Қүкық шығармашылық процесінің негізгі сатылары (стадиялары)

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

Қүкық шығармашылық процесінің негізгі сатылары (стадиялары)

Нормативтік актінің жобасын дайындау бірнеше сатыдан өтеді жөне ол
мынадай бірнеше қажетті шарттың сақталуын талап етеді:
1. Заң шығарушынын еркін алдын ала қалыптастыру (жобаны дайындау). Бұл
процесс, әдетте, жоба қабылдау туралы шешім қабылдаудан басталады. Ол
бәрінен бұрын, заң дайындау жұмыстарының бекітілген жоспарларынан бейнесін
табады, мұндай жоспарлар қабылдау Қазақстан Республикасынын және біркатар
басқа да мемлекетгің заң шығару тәжірибесінде бар. Оған қоса заң жобаларына
қатысты мұндай шешімді елдің ең жоғары заң шығарушы органы (айталық,
Парламент) өзінің тұрақты комиссиялары мен комитеттеріне, Үкіметке немесе
қандай да бір басқа органға немесе солардың бәрінің басын қосып нақты бір
актінің жобасын әзірлеу жөнінде берілетін тапсырма түрінде қабылдауы
мүмкін. Заң жобасы Қазақстан Республикасы Президентінің, Үкіметінің, заң
шығарушы орган тұрақты комиссиялары мен комитеттерінің, заң шығару
бастамасы құқығын иеленетін басқа да органдар мен ұйымдардың бастамасы
бойынша да дайындалуы мүмкін.
Президент жарлықтарының, үкімет қаулыларының жобаларын, әдетте, тиісті
министрліктер мен ведомстволар дайындайды не заң шығару жоспарының
негізінде, не Президенттің, Үкімет басшылығының бір жолғы тапсырмасы, не өз
бастамасы бойынша дайындалады. Мұндай жобалар тиісінше Қазақстан
Республикасы Президенті, Үкімет аппаратында да дайындалуы мүмкін.
Әлбетте, жобаларды дайындау кезінде ведомстволық салалық қағидат
қолданылады, бұған сәйкес бастапқы жобаларды қызмет бағдары соған сай
келетін органдар мен ұйымдар жасайды. Мұндай іс жобаның білікті жасалуын,
мамандардың қатысуын қажет етеді. Көптеген жағдайда бастапқы мөтінді
жасауды заңдық органды (Әділет министрлігі, Жоғарғы Сот, Бас прокуратура
және т.б.) қоса бірнеше ведомстволарға тапсырады.
Заң шығару тәжірибесінде жобаның мазмұнына байланысты басқа да тәсіл
қолданылуы мүмкін, айталық, заң жобаларын Қазақстан Республикасы
Парламентінің өзі де, әрі соңғы кездерде етек алған Палаталар депутатгары
да дайындайтынын біз білеміз. Алайда қазіргі кездегі заң шығару
тәжірибесінде жобаларды дайындаудың ведомстволық қағидаты, дегенмеи, басым
түсіп жатады.
Жобаларды дайындаудағы қоғамдық ұйымдардың рөлін жоққа шығармауымыз
керек. Өйткені, олар бір жағдайда заң жобаларын өз бастамасы бойынша
дайындаса, еқінші жағдайда мемлекеттік органдармен бірлесіп дайындауға
тартылады. Дегенменде, ірі-ірі заң актілерін дайындауға, әр кез болса да,
жоғары оку орындарынын білікті мамандарын да қатыстыру көзден таса
қалдырылмайды. Мұның бәрі дайындалатын ақтінің мақсаты мен реттейтін
мәселесі нақты өрі жан-жақты талдаудан өтетіндігінің маңызды кепілі болып
табылады.
2. Заң жобасын дайындау кезінде заң мәтінін жазудың алдында орындалуға
тиісті жұмыстарды жүргізу қажет. Жобаны дайындауға кіріспей тұрып қоғамдық
қатынастардың осы саласын қалыпты реттеуге деген қоғамдық қажеттіліктің
қандай екенін анықтап алу маңызды. Бәрінен бұрын қоғамның тіршілік-
тынысының ұсынылып отырған акт арналған салаларының (экономиканың,
саясаттың, әлеуметтік) нақты жағдайының қандай екені, жобада шешілуге
тиісті мәселенің мәні, сондай-ақ ұсынылып отырған зандық реттеудің жалпы
мақсаты анықталады. Бұл орайда қалыпты актілердің жобалары өмірде пайда
болып заңдық реттеуді талап ететін жана мәселелерді шешу мақсатымен де,
зандарда орын алып отырған олқылықтарды, ескірген нұсқамалар мен
қайшылықтарды жою, бір мәселе төңірегіндегі актілердің көбейіп кетуін
болдырмау үшін де дайындалатынын есте ұстау керек.
Бұл кезенде қозғалып отырған мәселе бойынша қолданылып жүрген заңдар
туралы хабарлама алып, оның жәй-күйін, қолданылу тәжірибесін талдау аса
маңызды. Жобаны әзірлеушілер бұрын осы ұсынылып отырған жобаның тақырыбы
бойынша актілер қабылданған ба; егер қабылданған болса олардың тиімділігі
мен кемшідіктері қандай, олар әзірленетін жобамен қалайша байланыстырылады;
ұсынылып отырған акт қолданылып жүрген құқықтық реттеумен үйлесе ме, ол
қолданылып жүрген немесе енді әзірленетін қалыпты актілер жүйесімен
қаншалықты жақсы қарым-қатынаста болады және т.б. сияқты сұрақтарға жауап
дайындау.
Жобаларды қолданылып жүрген актілермен үйлестірмей әзірлеу заңдардағы
онсыз да айтарлықтай орын алып отырған теңсіздікті және оның ішкі
қайшылығын күшейтіп жібереді. Міне, әрбір жоба бойынша оны әзірлеудің
алдында тиісті салада қолданылып жүрген ретгеу туралы анықтама дайындау
сондықтан да маңызды. Жобаның такырыбы жөніндегі шетелдік заңдар туралы да
анықтама жасаған дұрыс болады.
Жоба тақырыбына қатысты мәселелер жөніндегі заңдардың жай-күйін талдау
бұрын қабылданған актілерге өзгерістер мен толықтырулар енгізумен шектелуге
бола ма, әлде шынында да жаңа акт дайындау қажет пе деген сұраққа жауап
беруге де көмектеседі. Актіні қолданудың ықтимал салалары: экономикалық,
әлеуметгік, зандық (юридикалық), экологиялық және басқа нәтижелері алдын
ала анықталуға тиіс, сондай-ақ мәселені шешу үшін қажетті мүмкін болатын
материалдық, қаржылық және өзге ресурстардың жұмсалуы, кірістер, шығындар
және т.б. есептелуге тиіс.
Жобамен жұмыс істеудің бастапқы сатысында болашақ актінің негізгі
ережелері жасалады, олар алға қойылған міндеттің шешілуін, талап етіп
отырған нөтижелсіне қол жеткізілуін, сондай-ақ осы мәселе бойынша
қолданылып жүрген зандардың кемшіліктерін жоюды қамтамасыз етуге тиіс. Заң
жобасы үшін және басқа да маңызды актінің жобасы үшін бірқатар жағдайда
оның ғылыми тұжырымдамасын дайындап алу да қажет.
3. Жобаның бастапқы мәтінін дайындау жөніндегі ұйымдық-техникалық
шаралар. Маңызды да күрделі жобаларды жасау үшін, әдетте, негізгі мүдделі
органдарды, қоғамдық ұйымдарды, заңгер-ғалымдарды және басқа мамандарды
қамтитын комиссиялар құрылады. Қажет болған жағдайда комиссиялар кішірек
комиссиялар, жұмыс топтары мен редакциялық топтар құруға хақылы.
Белгілі бір актінің жобасын әзірлеп жатқан дайындық комиссияларының
жұмысына мүдделі ведомстволар, ғылыми жөне Практикалық мекемелер, жекелеген
ғалымдар, кәсіпкерлер, білікті заңгерлер тартылады. Жұмысқа мұндай
комиссиялардың құрамына енбеген депутаттарды тартқан да дұрыс. Бұл орайдағы
басты мақсат — комиссияның жұмысқа қабілетті және білікті құрамын
қамтамасыз ету. Сондықтан дайындық комиссияларына нақ мамандар - мол
тәжірибесі мен білімі бар адамдар кіргені маңызды. Жобаларды дайындауға
жобаны әзірлейтін органдар мен ұйымдардың заң жөніндегі бөлімшелері
міндетті түрде қатысуы керек. Олардың қатысуы жобаның заңдық мәдениетінің
жоғары болуын, оны дұрыс ресімдеуді және заң шығару техникасы ережелерінің
сақталуын қамтамасыз етеді.
Заң жасаушы орган бірнеше органға, ұйымға немесе жекелеген адамдарға
балама жобалар дайындауды тапсыра алады немесе олармен шарттар (келісімдер)
жасай алады (әрине, ақылы тәртіппен); сондай-ақ таңдаулы жобаларға конкурс
жариялай алады. Бұл бірегей шешімдерге қол жеткізуге, пікірлер мен
айқындамалар алуандығын білдіруге, белгілі бір мәселенің оңтайлы шешімін
таңдап алуға мүмкіндік береді.
Одан әрі заң жобасын дайындау кезінде оның заңдық тұрқын дұрыс анықтай
алу қажет. Қалыпты актілерге қажетті деректер, алдын ала белгіленген
құрылымдық бөлімдер тән. Қалыпты акт түрін (мысалы, Қазақстан
Республикасының заңдары, кодекстер, ережелер,т.б.), басылып шыққан жерін,
күнін, атауын, тақырыбын, ресми адамдардың қойған қолдарын, ал бірқатар акт
үшін басылымның реттік нөмірлерін көрсету сияқты ресми белгілерсіз мүмкін
емес.
Әзірленетін актілердің түрін аныктау кезінде соның алдындағы заңдарды
зерттеу маңызды рөл атқарады, өйткені жаңа акт белгілі бір заңдық нысаны
бар басқа актілердің күшін жояды, өзгертеді, толықтырылады, түзетіледі.
4. Қалыпты актілер құрылымының айқындығы мен негізділігі. Жаңа актілер,
соның ішінде қолданылып жүрген заңдарға өзгерістер мен толықтырулар
енгізілетін актілерді дайындау кезінде олардың құрылымы айқым болуына күш
салу керек. Мұның актілерді дұрыс түсіну үшін ғана емес, оларды одан әрі
жетілдіру үшін де мәні бар.
Заң актілері, әдетте, олардың көлемі жағынан кішігірімі, баптарға
бөлінеді, президенттік, үкіметтік актілер, сондай-ақ жергілікті өкілетті
органдар мен атқарушы құрылымдарының актілері тармақтарға бөлінеді. Заңның
баптарына атаулар беріледі, оларда тиісті баптық реттеу мәні белгіленеді.
Көлемі жағынан елеулі ірі актілер бөлімдерге, бөліктерге, тарауларға
бөлінеді. Олардың қайсыбіреулеріне кіріспелер, ескертпелер, қосымшалар
беріледі.
Қалыпты актінің мәтініне (әдетте, неғұрлым маңызды актілердің
жобаларында берілетін кіріспені қоспағанда) жалпы пайымдауларды, ғылыми
қағидаларды, ұрандарды, декларация ларды, т.б. енгізудін керегі жок.
Қалыпты акт шын мәнінде заңдық қүжат болуы үшін ол қарапайым, түсінікті
тілмен, мүмкіндігінше қысқа тіркестермен баяндалуға тиіс. Онда бейнелеуші
теңеулер, эпитетгер, метафоралар, сондай-ақ ескірген жөне көп мағыналы
сөздер мен тіркестер, көпшілік қолданбайтын атау сөздер болмауға тиіс.
Стильдің дөлелділігі, өрі қысқа, өрі нүсқа болуы, салмақ-тылығы —
актілер тіліне төн белгілер. Лепірме сөздер, еркін өдеби ендеу заң мөтініне
төн емес. Атау сөздерді бір мәнді қолдану өте маңызды. Бір үғымды аңғарту
кезінде актінің мөтінінде бір атаусыз дөйекті түрде пайдаланылуға тиіс.
Актілерге өзгерістер мен толықтырулар енгізу кезінде де осы ереже сақталуы
қажет.
Жобада қағидатгы мөні бар атаусөздер анықтамасын, сондай-ақ көпшілікке
белгісіз зандық, техникалық жөне басқа арнаулы атаусөздердің түсінігін,
әсіресе егер болашақ акт кеңінен қолданылатын болса жөне көптеген лауазымды
адам мен азаматқа қатысты болса, берген дұрыс.
Қалыпты актіде міндетгі құрамдас бөлік ретінде арнаулы құқықтық
құралдар көзделуге тиіс, олар қатынастардын реттелуінің саласына қарай оның
сақгалуын қамтамасыз етеді, олар: ынталандыру, бақылау шаралары, қаулыларды
шешу төртібі, актіні жүзеге асыру тетігі жөне т.б.
Қажет болған жағдайда заң жобасымен бір мезгілде занды күшіне енгізу
төртібі туралы қаулының жобасы да дайындала-ды.
5. Жобаны аддын ала келісу. Бастапқы жоба әзірленгеннен кейін оны
тиісті құрылымдык бөлімшелермен келісу кажет. Қазақстан Республикасыңда
мынадай төртіп белгіленген, со-ған сөйкес құқықтық актілердің әзірленген
жобалары мына-лармен келісілуге тиіс:
158
- Қазақстан Республикасының Президентімен — Үкіметі-нің зандық
бастамалар жоспары жөне зандық жұмыстар жос-пары, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының Үкіметі, Жо-ғарғы Соты заң шығару бастамасы тәртібімен
дайындап, Қазақстан Республикасының Конституциясы мен зандары арқылы
Президенттің өкілеттілігіне жатқызылған мәселелерді қозғай-тын заң
жобаларды;
— Қазақстан Республикасы Президентінің аппаратымен — Үкіметінің
Президентгің актілерімен шығару көзделген каулы-ларының жобалары, Үкіметтің
мөжілісінде Президентгің төра-ғалық етуімен қаралған шешімдердің жобалары,
сондай-ақ Президенттің актілерімен құрылған орталық мемлекеттік бас-кару
органдары туралы ережелердің жобалары;
- Қазақстан Республикасының Үкіметімен — Президент Парламентке
енгізілген жөне Үкіметтің құзыретіне жатқызылған мәселелерді қозғайтын заң
жобалары;
- Жоғарғы Сотпен — Президент Парламентке енгізген жөне Қазақстан
Республикасының сотгары мен судьялардың мөртебесін қозғайтын заң жобалары.
Қазақстан Республикасы Президентінің экономикалық жөне қүқықтық
реформаның, халықты өлеуметтік қорғаудың нёгізгі мәселелері жөніндегі
актілерінің жобалары міндеттті түрде - Үкіметтің, ал қажет болған жағдайда
Қазақстан Республикасы Үлттық Банкінің, сот органдарының жөне Бас про-
қуратурасынын қатысуымен дайыңдалады.
Дайындалған жобалар құқықтық, қаржылық, экологаялық жөне өзге де
мамандандырылған сараптан жан-жақты өтулері тиіс. Мұндай сараптаманы
жүргізудің басты өзегі — дайындал-ған нормативтік шешімдердің сапалылығын
көтеру, қүқық шығармашылық жұмыстыц тиімділігін арттыру болып табы-лады, ол
түрақты жөне міңдетті болуы тиіс.
6. Жобаны аддын ала талқылау — заң шығару барьюындағы елеулі жайт. Ол,
өдетте, мүдцелі органдардың, ұйымдардың, жұршіылықтың кең шеңберін тарта
отырып жүзеге асырыла-ды. Мұндай талқылаудың түрлері өр қилы болып келеді:
бүл бірқатар мекемені, қоғамдық бірлестікті тарта отырып, жергілікті жерде
(облыстарда, қалаларда, аудандарда, ауылдар-да) қеңінен талқылау; ғалымдар
қауымының жөне мүдделі министрліктердің, ведомстволар мен өзге де
ұйымдардың қатысуымен тікелей заң шығарушы органдағы кеңесте талқылау;
дайындық комиссияларының кеңейтілген мөжілістерінде, бас-
159
пасөз бен теледидарда талқылау; жобаға ғылыми-зерттеу меке-мелерінін
пікір айтуы; жобаға оны әзірлеуге қатыспаған мини-стрліктер, ведомстволар,
өзге де мекемелер мен ұйымдар тара-пынан пікірлер мен қорытындылар беру
және т.б. Талқылау-дың өр килы түрі қоғамдық пікірді неғұрлым жақсы
ескеруге мүмкіндік береді, жобаны жасаушыларға жұмыста тиісінше айқын
бағдарлар береді.
Барлық заң жобасы, әдетте, заң шығарушы органның өз қызмет бағдары
бойынша занды қабылдауға мүдделі комиссия-лары мен комитеттерінің
мәжілістерінде алдын ала қаралады.
Аса маңызды заң жобалары бүкілхалықтық талқылауға шығарылуы мүмкін.
Бірақта Республикалық референдумның талқысы бола алмайтын мәселелер де бар.
Олардың қатарына жататындар:
1) адамның және азаматтың конституциялық құқығы мен бостандығының
бұзылуына әкеліп соғатын;
2) мемлеқеттің біртұтастығы мен аумақтық тұтастығын, Республиканы
басқару нысанын өзғерту;
3) Республиканын әкімшілік-аумақтық құрылысы мен ше-караларының;
4) сот өділдігі, қорғаныс, ұлттық қауіпсіздік және қоғамдық тәртіпті
қорғау;
5) бюджет пен салық саясаты;
6) Рақымшылық пен кешірім жасау;
7) Республика Президентінің, Парламент Палаталары мен Үкіметінің
қарауына жататын адамдарды лауазымға тағайын-дау жөне сайлау, лауазымынан
босату;
8) Республиканын халықаралық шарттарынан туындайтын міндеттемелерін
орындау мәселелері референдум талқысына қойылатын мәселелер бола алмайды
(ҚР Президентінін 1995 жылғы 2-қарашадағы "Республикалық референдум туралы"
Конституциялық заң күші бар Жарлығы, 3-бап).
Жаллы алғанда, бүкілхалықтық талқылау біздің елімізде заң шығару
жұмысындағы қоғамдық пікірді ескерудің, заң жоба-ларының сапасын арттырудың
тиімді құралына әлі айнада қой-ған жоқ.
Ескертпелер мен ұсыныстар ескерілгеннен кейін жоба түп-кілікті
пысықталады және редакцияланады, содан кейін мем-лекет еркінің заң
деңгейіне көтерілуі жобаны дайындаған органның немесе ұйымның атынан оны
ресми тәртіппен тиісті қүқық шығарушы органға енгізуден басталады.
Жобаның өз алдындағы зандарға қатыстығына қарай ол мынаддй түрлерде
берілуі мүмкін:
160
— өзіне дейінгі зандарда болмаған жаңа зандық нормала-ры бар жаңа акт;
- өзінің алдындағы актіге немесе актілерге өзгерістер мен толықтырулар,
түзетулер енгізу не олардың күшін жою туралы ақт; бірқатар қолданылып
жүрген актіні бірыңғай жаңа актіге біріктіру, онда есқі нормалар қажет
болған жағдайда қайшылықтар, кемшіліктер және баска қиғаштықтар жойыла
отырып қисынды дәйектілікпен баяндалады.
Демек, жоғарыда сөз етілгендей, құқықшығармашылық процесінің жаңа
сатысы — Парламенттегі заң шығару процесі-нің басталғаңдығын білеміз. Ол
бес сатыдан тұрады:
1. Заң жобаларын Парламенттің қарауына ресми енгізу. Осындай құқыққа
кез келген азамат не адамдар тобы ие бола алмайды, оған тек Қазақстан
Республикасының Конституция-сындағы көрсетілген ресми өкілетті органдар мен
лауазымды адамдар ғана иелі. Ата заңның 61-бабының 1-тармағында: "Заң
шығару бастамасы құқығы Қазақстан Республикасы Парламен-тінің
депутаттарына, Республика Үкіметіне беріледі жөне тек қана Мәжілісте жүзеге
асырылады", — делінген. Оның мәнісі неде? Заң шығару бастамасы құқығы эр
кезде ресми мөнді бо-лып келеді. Сондықтан осындай құқыққа иелі оргаыдар
мен лауазымды адамдар ғана заң шығарушы органнан (Парламент-тен) жобаның
мәжілістің күн тәртібіне енгізілуін жөне кара-луын талап ете алады. Ал,
Парламент болса мұндай таланты орындаудан бас тарта алмайды. Бірақ мұның
өзі Парламенттің жоба кдбылдау не кдбылдамау туралы шешіміне ықпал ете
алмайды. Өйткені, нақтылы жоба жөніндегі соңғы шешімді тек Парламент кана
қабылдауға ерікті. Ал, енді жай азаматтарға келетін болсақ, өрине, заң
жобасын дайындап Парламенттің қарауына жібере алады, бірақ Парламент оны
қарауға міндетті емес, сондықтан азаматтар одан талап ете алмайды. Бүл
туралы Кдзақстан Республикасы Парламент Мөжілісінің регламен-тінде былай
делінген: "Заң шығару бастамасы құқығы жоқ мемлекетгік органдардан,
қоғамдық бірлестіктер мен жекеле-ген азаматгардан түсетін Қазақстан
Республикасының заң жобалары Мөжіліске заң шығару бастамасы құқығы бар
орган-дар мен адамдар ғана енгізуі мүмкін". Бұл мәселе төңірегінде
еліміздің 1978 жылғы Конституциясына көз жібертсек, онда заң шығару
бастамасы қүқығына Жоғарғы Кеңестің Алкасы-ның, Министрлер Кеңесінің,
Жоғарғы Кеңестің тұрақты жөне өзге де комиссияларының, Жоғарғы Кеңестің
депутатгарының,
11-577
161
Жоғарғы Соттың, Қазақ КСР Прокурорының, Республикалық органның қоғамдық
ұйымдарынын иелі болғандығын білеміз. Тіпті, Ресей Федерациясында да заң
шығару бастамалығына иелі органдар мен лауазымды адамдардың тізімі,
біздікіне қараған-да, кеңейтіліп берілген. Онда мұндай құқыққа иелілердің
қата-рында РФ Президент!, Федерация Кеңесі, Федерация Кеңесінің мүшелері,
Мемлеқеттік Думаныңдепутатгары, РФ Үкіметі, РФ субъектілерінің өкілді
органдары жөне бүкіл жоғарғы сот органдары (РФ Жоғарғы Соты, РФ Жоғарғы
Арбитраждық Соты, РФ Конституциялық Соты) бар.
Басқа шет мемлекеттерінде (айталық, Австрияда, Испания-да, АҚШ-тың
кейбір штаттарында) заң шығару бастамасы құқығы сайлаушыларға да берілген,
ол үшін қол жинаулары тиіс. Ондай қолдардың саны Италияда — 50 мың,
Швейцария-да — 100 мың, Австрияда — 200 мың, Испанияда - 500 мың, АҚШ-та —
барлық сайлаушылардың жалпы санының 3-5% болып белгіленген.
Заң жобасы заңды қабылдау қажеттігін негіздеген, болашақ зацның
мақсаттарының, міндеттері мен негізгі ережелерінің жөне оның қолданылып
жүрген зандар жүйесіндегі орнының, сондай-ақ оны қолданудан күтіліп отырған
нәтижелердің кең көлемді сипаттамасын берген түсіңдірме жазбамен бірге
табыс етіледі. Жүзеге асырылуы қосымша материалдық және өзге шығындарды
талап ететін жобаны табыс еткен кезде қаржы-экономикалық есептер жөне
Үкіметтің қорытындысы да бірге беріледі. Заң жобасымен бірге төуелсіз және
ғылыми сарапта-малардың қорытындысы табыс етілуі мүмкін. Егерде, тиісті
қосымшалардың бірі болмаған жағдайда қүжаттарды тіркемей, белгіленген
талаптарды орындау үшін заң жобасынын баста-машысына қайтарып береді.
Осыған орай мынаны естен шы-ғармауымыз қажет: қолданылып жүрген зандарға
өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы немесе енгізілген заң жобасы
иесі, яғни, заң шығару бастамасы құқығының субъеқтісі оны қараудың кез
қелген кезеңіңде өзінің бастамасын қайтып алуы мүмкін.
Ресми түрде енгізілген заң жобаларының бөрі (егер ол қай-тарылып
берілмесе), өдетте, Палаталардың жоба бағдары жөніндегі тиісті комиссиялары
мен заң шығару органының комитеттері жөне зандар жөніндегі комитет
талқылағаннан кейін қаралады.
162
Демеқ, заң шығару бастамасы дегеніміз міндетті түрде қара-луға тиісті
зандарды қабылдау, өзгерту немесе қүшін жоюға байланысты мәселені қозғауды
заң шығарушы органның ал-дына қоя алатын заң шығару бастамашы
субъектілердің қүқығы.
2. Заң жобаларын талқылау. Заң жобаларын талқылаған кезде ол туралы
қорытынды беретін Мәжілістің тұрақты комитеттерінде алдын ала қаралғаннан
кейін Мәжілістің пле-нарлық отырысында талқыланады. Әдетте, талқылауда екі
оқылым өткізіледі.
Палата заң жобасының бірінші оқылымы кезінде осы жоба бастамашысының
баяндамасы мен бас комитеттің қосымша баяндамасын тындайды, заң жобасының
түжырымдамалық ережелерін талқылап, түзетулер түрінде ұсыныстар мен ескерт-
пелер айтады.
Баяндамалар мен қосымша баяндамалардың мәтіндері ілеспе аударма жасау
үшін казак жөне орыс тіддерінде дер кезінде, бірақ жалпы отырыс басталғанға
дейін екі сағаттан кешікті-рілмей Редакциялау жөне аударма бөліміне
беріледі.
Мәжіліс талқылау нөтижелері бойынша заң жобасының негізгі ережелерін
мақұлдайды немесе оны қабыдцамай тастай-ды. Егер оқылым барысында Палата
тапсырылған жоба оның тұжырымдамасын немесе жекелеген баптарының мазмүнын
өзгертетін түзетулерді талап етпейді деп таныса, Палата оны мақұлдайды.
Белгілі бір мәселе бойынша балама заң жобалары енгізілген жағдайда
Палата олардьі оқылым барысында бір мезгілде тал-қылайды және қаралып
отырған жобалардың қайсысын екінші оқылымға әзірлеу үшін негізге алу туралы
шешім қабылдайды.
Бірінші оқылымда қаралған заң жобасы жөніндегі шешім, егер ол Палата
депутаттары жалпы санының көпшілік дауы-сымен бекітілген болса, қабылданды
деп есептеледі. Мұндай шешім Мөжілістің қаулысымен ресімделеді. Палатаның
депутаттары бірінші оқылымында қабылданған заң жобасына түзетулерді,
жекелеген баптарды немесе түтастай жобаны алып тастау немесе толықтыру
туралы ұсыныстарды оларды қабылдау қажеттігі жөніндегі негіздемемен бірге
жазбаша түрде заң жобасы бойынша екінші оқылым басталғанға дейін 10 күннен
кешіқтірмей бас қомитетке береді: Егер заң жобасына түзету бюджеттің
қосымша шығыстарын тартуға не кірістерін кемітуге апарып соғатын болса,
онда заң жобасын қарау тапсырылған
163
комитет Үкіметке енгізілетін түзету мазмұнын табыс етеді және
қорытыңдының кажеттігі туралы мәселе кояды. Республика Үкіметі не
енгізілетін түзету жөнінде қорытынды беру тапсы-рылған орган он күн ішінде
комитетке қорытынды табыс етуге міндетті.
Бае комитет заң жобасына енгізілетін түзетуяерге қарап, оны екінші
оқылымға әзірлейді. Заң жобасының екінші окылымы кезінде бас комитеттің
төрағасы немесе осы зан жобасы бо-йынша комитет мүшесінің бірі, не
Үкіметтің өкілі баяндама жасайды. Баяндама бойынша жарыссөз болмайды. Зан
жобасын талкылау баптар бойынша, бөлімдер бойынша немесе тү-тастай
жүргізіледі. Талқылау кезінде зан жобасының жекеле-ген бөліктері немесе ол
түтастай Палатаның тиісті комитет-терінде пысықтауға қайтарылуы мүмкін. Заң
жобасының бас-тамашысы келіспеген түзетулер мөтінінің түпкілікті редакция-
сын жасау үшін келісу комиссиясына жіберіледі.
Екінші оқылым барысында заң жобасын қарау кезінде жаз-башатүрде
енгізілген түзетулер ғана қаралады; Палата депута-тының талап етуі бойынша
енгізілген түзету дауысқа салынады. Әрбір түзету дауысқа жеке-жеке
салынады. Егер жобаның бір бабына бірнеше түзету енгізу ұсынылса, онда
олардың ішіндегі қабылдануы немесе қайтарылып тастауы взге туралы мәселені
шешуге мүмкіндік беретін түзетулер дауысқа алды-мен салынады. Енгізілген
түзетулермен бірге зан жобасының өрбір бабы не тарауы, немесе бөлімі жеке-
жеке, ал содан кейін бүкіл жоба тутасгай дауыска салынады.
Егер бірде-бір депутат осы төртіпке қарсылық білдірмесе, Палата
түтастай заң жобасы бойынша бірден дауыс беру туралы шешім қабылдай алады.
Ескертпе ретінде айтарымыз, Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар
енгізу, конституциялык зандар қабыддау немесе оларға өзгертулер мен
толықтырулар енгізу мәселелері бойынша кемінде екі оқылым өткізу міндетті
(ҚР Конституция-сы, 62-бап, 6-тармақ). Бірақ аталған заң жобаларының мөтіні
бірінші оқылым кезіңде-ақ мақүлдануы мүмкін. Онда екінші оқылымның керегі
болмайды. Мұндай жағдайды да ескермеу-ге болмайды.
3. Заң қабылдау. Мәжіліс заң жобаларын Мөжіліс Палата депутатгары жалпы
санынын көпшілік дауысымен макұлдай-ды. Мөжіліс мақұлдаган, Бас комитет
төрағасы мен Мөжіліс Алпаратының тиісті бөлімдері басшыларының қолымен
алдын
164
ала куөландырылған заң жобасы Палатаның қаулысымен бірге ол мақүлданған
қүннен бастап он күннің ішінде Парламент Сенатының қарауына жолданады. Заң
жобасы түскен күннен бастап алпыс күнтізбелік күннен асырмай Сенатта
қаралуы тиіс. Сенат заң жобасын тұтастай немесе ішінара қайтарып тастауға
қақылы. Егер мөжіліс депутатгары жалпы санының көпшілік дауысымен Сенат
ұсынған згерістер мен толықтыруларға келіссе заң қабылданды деп
есептеледі, осыдан кейін Палата Төрағасы оны Мөжілістің қаулысымен бірге
Сенатқа қайта талқылауға жөне дауысқа салуға жібереді. Ал, енді Мөжіліс
Палата депутаттары көпшілік дауыспен Сенат енгізілген өзгерістер мен
толықтыруларға қарсылық білдірсе, онда Палата заң жобалары бойынша
туындаған келіспеушіліқтерді еңсеру үшін өр Палатадан сан жағынан тең
түсетін депутат-тарды катыстыра отырып келісу комиссиясын құрады. Оның
жұмысына заң шығару бастамасы қуқығы бар субъект кеңесші дауыс қүқығымен
қатыса алады. Келісу комиссиясы тиісті заң жобасының бірдей мөтінін жасауға
умтыла отырып Сенаттың әрбір қарсылығын жеке-жеке қарайды. Шешім ашық дауыс
беру арқылы келісу комиссиясының мүшелері жалпы санының көпшілік даусымен
қабылданады. "Жақтал" жөне "қар-сы" берілген дауыстар саны тең болған
жағдайда комиссия төра-ғасының дауысы шешуші дауыс болып есептеледі (бул
жағдайда ол екі дауысқа иелі деген сөз). Мөжіліс келісу комиссиясының өр
ұсынысы бойынша Палата депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен жеке-
жеке шешім қабылдайды. Палата мақулдаған келісу комиссиясының ұсыныстары
ескерілген редакциясы заң жобасын Мөжіліс Төрағасы Сенатқа жібереді.
Ұсынылған заң жобасымен Сенат келіскен жағдайда оның депутаттарының
көпшілік даусымен қабылданып, ол заңға айналады жөне он күннің ішінде
Президентгің қол қоюына беріледі. Егер Сенат түтастай немесе ішінара қайта-
рып тастаған заң жобасын қайталап қараған кезде Мөжіліс келісу
комиссиясының усыныстарьш қабылдамаса жөне Сенаттың заң жобасын қайтарып
тастау жөніндегі шешімімен өзінің келіспейтінін білдірсе, ол бүрынғы
қабылданған редак-цияда дауысқа салынады. Мөжіліс өзінің заң жобасын алғаш-
қы мақұлдауын Палата депутатгары жалпы санының үштен екісі (23) көпшілік
даусымен растайтыны туралы шешім қабылдайды, содан соң Палата төрағасы
Мөжіліс қаулысымен бірге Сенатқа қайта талқылауға жөне дауысқа салуға
беріледі.
165
Егер Сенат Мәжіліс мақұлдаған заң жобасын екінші рет қай-тарып тастаған
жағдайда, олсол сессия ішінде Сенат қарауына енгізілмейді. Демек, тұтас
алғанда Парламент заң актілері Па-латалар депутаттары жалпы санының (50%+1)
көпшілік дау-сымен кабылданады. Тек Конституцияға өзгерістер мен толық-
тырулар эр Палата депутаттары жалпы санының кемінде 34 көпшілік даусымен
енгізіледі, ал Конституциялық зандар Кон-ституцияда көзделген мәселелер
бойынша өр Палата депутат-тары жалпы санының кемінде 23-сінің көпшілік
даусымен кабылданады (ҚР Конституциясы, 62-бап, 3,4-тармактар).
4. Зақдарга к,ал қою. Қазақстан Республикасының зандары-на Республика
Президент! он бес жұмыс күні ішінде кол қояды, не занды немесе оның
жекелеген баптарын қайтадан талқы-лап, дауысқа салу үшін өз қарсылықтарымен
кері кайтарады. Аталған мерзім ішінде кайтарылмаған заңға кол қойылды деп
есептеледі.
Палаталардьщ бірлескен отырысында Парламент Республика Президентінің
қарсылығын туғызған зандар немесе заң-ның баптары бойынша ол қарсылық
жіберген күннен бастап бір аи мерзім ішінде қайталап талкылау мен дауыскд
салуды өткізеді. Бұл мерзімнің сақталмауы Президент карсылығының
қабылданғанын білдіреді. Егер Парламент эр Палата депутат-тары жалпы
санының үштен екісінің көпшілік даусымен бұрын кабыдцанған шешімді
қуаттайтын болса, Президент жеті күн ішінде заңға қол кояды. Егер
Президенттің қарсылығы еңсеріл-месе, заң қабылданбады немесе Президент
ұсынған редакция-да қабылданды деп есептеледі (ҚР Конституциясы, 53-бап, 3-
тармақша).
Ескертпе ретінде айтатынымыз: ҚР Конституциясына ке-реғар деп танылған
зандар мен халыкаралық шартгарға кол қой-ылмайды не тиісінше бекітілмейді
жөне күшіне енгізілмейді (ҚР Қонституциясы, 74-бап, 1-тармақ).
5. Заңдарды ресми жариялау. Барлык зандар, Республика катысушысы
болып табылатын халыкаралық шарттар жария-ланады. Азаматтардың күкықтарына,
бостандықтары мен міндеттеріне қатысты нормативтік қүқықтық актілерді ресми
түрде жариялау, оларды қолданудың міндетті шарты болып та-былады (ҚР
Қонституциясы, 4-бап, 4-тармак), өрине, мемле-кеттік қүпиялылықтың ресми
жарияланбайтыны бөрімізге мәлім. Осыған орай мынаны жадымызда ұстауымыз
қажет. Қүқыкколдану тәжірибесінде зандардың жөне өзге норма-
166
тивтік құқыктық актілердің ресми басылымдағылары ғана қол-данылады.
Айталық, Қазақстан Республикасының заң актілерінің мәтіндері Парламент
Жаршысында, "Егемен Қазақстан", "Қазахстанская Правда", "Заң", "Юридическая
газета" басылымдарында ресми жарияланғандық болып табылады. Тек осы
басылымдарға ғана жүгінуге болады. Ал, Қазақстан Рес-яубликасы
Президентінің Жарлықгары, Үкіметінің қаулыла-ры "Қазақстан Республикасы
Президент} мен Үкіметінің Актілер жинағында" басылып жарияланады, ал, өте
кажет өрі дереу хабарлау қажет болған жағдайда "Егемен Қазақстан",
"Қазахстанская правда", "Заң", "Юридическая газета" газет-тер
басылымдарында да жарияланады.
Орталық атқару жөне өзге орталық атқару мемлекеттік органдардың
нормативтік қүқықтық актілері ҚР Әділет Мини-стрлігі шығаратын аталған
органдардың Нормативтік құқықтық актілер бюллетенінде жарияланады.
Мөслихаттардың жөне өкімдердің шешімдері газеттерде жөне олардың
аныктаған өзге басылымдарда ресми жарияланады.
Заңдарда көрсетілген барлық жағдайларда мемлекеттік тіркеуден өтуге
тиісті нормативтік қүқықтық актілерді жариялау одан өткен соң ғана рүқсат
беріледі.
Ресми емес нормативтік қүқықтық актілерді жариялау оларды ресми
басылымдардан шыққаннан кейін ғана рұқсат етіледі. Бірақ нормативтік
қүқықтық актілерді үзінді ретінде басып шығаруға жол берілмейді
(мемлекеттік қүпиялық мөні бар қүжаттардан баскасына).
Сөйтіп, занды халыққа ресми жария ету Қазақстан Республикасының
Президент! өкілетгілігіне жатады (ҚР Қонституциясы, 44-бап, 2-тармақша).
5.3. Заң шыгару техвикасы жөне оның зақдарды жүйелеудегі алатын орны
Заң шығару техникасы кең мағынасында алғанда нормативтік актілерді
талдап жасау ережесін ғана емес, сондай-ақ қалыпты материалдарды ұйымдық-
техникалық жағынан да-йындаудың нақты күйін, қалыпты актілердің құрылымы
мен мазмүнын, бүл актілерді ресми басылымдарға жариялаудың жай-күйін
камтиды. Бұдан әрі, бәрінен бұрын, нормативтік актілер жобаларын
дайындаудың ережелері мен әдіс-төсілдері
167
1 6-тарау
НОРМАТИВТІК АКТІЛЕРДІ ЖҮЙЕЛЕУ
6.1. Нормативтік актілерді жүйелеу үгымы, ерекшеліктері жөве түрлері
Нормативтіқ қүқықтық актілерді жүйелеу - ықшамдау, рет-ке келтіру, оны
бірыңғай ішкі үйлесімді жүйеге түсіру дегенді бідціреді. Бүл орайда жүйелеу
кезінде қолданыльш жүрген калыптарды ретке келтіру (күші жойылған жекелеген
баптар-ды, тармактарды, тармақшаларды, абзацтарды мөтіннен алып тастау жөне
керісінше, оган кейінгі барлық өзгерісті, толық-тыруды, осындай өзгерістер
немесе толықтырулар енгізген актілер деректерін көрсете отырып енгізу;
актіден қалыптық нүсқаулар жоқ бөліктерді алып тастау, мөтінінде мұндай
бөліктердің болмау себептері туралы белгілер жасау; калыпты актіге қол
қойған адамдар туралы мөліметгерді алып тастау, қолданылып жүрген актілерді
зандардың салалары бойынша болу ғана емес, зандарды жаңарту (түрлі
қодекстер, ережелер, жарғылар ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.