Құқық негіздерінің түсінігі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

ҚҰҚЫҚ НЫСАНЫ

ЖОСПАРЫ

1. Құқық негіздерінің түсінігі

Қүқық нысанын жақсы түсіну үшін әуелі философиялық кате-гория - "Мазмүн мен нысанды" жақсы білу қажет. Мазмүн - белгілі бір заттар мен қүбылыстарды қүрайтын элементтер мен процестердің жиынтығы. Ал нысан - мазмүнның өмір сүру тәсілі, оның қүрылымы, ішкі түзілісі. Мазмүн мен нысан қандай қүбы-лысқа болмасын іштей тән. Сондықтан оларды бір-бірінен бөліп алуға болмайды. Тек қалыптасқан, белгілі бір нысаны бар мазмүп ғана болмақ. Сол сияқты таза, мазмүнсыз нысан деген де болмай-ды. Нысан әрқашан да мазмүнды, мазмүн нысанды келеді. Осы екі категорияның өзара қарым-қатынасында басты рөлді мазмүн атқарады. Мазмүн үнемі дамып, өзгеріп отырады. Мазмүнға сәй-кес нысан да өзгерістерге үшырайды. Мазмүн нысанды белгілейді. Бірақ нысан да мазмүннан қалыс қалмайды, өз тарапынан мазмү-нға белсенді түрде әсер етеді. Жаңа, езінің мазмүнына сай келетін нысан оның дамуына, ілгері басуына жәрдемдеседі. Ал өзінің мазмүнына сай келмейтін ескі нысан оның дамуына кедергі жа-сайды. Мазмүн мен нысанның арасындағы сәйкессіздік ескі ны-санның орнын жаңа нысанның басуымен шешіледі.

Қүқық осы философиялық категорияның заңдарына сәйкес дамып, өзгеріп отырады. Қүқық әлеуметтік шындықтың объективтік қүбылысының сыртқы нысаны. Ғылым қүқықтың ішкі-сыртқы нысаны болады деп түсіндіреді: ішкі нысаны - қүбы-лыстың қүрылымын, жүйелік элементтерін көрсетеді; сыртқы нысаны - қүбылыстарды қүқықтық түрғыдан анықталған занды негіздердің жиынтығы.

"Қүқықтың нысаны" және "қүқықтың негізі" бір-бірімен ты-ғыз байланыстағы үғым. Бірақ олардың айырмашылығы, ерекшеліктері бар. Нысан - қүқықтың мазмүнының сыртқы көрінісін және өмір сүру тәсілін көрсетеді. Негіз - құқықтың мазмүныныц қалыптасу негіздерін, себептерін, факторларын көрсетеді.

Қүқықтық нормалардың негіздерінің үш түрі болады: матери-алдық, идеалдық, занды. 1) материалдық негізге - қоғамдағы эко-номикалық базистың, меншіктердің талаптарына сәйкес қабыл-данған нормативтік актілер жатады; 2) идеалдық негізге қоғам-дық идеологияның, сананың талаптарына сәйкес қабылданған қүқықтық нормалар; 3) заңцы негізге-қоғам жақсы, сапалы дамуы-ның талаптарына сәйкес қабылданған нормалар, қүқықтық жүйе-лер. Бүл көрсетілген үш күрделі бағыттан басқа қүқықтың негіздерінің тағы бірнеше түрлері бар: өдет-ғүрып, салт-дәстүр, мораль, корпоративтік, діни, нормалар, заң ғылымының қоры-тынды үсыныстары т. б.

Қүқықтың негіздері қүқықтың жақсы, сапалы дамуына зор әсер етеді. Керісінше, сапалы дамыған құқық өзінің негіздері мен ны- сандарына қолайлы жағдайлар жасап, қоғамды жақсы реттеп, ба-сқаруды қамтамасыз етеді.

Қүқықтың сапалы дамуына әсер ететін жағдайлар сан қырлы болады: қоғамның саяси-экономикалық, мәдени-әлеуметтік, үлттық даму процесі, адамдардың рухани сана - сезімі, халықара-лық, мемлекетаралық байланыстар т. б. Бүл процестердің қүқыққа әсері іштей де, сырттай да, объективтік және субъективтік түрғы-дан да болып жатады. Олардың әсері әр түрлі деңгейде болады және өзгеріп отырады - бірде күшейіп, бірде бәсендеп, әсіресе елде экономикалық, әлеуметтік жағдай төмендесе, нашарланса халықтың қысымы, айғайы, түрақсыздығы күшейеді. Осының бәрі қүқықтың мазмүнына, негізіне, нысанына, сапасына көп әсер етеді. Бүл әсерлердің жақсылыққа апаруы да, жамандыққа үшы-ратуы да мүмкін. Қүқықтың негіздері мен нысанының сапасы-ның деңгейіне қарап қүқыққа, қоғамға баға беруге болады.

Қүқықтың негіздері мен нысандары әр формацияда әр түрлі болады. Қүл иелену формациясындағы құқықтың негіздері мен нысанының түрлері: діни, әдет-ғүрып, моральдық нормалар, лау-азымды түлғалардың нүсқаулары, доктриналдық талқылаулар. Феодалдық қүқықтың негіздері мен нысандарының түрлері: "күштінің қүқығы" - деген атақ (право сильного) берілген, діни нормалардың үстемдігі және соттың прецеденты, заңгер ғалым- ның еңбектері. Буржуазиялық қүқықтың негіздері мен нысанда-ры мемлекеттік басқаруды бірте-бірте күшейте отырып, қарым-қатынастардың басым көпшілігін қүқықтық нормалар арқылы реттеп, басқаруға кешті.

Сонымен, әр елде әртүрлі қүқықтың негіздері мен нысандары қалыптасты. Бір елде - парламенттің, екінші елде - президенттің, үкіметтің, үшінші елде - соттың, төртінші елде - діннің рөлі күшейіп отырды. Бәрі бірігіп қүқықтың, мемлекеттің қоғамды басқаруын жақсартуға үлес қосты. Өйткені олар өзара байланыста болып, бір-бірінің жақсы, занды тәжірибелерін пайдаланып отыр-ды.

2. Құқық нысанының мазмұны

Құқық нысаны деген заңды ұғымды бірнеше ғасырлар бойы әлемдегі барлық мемлекеттер қолданып келеді. Құқықтың мазмү-нының негізгі мәні мемлекеттік билікті іске асыру үшін, оны уақытында, сапалы орындау үшін қоғамның әр саласында сан қырлы нормативтік актілер қабылданып жатады. Бүл нормалар мемлекеттік билікке қоса, қоғамның мүдде-мақсатын, саясатын іске асырып отырады. Қүқықтың нысандарының алдында осы күрделі үш мәселенің түрғанын барлықхалық, барлыққоғам біледі. Сондықтан қүқықтық нормаларды адамдардың, заңды түлғалар-дың басым көпшілігі ерікті түрде орындайды. Бүл барлық мемлекеттердің, әсіресе дамыған елдердің, тәжірибесінен белгілі болып отыр.

Қүқық иысаны - мемлекеттік биліктің заңға, нормаға айналу түрлері. Бүл пікірді дүниежүзіндегі мемлекеттердің басым көпшілігі қолдайды.

Қүқық нысаны туралы бүдан басқа тағы бірнеше пікір бар: бірінші - қүқықтың өмірге келу жолдарын нысан дейді: екінші -мемлекеттік органдардың қабылдаған актілерін нысан дейді; үшінші - қоғамдағы қатынастарды реттеп, басқаратын нормалар-ды қүқықтың нысаны дейді. Бүлардың бәрінде шындық бар. Себебі қүқықтың маңызы, рөлі, ықпалы сан алуан. Мүның қайсысын алсаң да қүқықтың неше түрлі маңызы, ықпалы, рөлі байқалады. Соның бәрі құқықтың нысаны.

Қүқық нысанының белгі-нышандары, ерекшеліктері:

1. Қоғамның экономикалық базисына сәйкес қалыптасатын мүдде-мақсатты іске асыратын нормалар;

2. Халықтың саяси, әлеуметтік, мәдениеттік мақсаттарын іске асыратын нормалар.

3. Бостандықты, теңцікті, әділеттікті қорғайтын нормалар

4. Зандылықты, тәртіпті қатаң қорғайтын нормалар. Қүқық нысанының негізгі түрлері:

Қүқықгық әдет-ғүрып. Бүл қүқықтың негізгі қоғам тарихында мемлекеттің қальштасу кезеңінде өмірге келген қүқық нысаны. Әдет-ғүрып нормалары адамдардың қарым-қатынасында көп жылдар пайдаланып, өмірде жан-жақты тексеру, тәжірибе арқылы қалыптасты. Мысалы: Ману заңы, орыс правдасы, "Қасым хан-ның қасқа жолы", "Есім ханның ескі жолы" т. б. Әдет-ғүрып нор-малары арқылы қазіргі кезенде де дамушы елдерде біраз қарым-қатынастар реттеліп, басқарылып жатады.

Әдет-ғүрып нормаларды қолдану жөнінде басым түрде бір пікір жоқ. Біраз мемлекеттер қарсы пікірде. Әлем көлеміндегі елдердің көпшілігі бүл нормаларды пайдаланып келеді. Оның ешқандай зияндығы жоқ деуге болады. Әдет-ғұрып нормаларын қолдануға мемлекеттік органның нүсқауы немесе рүқсат болса ол нормалар қүқықтық әдет-ғүрыпқа айналады.

Әдет-ғүрыптың бірнеше түрі бар: әдет, әдептілік т. б. Әдет -адамның қажеттілігіне айналып қалыптасып кеткен түрақгы әре-кет. Ешбір адам өмірге жақсы немесе жаман әдетпен келмейді. Әдет өмір жемісі, тәрбие нәтижесі. Әдет жағымды, жағымсыз бо-лып екіге бөлінеді. Әдеттілік - моральдық нормаларды жақсы орындау. Әдептілік өте қажетті қасиет, сезім мөлшерінің негізгі белгісі. Әдеттілік ата-ананы құрметтеу, үлкенді сыйлау, шыншыл, әділетті болу сияқты жалпы халықтық нормаларды да дүрыс атқ-ара білуді керек етеді. Әдет-ғүрып нормалары ресми заңдармен қатар қолданылады және бүл нормаларды бүзушылар жауапқа тартылады.

Прецеденттік қрфіқнысаны - белгілі бір іске байланысты қабыл-данған шешім және бүл шешім кейін соған үқсас істерді қараған-да басшылыққа алынып отырады. Оның екі түрі бар: а) соттық прецедент; ә) әкімшілік прецедент (басқару органдарының шы-ғарған шешімі) .

Заң ғылымы - (құқықтық доктрина) - құқықтың жақсы қалып-тасуына, дамуына, орындалуына көп үлес қосады. Қүқықтық сана-сезімнің деңгейін көтеруге зор әсер етеді. Мүсылмандық елдерде бүл доктрина өте кең шеңберде қолданылады.

Нормативтік шарттар - қоғамдағы қатынастардың негізі бола алады . . . Мысалы: ГФР - ГДР бірігу шарты, мемлекеттердің ара қатынасындағы шарттар, кәсіпшілер одағының үжымдық шарт-тары т. б.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.