрінде көрініс табады.
Вадіоталық рсттвудің нсгізгі өдістсрі: валюталық рсттсу әбъектілсрін
айқындау; валшталық ойерацияларды жүргізудің қагадаларын бслгілсу;
мемлсқетгің валюталық монополиясының объектілерін айқыңдау; мсмпекетгің
валюталық. монополиясының объектілерімен жасалынатын операцияларды жүзеге
асыруга хақы бар мемлскетгік органдардың қүзыреттсрін бслгіяеу; валюталық
операцияларды, оның ішіндс шетслдік валютамен жасалынатын операцияларды
жүзеге асыруға хақы бар заңды тұлғаларды мемлскетгіктіркеу; валюталық
операцияларды жүзегс асыруга байланысты қызмсттерді лицензиялау;
резидснттсрдің тысқары жсрлердсн шетел валютасымен беретін жөнс алгітын
ссудалары (борыштары) мен кредиттсрін тіркеу; валютамен жасалынатын
операцияларга бақылау жүргізу; белгілі бір валютіілық операциялар
382
15тарау. Қаржылық. күкықтық жалпы сипаттамасы
ды жүргізугс салынатын тыйымдар мен қойылатын шектеулерді белгілеу
сипатында жузеге асырьшады.
Мемлекеттік қаржылар саласындағы басқару мемлекеттік қаржыларға
қатысты тиісті кызметтерін жүзеге асыруға уокілетті мемлекеттік және арнайы
қаржылық органдардың жүпесш айқындайтын, сондайақ олардың осы саладағы к\
зыреттерін бслгілсйтін қаржылық құқықтық институт болып табылады.
Мсмлекеттік қаржылар саласындағы уөкілетті мемлекеттік органдар
жүйесінде:
А. Мемлекеттегі өкілді билік органдар:
1. жогаргы заң шығарушы жене ©кілді орган ҚР Парламент!.
2. жергілікті өкідді органдар — Мөсяихаттар. Ә. Мемлекеттің атқарушы
билік органдары:
1. жалпы қузырстті орталық атқару органы ҚР Үкіметі.
2. орталық салалық қүзыретті органдар ҚР министрліісгері мен
ведомствалары. ;
3. жалпы қүзыретті жергілікті атқару органдары Әкімдіктер.
4. жергілікті салалық және функционалдык органдар.
5. министрліктер мен всдомствалардың аумақтық органдары.
6. жергілікті өкімдікхердің белімдері мен басқармалары.
Б. Мемлекеттің арнайы мамандандырылған қаржылық экономикалық
органдары: г
1. ҚР Қаржы министрлігі, оның қурьшывдық және аумақтық белімшелері.
:
2. ҚР Үлттық Банкі, оның құрылымдық бөлімшелері мен оған бағынышты
кредиттік қаржылық ұйымдар.
3. ҚР Экономика және бюджетгік жоспарлау министрлігі көрініс тапқан.
Мемлекеттік қаржылар саласындаш басқару деп мемлекетғік қаржылар
аясындағы езекті меселелсрді шешуге, алға қойылған мақсат міндетгер мен
күтілшн нетижслергс қол жеткізу үшін қаржылық механизмнің ынталандыру
төсілдері мен басқа да жолдарыи жоте санкцияларью қолдану арқылы
мемлекеттің қаржылық қызметінің аясындаш барлық субъекгілердің, соңдайақ
қарамақтарында мемлскеттің ақша харажаттары бар уәкілетгі органдардың
жүрістүрыстары мен ісқимылдарына жоспарланған және багдарланған негізде
реттеуші ұйымдартырушы ықпал етуді айтамыз.
Қаржьиық жоспарлаудың құқықтық негіздері қаржылық жоспарларды өзірлеу,
қарау, бекіту, атқару жене жабу жонівдегі негізгі
S5.1. Мемлскеттік қаржылар және каржылық. күқык..
383
қагвдаларды бслгілейтін қаржылық құқықтық институт болып табылады.
Қаржылық жоспарлау мемлекеттің ақшалай қорларын калыптастыру, бөлу
жене қайта бөлу женіндегі экономикалық процестерді, сондайақ қаржылық
жоспарларды өзірлсу, қарау^ бекіту және атқарылуын ұйымдастыру процсстсрін
жоспарлы түрдс басқару, нсмесе каржылық жоспарларды әзірлсу, қарау, бскіту
және атқару женіндегі мемяекеттік уекілетті жөнс арнайы мамандандырылған
органдардың тиісті заңдарда көзделіп, бслгілснгсн қызметтері түріндс
корініс табады.
Қаржылық жоспарлау объеісгісі акшалай қор болып табылады. Ал осы
ақшалай қорлардьщ жиынтыгы мемлекеттің каржылық рссурстарын құрайды.
Қаржылық жосяарлаудык міндеттсрі: акшалай қорлардың қалыптастырьшу
коздсрі мен жалпы келсмін айкындау; акшалай қорларды пайдаланудын басыьщы
бағыттарын айқындау; кажстті каржылық резервтерді құру; орталықтандырьшган
және орталықтандырылмаган акща қаражаттарын экономика сскторлары мен
салаларының жөнс екімшілік — аумақтык құрылымдардың арасында болудің үтымды
пропорциясьш бслгілсу болып саналады.
Қаржылық жоспарлау стадияларына: !. қаржылық жоспардың жобасын
азірлсу; 2. қаржылық жоспардың жобасын карау; 3, қаржылық жоспарды іскіту;
4. қаржылық жоспарды аткаруды ұйымдастыру және оньщ атқарылуына бақылау
жүргізу; 5. каржылық, жоспарды (кірістсрі мен шыгыстарын) жабу және
каржылық жоспардың аткарылуы жөнінде есеп беру жатады.
Жоспарлы қаржылық актілер қаржылық жоспарлаудын заңи нысаны жэнс
қаржылық құқықтық актілердің бір түрі болып табылады, соңдайақ олар
мынадай белгілерімен срскшсленеді: қоғамдық қатынастарды рсттсйді; олардың
атқарылуіа мсмлекеттің мәжбүрлсу күшімен қамтамасыз етіледі; бслгілі бір
құқықтык монжайларды туындатады; міндетгі түрде атқаруға жататын
омірліталап сипатында болады,
Жоспарлы қаржылық актілердің ҚР Парламентінің заңы, жсргілікті
Мослихаттардың ңормативтік шешімдсрі, ҚР.Үкіметінің нормативтік қаулысы,
министрдін бүйрыгы, трест басқармасының бүйрыгьі, кәсіпорынның бірінші
басшысының бүйрыгы сиякты күкыктык нысандары болады.
Қаржылық жоспарлар:. Республикалық бюджет, жсргілікті бюджеттср,
министрлікгер мен ведомствалардың қаржылық жоспарлары, мемлекеттік
кесіпорындардың қаржылық жоспарлары.
384 !5rapay. Қаржылық. к.үк,ык.тық жалпы смпаттамасы
мемлекеттік мсксмслсрдің шыгас сметалары, ҚР Үлттық Ванкісінщ каржылық
жоспары, мемлекеттік сақтандыру ұйымының қаржылықжоспары, мемлекеттік
банктің 'қаржылық жоспары, мемлекеттің валюталық жоспары түрівде көрініс
табады.
Мемлекеттік каржылық бақылаудың к.үк гқтық негіздері дел каржылық
бақылауды жургізуте уекілетгі органдарыньщ жүйесін айкындайтын және олардың
мемлекеттік қаржылық бақылау аясындағы қүзыреттерін белгілейтін, сондай ақ
қаржылық тскссрулсрді жүргізу төртібі мен нысандарын белгілейтін қаржылық
құқықтың институгын айтамыз..
Осы институтты құрайтын құқықтық нормалар: бақылау кызметінің барлық
аспсктілерін заң жүзінде мүқият негіздейді; бақылау органдарының құқықтық
мертебелері мен жүйесіи айқындайды; мемлекеттік қаржнлық бақылаудың аумага
мен шегін айқындайды; мамандандырылған мемлекеттік рргандардың қаржылық
бақылауды жүзеге асыру жөніндегі екілеттіліктерінщ колемін белгілейді;
мемлекеттік (кейде басқа да) бақылау органдарының кызметтерін ұйымдастыру
қағидаларың белгілейді; қаржылық тексерулердің түрлерін, нысаадарыи,
едістерін және тексеру жүргізу тәртібін белгілейді.
Мемлскеттік каржылық бақылау мемлекеттік бюджет пен бюджетгсн тыс
қорлардың атқарылуын, ақша айнальшъшьщ ұйымдастырылуын, кредитгік
ресурстардың пайдаланылуын, мемпіекетгаі ішкі және сыртқы қарызы мен
мемлскеттік резервтердің жай күйін. қаржылық және салықтық жеңілдіктердің
берілуін тсксеру түріиде жүзегс асырылатын қызмет болып табылады.
Мемлекеттік қаржылық бақылаудың негізгі мівдеттеріне: I. қаржылық
заңдардың сақталуын қамтамасыз сту; 2. қаржы жүйесінің тиісінше қызмет
атқаруын қамтамасыз ету; 3. қаржылық тәртіптің сақталуын қамтамасыз ету; 4.
мсмлекеттің қаржылық ресурстарын завды жене тиімді пайдалануды қамтамасыз
ету; 5. қаржылық төртіптің бүзьшуын жою; 6. мамандаңдырылғаи қаржьшық
оргавдардьщ өздеріне жүкгелген міндеттерді бұлжытпай атқаруларына қолгабыс
сту; 7. кдржылық қатынас субъектілсріщң мешіекст алдымдағы өз қаржылық
мідеттемелерін уақтылы және мүлтіксіз орындауларына қолғабыс ету жатады.
Қаржылық бақылаудың негізгі өдістері: қаржылық жоспарлардың
есептеулерін тексеру; алғашқы қаржылық қүжаггарды тексеру; бухгалтерлік
есеп регистрындаға жазбаларды тексеру; статистикалық және бухгалтерлік
есептеулерді тексеру тауарлық материалдық қүндылықтарды, негізгі қорларды
жене қолма кол
15.1. Мемлекеттік кяржылар және каржылық. қүқык..
385
ақшаларды жартылай немесе жаппай түгсндеуді жүзегс асыру^ кредиттік
қаржылық мскемслердегі ақша құжаттарының шынайылыгын тексеру; ондірістегі
матсриалдық шыгындар мен басқа да мән — жайлардың негіздемелеріне
сараптамалық бага беру; құқық қорғау оргаңдары мен соттардан түсетін
ақпараттарды талдау және қорытынды беру; қаржылық операцияларды жүргізуге
қатысы бар лауазымды тұлғалар мен азаматтардан ауызша және жазбаша
түсініктсмс алу; банкке және басқа кредиттік мсксмелерге ресми сүраныс
жасау; ревизия жатады,
Мемлекеттің қаржылық қызмстінің аяларына байланысты кархылық бақылау:
ақша айналымы аясыкдағы бақылау, валюталық бақылау, бюджеттік бақылау,
салықтық бақылау, мемлекеттік банктік қызмет аясындағы бақылау мемлекеттік
сақтавдыру аясындағы бақылау және мемлекеттік салалық қаржылар аясындағы
бақылау түрінде жүзеге асырьшады. ;
Көсіпорындар мен ұйымдардың қаржылық шаруашылық қызметтсрін (олардың
барысында заңдылықтың сақталуын, мақсатқа сәйкес және тиімді болуын),
олардың алғашқы ақша құжаттарын және бухгалтерлік жазбаларын зерделеуге
негіздей отырып тексеру ревизия жүргізу болып табьшады.
Қаржылық құқықтық жауапкершілікті күқықтық реттсу мемлскеттің
қаржьшық қызметінің аясында кврініс табатын қаржьшық құқық бүзушылықтарды
және соларды жасаганы үшін қолданылатын заңи жауапкершілік түрлерін
сондайақ оларды қолдану қагидалары мен түрлері белгілейтін қаржылық
құқықтық институт болып табылады.
Қаржылық құқық бүзушылық деп, қаржылық заңдардың нормаларымен
белгілеңген және олар ойдағыдай орындалмаған жагдайда нақты заңи
жауапкершілік түрлері көзделінген өздеріне тиссілі қаржылық шндеттерін
тиісінше орындамағандарына байланысты көрініс табатын қаржылық қатынасқа
қатысушылардың құқыққа қайшы ісерекеттерін (өрекстсіздіктерін) айтуға
болады.
Қаржылық құқық бүзушылық: күқыққа қайшылығы; йнөлілігі; зардаптың
§олуы; күқыққа қайшы өрекет пен соның нетижесіндс туындаған
залалзардаптардың арасувдағы себептік байланыс; жазаға тартьшуы сиякты
белгілерімен сипатгалынады.
Қаржьшық құқық бүзушьшықтардыд:
1. мемлекет пен к.оғамның материалдық мүдделеріне қарсы қаржылық
күқық бүзушылықтар.
2. мемлекеттің қаржы жүйесінің айтарлықтай қызмет атқаруына кедергі
жасайтын қаржылық құқық бүзушылықтар.
386
І5тарау. Қаржылық құқыктық жалпы сипаттамасы
3. қаржылық, құқықтық қатынастарға қатысушы тараптардың күқықтары мен
заңды мүддслсріне қарсы бағытталған қаржылық құқық бүзушылықтар.
4. мемлекеттін мамандандырылган қаржылық органдарының оз қызметтсрін
жүзсге асыруларына кедсргі келтірстін қаржылық құқық бүзушылықтар сиякты
түрлері болады.
Қаржылық құқықтак. жауапксршілік қаржылық, құқықтық нормалардың
омірлі талаптарын атқаруга байланысты өздсріне жүктслгсн міндетгсрді
тиісінше орындамаган үшін қаржылық күқықтық қатынастарга қатысушы
тұлғаларга қолданылатын, нсгізінсн алгаида материалдық мемлекеттік
можбүрлеу щаралары болып саналады.
Мемлекеттік қаржылар саласындағы құқық бүзушылықтар үшін мына
кслссідсй: қаржылық құқықтық, өкімшілік күқықтык,, қылмыстық құқықтық
сияқты заңи жауапксршілік түрлері колданылады.
Әкімшілік құқықтык, жауапксршілік шарасы окімшілік айыппүл болып
табылады. Қылмыстық құқықтық жауапксршілік шаралары айыппүл, түзсу
жұмыстары, бас бостандыгынан айыру, оған қоса мүліктсрін торкілсу түріндс
корініс табады.
Қаржылық банктік қызмст дсп қоғамдык. мемлекеттік матсриалдық
мүддслср мен мүқтаждықтарды қамтамасыз сту үшін К,азак.ста11пьщ Үлттық
Банкі мен басқа да мемлекетпк крсдиттік ұйымдардың мемлекеттің банк жүйссін
жстілдіругс, мемлекеттік банктсрдің ақшалай рссурстарын қалыптастыруга және
оларды мемлекеттіц орталықтандырылган ссудалық қорлары рстіндс пайдалануга
багыгталған, сондайак. банктік заңдармен коздслгсн банктік опсрациялар мен
момілслсрді жүзеге асыру жоніндсгі қызмсттсрін айтамыз.
Қаржылық банктік қүқык.тың понінс Қазақстанның Үлттық Банкі мси басқа
да мемлекеттік банктсрінің, сондай — ак. ҚР тиісті заидары бойынша
мемлекеттің қаржылық агснітсрі болып табылатын мемлекеттік смсс баиктсрдің
банктік к.ызмсттсріиің барысында туывдайтын қоғамдық (банктік) қатынастар
жатады.
Қаржылық банктік құқық капитал рыногында орталықтанлырылган ссудалық
қор рстіндс пайдаланылатын мемлекеттік банктсрдің акшалай рссурстарын
қалыптастыру жоііс жүмсау барысинда туыядайтын банктік қатынастарды
рсттсйтін қаржьшык. құқықтыц бөлімі, ягии айрықша қаржылық. қүқык.тық
институт болып табылады.
15.2. Қаржылық, күқықтық. қатынастар.
387
Қаржылық сақтандыру қызмсті мемлекеттің сақтандыру жүйесіндсгі алдын
алу және қалпына келтіру шараларын жүзеге асыру, сақтандыру жагдайларының
туындауына орай заңды және жеке тұлғаларга келтірілген залал — зардаптардың
орнын толтыру мақсатында арнайы ақшалай қорларды (сақтандыру резервтсрін)
қалыптастыру жөніндегі мемлекеттік сақтандыру ұйымдарының іс қимыддары
ретінде сипатталады.
Қаржылық сактандыру құқығының пәніне еліміздегі сактандыру ісін
ұйымдастыру және мемлекеттік міндетті сақтандыруды жүзеге асыру, сондай —
ақ мемлекеттің сақтандыру резсрвтерін қалыптастыру және бөлу барысында
туындайтын қоғамдық қатынастар жатады.
Сақтандыру нысандары:
1. міңцеттілік дәрежесі бойынша — ерікті және міндетті;
2. сақтандыру объектісі бойынша — жеке және мүліктік;
3. сақтандыру төлемін жүзеге асыру негіздері бойынша жинақтаушы және
жинақтаушы емес болып бөлінеді.
Қаржылық сақтандыру құқығы мемлекеттің қаржылық сақтандыру қызметінің
барысында, яғни еліміздегі сақтандыруды үңымдастыру, мемлекеттік міндетті
сақтандыруды жүзеге асыру және мемлекеттің сақтандыру резервтерін
қалыптастыру жөнс оны белу барысында туьшдайтын сақтандыру қатынастарын
реттейтін қаржылық құқықтың бөлімі.
Қаржылық шаруашылық құқығаның пөні деп, мемлекеттік
орталықтандырылмаған қаржыларды қалыптастыру, бөлу және пайдалануды
ұйымдастыру барысында туындайтын қоғамдық қатынастарды айтамыз.
Мемлекеттік орталықтандырылмаған қаржьиіар мемлекеттік кәсіпорындар
мен мемлекетіік мскемелердің тиісті ақша қорларының жиынтығы, сондайақ
олардың осы ақшалай қорларын қалыптастыру және бөлу процесіндс туындайтын
экономикалық қатынастардың жиынтығы мағынасында түсіндіріледі.
Сонымен, қаржьшық шаруашылық құқығы мемлекеттің орталықтаңдырьишаған
акиіа қорларын тиісті қаржі.шық құқықдақ мақсаттарды кездей отырып
қалыптастыру, белу жене пайдалануды үйьшдастыру барысывда туыадайтын
айрықша қоғамцық қатынастарды реттейтін қаржылық құқықның бөлімі болып
табылада£. ■
15.2. ҚаржьЕлық құқықтьщ кятпанастар.
Қаржылық құқықтық қатынастар деп мемлекеттің қаржылық қызметінің
барысында* қаржылыққұқықтық нормалардың
388
15тарау. Қаржылық. күқыктык. жалпы сипаттамасы
нсгізінде туындайтын қоғамдық қатынастарды, яғни каржьшық құқық
нормаларымен рсттелінгсн мсмлекеттік қаржылық қатынастарды айтамыз.
Осы айтылган жойттергс байланысты, бірден қаржылық құқықтык
қатынастарды сипаттауға көшпестен §үрын қаржылықкүқықтық нормалардың
монжайларына тоқтала кетуіміз қажет.
Сонымен, каржылық құқықтық нормалар мсмлекеттің қаржылық қызметінің
барысында туындайтын қоғамдық қатынастарга катысушылардың жүріп түру
қағидаларын бслгілсйтін, сондайак оздсрінің мәнжайына байланысты
материалдык жомс ұйымдастырушы болып бөлінетін құқықтық нормаларга жатады.
Материалдык. қаржылық құқықтық нормалар матсриалдық объектісі рстінде
ақшалай қозғалысты білдіретін қаржылық, қатьшастарды рсттейді. Ал
ұйымдастырушы қаржьь лық. қүқыктық нормалар каржылық қызметтің
процедуралары мен нысандарын бслгілсйді және қаржылық құрылымдары
айқындайды.
Сонымен біргс, оздерінің реттсуші ықпалын тигізстін оралуан қаржылық
қызмст аяларына қатысты қаржылық, күқыктык. нормаларды бюджсттік құқықтық
нормалар, валюталық. құқықтық !л.ормалар, қаржылық банктік құқығынын
нормалары, қаржьілық, шаруашьиіық құқығының нормалары, салықтық құқықтық
иормалар дсп нактыландыруга болады.
Осы қаржылық құқықтык. нормалар мына кслссідсй срскшс бслплсрімен
сипатталады: 1. Олар мемлекеттік уокілстті органдар тарапынан бслгпіснсді
және мемлекеттік октсм сипатта болады. 2. Олар қаржылық қатынастарга
қатысушьшардың қайсы бірінс субъектиитік құқық бсру, ал басқаларына заңи
міндет жүқтсу аркыліі тск сол қаіысушылардың жүріе түрыстарын рсттейді.
3. Олар тиісті зани нысандағы актілсрмен, яғни қаржылық заң актілсрін
шыгару арқылы ғана бслгілснсді. 4. Бұлжытпай, тиісінше орындалуы мақсатында
олар мемлекетгің можбүрлеу күшімен қамтамасыз стілсді. 5. Олар мон
жайларының мүқият баяндалуымсіі, диспозицияларыныңтолық құрылуымен және
айрықша мазмүндалуымен срскшслснеді. 6. Олар тиісті қатысушылардың мемлекет
алдындағы қаржылық. міндеттсмслерін туындатады және мемлекеттіц материалдық
мүдделсрін қамтамасыз етугс ссбін тнгізсді. 7. Олар мемлекеттің күқық
жүйссіндсгі басқа құқықтық нормаларга қарагаида құрамдарында сссптсу
нормаларының болуьшсн айрықшаланады. 8. Олар басқа құқық салаларының
құқықтық нормаларымен салыстырганда оздсрініц тікслсй мақ
1S.2. Қаржылық күкык,тык. қатынасгар.
389
сат багдарымен және жүйесінде кобінссе импсративтік және қүзыреттер
бслгілейтін нормалардың болуымен ерскшслснсді.
Қаржьшык құқықтық қатынастар: бюджсттік; қаржылық. банктік; қаржылық
сақтандыру; қаржылық шаруашылық құқықтық қатынастары; материалдық қаржылық
құқықтық қатынастар; ұйымдастырушы қаржылық құқықтық қатынастар; біржақты
өктем қаржылық құқықтық қатынастар; шартты каржылық қүкдқтық қатынастар;
реттеуші қаржылық құқықтық қатынастар; қорғаушы қаржылық құқықтық
қатынаетар болыгг белінсді.
Қаржылық құқықтық қатынастардың субъсктілеріне: мсмлекеттің біртүтас
өзі; окімшілік аумақтық құрылымдар; мемлекеттің уокілетті органдары;
жсргілікті мскілсксттік басқару органдары; заңды тұлғалар (мемлекеттік жөнс
мемлекеттік смес, коммсрциялық және коммсрциялық смсс, резидент және
резидент смес); жскс тұлғалар (азаматтар, шетсл азаматгары және азаматтығы
жоқ тұлғалар) жатады.
Қаржылық күқықтық қатынастар: 1. Олар тек мемлексттің
каржылықхызметінін аясында, мемлекеттін қаржылық қатынастарды құқықтық
рсттсуінін нотижсеіндс туындап. оркендсйді. 2. Оеы қатынастардың міндетгі
ері түрзқты субъсктілсрі қаржылық жене басқа да октем окілстгіліктері бар
мемлекеттік уокілетті органдар^ болып табылады. 3. Осы қатынастардың
объскіісіне ақшалар нсмесе ақшалай міндеттемслср жатады. 4. Олар, негізіиде
үлтгық табысты болу барысында туындайтындықтан орқашанда болу сипатында
болады. 5. Бұл қатынастар мемлекеттің ақша жүйссін, оның қаржылық
құрылымдарын қалыптастыруды, мскілекеттің ақшалай қорларын қалыптастыру
процсстсрін хоспарлауды ұйымдастыруды, сол ақшалай қорларды пайдаланудь
ұйымдастыруды жене осы пайдалану процссінс бақылау жүргізуді білдіреді. 6.
Олар мемлекеттің матсриалдық, базасын қалыптастыру барысында
туындайтындықтан экономикалық сипатта болады. 7. Олар мән мағынасы бойынша
экономикалық қаржылық қатынастар, ал нысаны бойынша қаржылық құқықтық
к.атынастар рстіндс корініс табатын бірыңғай қоғамдық қатына ■ старды
корсстсді.
Мемлекеттік орган тек мына кслссідей жайжағдайларды сактаганда ғана
қаржылық құқықтық қатынастың субъеклісі болыг; сссптслінсді: бұл субъект
жеткілікті колсмде тиісті октсм қаржьь лық окілсттілік берілген мемлскетгік
орган болып саналады; осы органың қызмсті мемлекеттің қаржы жүйссінің
құрамына кірстін
15тарау. Қаржылық. к.ү к.ы клық, жал пы сипаттамасы
ақшалай қорларды қалыптастыру, болу және пайдалануды ұйымдастыру
процсстсрін корсетугс тиіс; осы органның қызметтері жалпы мемлекеттік
мүдделсрмен айқындалады; осы қызмс ітсрдің барысында мемлекеттің
функциялары жүзсге асырылады; осы қызметтсрдің барысында туындайтын
қатьшастар өздерінің экономикалық және құқықтық белгілері бойынша қаржылық
қатынастар болып табылады.
Қаржылық құқықтық қатынас субъектілері өздерінің құқықтық және басқа
да мән — жайларына байланысты өктем билік жүргізуші және бағынышты
(тәуелді) болып белінеді.
Өктем билік жүргізуші взінің құқықтары мен заңды мүдделерін: 1.
қаржылық берсшсктерді біржақты — мәжбүрлеу түрінде ендіріп алу. 2. мемлекет
алдындағы өзінің қаржылық мівдеттемесін орындамаган тұлғаны осы уәкілетті
субъскгінің біржақты шешімінің негізінде қаржылық құқықтық немесе
өкімшілік құқықтық жауапкершілікке тарту. 3. қаржылық заңдарды бүзған
тұлғаларды заңдарда кезделген қылмыстық жауапкершілікке тарту мақсатында
тиісті құжаттарды құқық қоргау органдарына жіберу жольшен қоргайды.
Багынышты субъектілер өз құқықтары мен заңды мүдделерін: қаржылық
органдар мен олардьщ лауазымды тұлғаларының іс өрскеттері жонінде солар
бағынатын оргаңдарға шағымдану, сондайақ қаржылық органньщ ісәрекеті
жөнінде сотқа шағымдану төсілдері арқылы қорғай алады.
Қаржылық құқықтық қатынастардың пайда болуыньщ, өзгеруінің және
ток.татылуының негізінде жататын, қаржылық заңдарда көзделген қүзырепі
мемлекеттік органдардың, лауазымды адамдардың, заңды және жекв тұлғалардың
саналы, құқыққа сай іс қимылдарының нөтижесі, сондайақ адамның, қоғамның
еркінен тыс қүбылыс оқигалар ретінде көрініс табатын завды маңызы бар
фактілер қаржылық құқықтағы заңи фактілер болып табьшады.
Қаржылық құқықтага заңи факгілер мынадай функцияларды:
1. қаржьиық құқықтық қатынастардьщ туындауын, езгертілуін жене
тоқтатылуын қамтамасыз етсді. 2. харжылық құқықтық реттеу өдісінің элементі
қызметін атқарады. 3. өте маңызды ақпараттық қызмет атқарады. 4.
мемлекетгің қаржылық қызметінің аясындағы заңцылықты кепілдсндіреді. 4.
кейде ынталандыру қызметін де атқарады.
Қаржылық құқықтық қатынастың пайда болуыньщ негізінде:
15.3. Бюджетгік кукық және мемлекеттік бюджет.
391
1. тиісті қаржылық органның жскслсңген қаржылық актіні шыгаруы. 2,
қаржылық шарт жасасу (шартқа отыру). 3. бслгілі бір тұлғаның салық. салуға
жататын объектіні сатып алуы, нс болмаса каржылық заңдардың ауқымына
жататын өзге дс ісқимьшдарды жүзеге асыруының нэтижесіңдс салық немесе
басқа міндетті толсмді толеуші мортсбссінс ие болуы сияқты заңи )актіпср
жатады.
Ал қаржылық құқықтық қйтынастың өзгеруі нсгізіидг мына: 1. салықтық
шндсттсменін нсгізінде жататын каржылық жоспарлық актіні өзгерту. 2. салық
салу объектісінің өзгеруі. 3. салық толсушінің құқықтық мәртсбссінің
өзгера. 4. бслгілснгсн тортіп бойынша бұрын жасалынган қаржылық щартты
өзгерту сияк.ты заңи фактілер жатады.
Қаржьшық күқықтық хатынастың тоқтатылуы нсгізінде жататын заңи
фактілср: 1. қаржылық міндеттсмені атқару. 2. қаржылық міңдсттемені
туындатқан қаржылық шартты бүзу. 3. қаржылық құқықтық қатынастың бір тарабы
болып табылатын мемлекеттің басқа тараптың алдындағы өзінін қаржылық
міндеттсмесін орындаудан бас тартуы, не болмаса тиісті контрагснтіи өзінің
алдындағы қаржылық. міндеттсмссін атқарудан босатуы түрінде корініс табады.
Осы айтылгандары қорыта ксліп қаржылық құқықтык, қатынастарға мынадай
түсінік бсруге болады: қаржылық құқықтық қатынастар дсп, мемлекст және
қоғам мүддесін қа.чггамасыз стуге багытталған, октсм — мүліктік сипатта
болатын, қаржылық құқықтық нормаларға негіздслгсн және сол нормалармен
рсттелстін, маңызы бойынша экономикалық болып табылатын. мемлекеттің және
оның уокілстті органдарының қаржылық қызметтерінің барысында туындайтын
қоғакщық қатынастарды айтамыз.
15.3. Бюджеттік құқық жзне мешіекеттік бюджет.
Бюджсттік құқық мемлекеттік бюджетгі (Республикалық жон? жсріілікті
бюджсттердің жиынтыгы) қалыптастыру және болу, сондай ақ бюджсттсн
бөлінгсн қаражаттарды пайдалануды ұйымдастыру барысында туындайтын
бюджеттік қатынастарды рсгтейтін қаржылық күқықтың аса маңызды бөлімі болып
табылады.
, Мемлекеттік бюджстті қалыптастыру және болу, сондайак, бюджсттік
рссуіістарды пайдалануды ұйымдастыру барысында туындайтын бюджсттік
қатынастар бюджеттік құқықтын поні ретіндс қарастырылады.
392 15тарау. К,аржылық куцыктых. жалпы сипатгамасы
Осы бюджсттік қатынастарға мына келесідей белгілер төн болады:
І.бұл қатынастар республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттсрдің
кірістсрі мен шыгыстарын қалыптастыруға байлаиысты жүзеге асырылатын
мемлекеттІң бюдж" лік қызметінің барысында туындайды;
2.бұл қатынастар өрқашанда бөлу және қайта бөлу сипатывда коршіс
табатын ақшалай қатынастар болып саналады;
З.бұл қатынастар өрдайым республикалық бюджет пен жергілікті
бюджеттердің кірістеріне түсетін ақша сипатындағы қүнньщ және сол
бюджеттердің шыгыстарынан белінетін ақша қаражацтарының біржақты
қозғалыстарын білдіреді;
4.бұл қатынастар орташктандырылған мемлекеттщ ақша қоры және
жергілікті өқімшілік — аумақтық құрылымдар квлемінде орталықтандырылған
ақша қорлары арқылы қалыптастырылатын және бөлінетін бюджеттік ресурстар
ныеанындағы ақша қаражаттарының ағьшын көрсетстін базистік қатынастарга
жатады;
5,бұл қатынастар өрдайым мсшіекетгің және жергіліюі өкілді органдардың
негізгі кіріс және шығыс баланстарының заңи нысаңда болуына байланысты
бюджеттік құқықтық қатынастар сипатыңда көрініс табады.
Бірбірімен ете тыгаз іс өрекет жасай отырып, ездері реттейггін тиісті
қатынастарьша қарай жүйеленгсн түрдс жалпы және ерекше бөлімдерде белгілі
бір тәртіппен орналасқан бюджеттік құқықтық нормалар аркылы көрсетілетіи
бюджеттік құқықтьщ ішкі құрылысы бюджеттік құқықтың жүйесін білдіреді
Бюджеттік құқықтың жалпы бөлімі мына: 1. мемлекеттщ бюджеттік
құрылысы; 2. бюджет саласывдағы мемлекеттік басқару; 3. бюджеттік
жоспарлау; 4. бюджетгік бақьшау; 5. бюджеттік күқықтық жауапкершілік сияқты
институттардан құралады.
Ал срекше бөлімінде мына инсгитуттар керініс тапқаң: 1. бюджеттің
кірістерін құқықтық ретгсу; 2. бюджеттің шыгастарыа күқықтық ретгеу; 3.
мемлекеттік кредита құқықтуқ реттеу.
Мемлекеттің бюджеттік құрылысьшыч құқықтық негіздері Қазақстан
Республикасы бюджет жүйесінің ұйымдастырылу құрылысын, құрылым негізіндегі
қагңцаттарьш және бюджет жүйесівдегі уәкілетгі органдардың құрыльшы мен
взара іс қимылдарын, сондай ақ бюджеттік реттеудің мақсаты мен өдістеріи
белгілейтін бюджеттік құқықтың институты болып табылады.
Мемлекеттік бюджет саласындағы басқару — бюджетгік қызмет аясында
тортіптеуші және жүйелеуші іс әрекеттерді, ұйым
S5.3. Бюджетгік құқық және мсмлекетгік бюджет.
393
дастырушы ықпал сипатыңдағы іс қимылдарды ңсмесс бюджет
терге байланысты екілеттіліктерш жүзеге асыруга тиісті мемлекеттік
уөкілетті органдардың жүйесін айқындайтын, сондай — ақ олардьвд осы сала
бойынша қүзыреттерін белгілейтін бюджсттік құқықтың НПСПЩПЫН& жатады.
Бюджеттік жоспарлаудың күқықтық негіздері — мемлекеттік бюджета
қалыптастыру жене белу процестерін жоспарлауды жүзсге асыруга қажетті
біліктіліктері баруәкілетті мемлекеттік органдар шеңберін және олардың
тиісті бюджеттік қүзырсттерін белгілейтін5 совдай — ақ бюджеттік
жоспарлауды (процесті) мсмлекеттік және жергіліісті деңгейлерде заңи
регламенттеп, оның негізгі қағидаларын белгілейтін бюджеттік құқықтың
институты болып табылады.
Бюджеттік бақылаудың қүқыктық нсгіздсрі — бюджетті қалыптастыру8 болу
және бюджеттен бөлінген қаражаттарды пайдалану процестерінің заңды негізде,
мақсатқа сай жүргізілуін бақылап, тексеруді жүзсге асыратын уөкілетті,
арнайы мамандаңдырылган мемлекеттік органдардьщ шеңбері мен дәреже —
дсңгейлерін және қүзыреттерін айқындайтын, совдай ~ ақ осы бақылаудың
түрлері мен өдістерін белгілейтін бюджеттік құқықтың институты ретінде
корініс табады.
Бюджеттік заңдарды бүзгаиы үшіи заңи жауапксршілік мсмлекеттің
бюджеттік қызметі аясывдағы тиісті субъсктілердің бюджеттік құқық бүзушылық
жасагандары үшін оларға заңда козделікген мемлекеттік мэжбурлеу түрлерін
қолдану қагидалары мен тәртібін және жауапкершілік шараларын белгілейтін
бюджеттік құқықтың институты болып саналады.
Бюджеттің кірістерін құқықтық реттеу ертүрлі дсңгейдегі бюджеттерге
салықтық және садықтық емес нсгізде, түрақтм бекітілген және реітеуші
кірістер түрівдегі ақысыз аударымдар ссебінен құралатык төлемдер жүйесіи
совдай — ақ оларды мәжбүрлеп алу5 қабьщдап алу жоте гірістерге енгізу
төртібін белгілейтін бюджеттік құқықтьщ аса маңызды институты болып
табылады.
Бюджетгщ шыгыстарын құқықтық реттеу — Республикалық бюджетте немесе
жергілкті бюджеттердс жннақталған бюджеттік ресурстарды бюджет туршш заңға
жене бюджеттср туралы норматимік құқықтық шешіьадерге айікес белу жене
пайдалану процестерін белгілейггін бюджетах құқықтың айрықша институты
болып есептелінеді.
Мемлекеттік кредитті құқықтық реттеу — мемлекеттік неиссс жергілікті
деңгсйдегі бюджетке заңды және жеқе
394
}5тарау. Қаржылық. қукықтық жалпы сипатгамасы
уақытша басы бос қаражаттарын мемлекеттік заемдарда (оньод
құжаттарында) орналастыру арқылы қайтарымды және ақылы негіздс тарту және
оларды өтсу қайтару мерзімдері мен мехаиизмдерін бслгілеу барысында
туындайтын қатынастарды рсттейтін бюджсттік құқықтьщ институтын ретівде
сипатгалады. Мемлекеттік бюджет мына келесідей:
S. матсриалдық мағьшасында бюджет мемлекет ауқымында
орталықтандырылган мемлекеттің ақшалай қоры, сондайақ жеріілнсгі әкімшілік
— аумақтық құрылымдар дсңгейінде орталықтандырылган жсргілікгі акшалай
қорлар.
2. экономикалық шғанасында бюджет жалпы Ь4емлскеттік және жергіліісгі
шңызы бар міндеттср мен функцияларды жүзеге асыруга қажстті, мемлекеттік
және жергілші деңгсйлердс орталықтандырылатын ақшалай қорларды
кдяыптастыру, §өлу жәие пайдалаиуды үйыадастыру барысында туыңдайтын
эконюмикалық қатынастардың жиынтығы.
3. ұйымдастырылу қаржылық магыйаеында бюджет мемлекеттің немесе
жсрғіл.ікгі өкімшілік аумақтық құрылымдардың нсгізгі қаржылық жоспаряары,
яғни мемлекеттің нсмесе жсргілікті окілді оргавдардың кіріс жене шыгыс
баланстары.
4. құқықтық мағынасывда бюджет мемлекеттің ©р жьш сайын қабылдайтын
негізгі қаржыльщ заңы мсмесс ор жыл сайын жсргілікті окшді органдар
шыгаратын (оз бюджеттсрі жөнінде) нсгізгі норматинтік қаржылық құқықтық
актілері тұрғысынан қарастырылады.
Бюджсттік қызмст Республикалық женс тиісті жсргілікті бюджстті
қалыптастыру және белу, сойдай ақ бюджсттік рссурстарын пайдалануды
уйымдастыру женіндсгі мемлекеттің жөнс жсргілікті мсмдсксттік басқару
органдарыңың жоспарлангаи және жүйслснгси ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz