Мемлекет пайда болуының жалпы заңдылықтары

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 19 бет
Таңдаулыға:

1.Мемлекет пайда болуының жалпы заңдылықтары
1.1 Мемлекеттің тарихи алғышарттары

Мемлекеттің пайда болуына өзінің сипатына, бағытталуы мен
ерекшеліктеріне сәйкес, нысандарын қажет етпеген және емлекет болғанға
дейінгі, басқа нысандарды пайдаланып келген алғашқы қауымдық қоғамның даму
кезеңджері тікелей ізашар болып отыр. Экономика мен басқа да тіршілік ету
салаларының өте төмен деңгейімен ерекшеленетін алғашқы қауымдық қоғам алдын
ала қоғамдық өмірдің жабайы сатысысынан объективті түрде тіп, мемлекеттік
деңгейіне дейін өсуі керек. Ол жануарлар әлемінен енді ғана бөлініп
шыққан, өзінің өткен өмірінің ашық та анық таңбасы бар адамның көп жағдайда
табиғаттың дүлей де соқыр күштерінің алдында дәрменсіз болып
қалатындығымен, жағдайды бірден бағдарлай алмайтындығымен, өзінің іс-
әрекеті мен қылығының аяғы неге апарып соғатындығын болжай алмайтындығмен
сипатталатын. Ол тамақ, киім және басқа тіршілікке қажетті заттарды
табудың жтеілмеген, дөрекі құралдарын пайдаланды, соған қарай қоғамда еңбек
өнімділігі табыстың жинақталып, осында қалып қалуына мүмкіндік жасай
алмады: ол қалдықсыз пайдаланылды.
Осындай өте қиын жағдайларда, тіршілік ету үшін адамдардың алғашында
шағын ғана отбасылық кезбе топ құруға кейінірек – қауымның құрамы бойынша
одан әлдеқайда көбірек болып топтасуы қажет болды. Бұл топтар негізінен
туыстық қатысы бар адамдардан құрылды. Кезбе топтың немесе қауымның
мүшелерімен туыстық қатысы жоқ адамдарға сенімсіздік көрсетіліп, олар
ортаға жіберілмеді. Біртіндеп қоғамның негізін салған рудың адамдары
бөлектеніп шыға бастайды. Ол үшін олардың мынадай ерекшеліктері болуы керек
болды:
1) сол кездегі іс-әрекеттің негізгі салаларын қамтуға мүмкіндік беретін
қоғамдық өмірдің өзіндік бір нысаны ретінде ортақ шаруашылықты жүргізе
алтаын, ұжымдық тұтынуды жүзеге асыратын, ұжым мүшелерінің қажетін
қанағаттандыратын болуы керек;
2) туыстық жағынан аса жақын емес, сондай-ақ таяудағы мақсат, мүдделері
де бөлектеу ру мүшелері айтарлықтай ұйымшылық көрсетіп, бір біріне
көмектесіп, қауіп-қатерден бірлесіп қорғануы керек;
3) осыған сәйкес руды басқару жүйесі құрылды: ру тіршілігінің негізгі
мәселелері барлық ру мүшелерінің дауысы тең болып саналатын рудың
жалпы жиналысында қраалып, сонда шешілді; жалпы жиналыс қандай да бір
қоғамдық міндет жүктелетін ру басшысын, әскер басын және басқа да
адамдарды сайлайды, сондай-ақ олардың қызметіне бақылауды жүзеге
асырады.г барлық қоғамдық міндеттердің ақысыз-пұлсыз атқарылатындығын
тұрақты негізде емес және ру мүшелерінің ұсынысы бойынша кез келген
сәтте өзгеріп тұратындығын атап айту аса маңызды, ал кәсіби немесе
жартылай кәсіби басқарушы-қызметкерлер түріндегі қандай да бір басқару
және мәжбүрлеу аппаратын ру ұйымы білген емес.
Ру адамдар арасындағы алғашқы қауымдық құрылыстың алғашқы ұйымы
етіндегі қоғамдық тұрмыс жүйесін толық қамтыған жоқ – ол небәрі осы
жүйенің бір буыны ғана болды. Бірнеше ру фратрийге бірікті, ал бірнеше
фратрий тайпа ұрды. Кейде тайпалар одағы сияқты бірлестіктерді де
кездестіруге болады.
Осынау басқалардан анағұрлым ірілеу бөлімшелердің шеңберінде болып
жатқан қоғамдық істерді басқару, руды басқару тәртібімен бірдей негізде
жүргізілді.
Бұдан кейінгі кезеңдерде алғашқы қоғамның негізінде болған
өзгерістер оның барлық тараптарына қатысты болды. Тұрмыстың экономикалық
саласында болған өзгерістердің маңызы айрықша еді. Күннен күнге өндіргіш
күштер жетіле бастады: егер алдымен жабайы жеміс-жидектерді, дәнді
дақылдарды жинау және жабайы аңдарды аулау бағыты басым болса, сосын,
солармен қатар, мәдение дақылдарды сеуіп, мал өсіру қолға алына бастады.
Сүйектен, тастан, ал кейініріек қоладан еңбек құралдары, аң аулайтын және
қорғанатын құралдар қолданыла бастады. Адамның тұтынған затынан өндірген
затының артылып қалуы ұшырасты. Артық дүниесі көбейгендер оқшауланып шыға
бастады. Сөйтіп, осының негізінде жеке меншік пайда болды да, бірыңғай
әлеуметтік қоғамда үлкен бір өзгеріс жасап, оны байлар мен кедейлер деп
екі топқа бөліп берді. Осы кезеңдегі ірі қоғамдық еңбек бөлінісінің
(қалған жұртшылықтан бақташылар тайпасының бөлінуі; көпестер тобының
пайда болуы) әсерімен бұл процестер тереңдей түсті.
Біртіндеп басқарудың рулық ұйымы мен қоғамдық тұрмыс қоғамның
жаңадан тіршілік ету жағдайларында қайшылықтарға кездесе бастады да,
өздеріне жүктелген міндетті орындай алмайтын жағдайға жетті. Оның
қоғамның өзгерген жағдайын ескере алатын жаңа үйымға, - мемлекетке жол
беруі керек болды.
Мемлекет тақыр жерден пайда болған жоқ. Ол рулық басқрау жүйесін
жоққа шығару және сонымен бір мезгілде оның өзіндік бір жалғасы болып
табылды. Олардың арасында жақсы жаңалықтан кенде емес кейбір
институттардың сабақтасытығы аайқын көрініп тұрды. Біріншіден, рулық
басқарудың көптеген институттары (мысалы, процедурасы күрделі және
қатысушылары тең қөұқықты жалпы жиналыс) ысырылып тасталып, билік ету-
мәжбұрлеу бағытындағы басқасымен алмастырылды. Екіншіден, рулық
басқарудың басқасымен алмастырылды. Екіншіден, рулық басқарудың бірқатар
институттары (мысалға, әскери басшылар мен көсемдер немесе сайлау
институты) елеулі өзгерістерге ұшырап, қоғамның тіршілік әрекетнде жаңа
жағдайларға бейімделді, сипатын, функциясы мен міндетін өзгертті, қалай
болғанда да сақталып қалды. Үшіншіден, бұл процесте басты нәрсе
әлеуметтік жағынан әр алуан, антагонизмдерімен және күресіменсипатталатын
қоғамға арналған әкімшіл-бұйрықшыл, мәжбүрлеу-күштеу сипатындағы жаңа
институттардың қалыптасуы, апробациялануы, іріктелуі, жетілдірілуі болып
отыр.
Көріп отырғанымыздай, алғашқы қауымдық қоғам дамуының табиғи
барысының өзі, әрекет етіп отырған барлық факторлардың объективті және
субъективті, ішікі және сыртқы, маңызды және екінші кезектегі – жиынтығы
мемлекеттің пайда болуына алып келді. Бұдан былай қарай мемлекет өзінің
тарихының барлық келесі кезеңдерінде серіктес болып келген қоғамның
тікелей атрибуты болды.
әр халықта мемлекеттің пайда болу ерекшеліктері. әр халықтың
нақтылы-тарихи тұрмыс жағдайы қоғамдық өмірдің рулық жүйесінің ыдырау
процесіне және мемлекеттің пайда болуы мен оны басқаруға әсер етпей
қоймайды. Мұндай жағдайлар тіпті көршілес және этникалық жағынан жақын
халықтардың арасында әркелкі болғандықтан да қаралатын процестердің
нысанының, қарқынгының және соның салдарының бірдей болуы туралы әңгіме
етудің өзі артық. Шартты түрде мемлекеттің пайда болуының батыстық және
шығыстық моделі деп бөлуге болады. Бұл екі модельдің бір-бірінен елеулі
айырмашылығы бар.
Батысытық модель туралы Ф.Энгельстің Семьяның, жеке меншіктің
және мемлекеттің шығу тегі деген еңбегінде, сондай-ақ көлемді
монографиялық және оқу әдебиеттеріне толық жазылған, оның бірнеше
варианты бар, олардың әрқайсысында осы процеске шешуші ықпал ететін түрлі
факторлар басым.
Тап күресінің теориясы және оның мемлекеттің пайда болуын
анықтайтын ықпалы түрғысынан қарағанда Афинының тәжірибесі ерекше
қызығушылық туғызады; мұнда мемлекет, Ф.Энгельстің сөзімен айтқанда,
тікелей рулық қоғамның өз ішінен өрбіен таптық қарама-қайшылықтардан
пайда болған.
Жеке меншіктің пайда болуы таптар мен әлеуметтік топтарды алдын-
ала анықтап алып, сосын жіктеді, одан кейбіреулер басқаларды қанау
мүмкіндігін алды. Аталған топтардың басқаларға экономикалық үстемдігі
сенімді, нық және тұрақты болуы үшін оны мемлекет құрып, саяси
үстемдікпен нығайтып қойды. Басқа факторлардың (сырттан жаулап алу,
тайпааралық конфликтілер және соғыс) бұл жерде елеулі әсері болған жоқ;
олар экономикалық және әлеуметтік-таптық фаторлардың басымдық роліне
көлеңке түсіре алған жоқ.
Бұл процесс көне Римде басқа сценарий бойынша жүрді. Мұнда рулық
қоғамда біртіндеп келімсіктер (плебстер) көбейе берді де, римдіктер
оларға араласып, сіңіп кетуден сақтанып, жеке бір тұйық аристократияға
айналды. Римге келіп жатқан плебстердің саны қаншалықты көп болса да,
ауқымды жұмыс көлемін орындаса да құқықсыз еді. Осының барлығы олардың
наразылығын туғызып, құқығы мен артықшылықтары үшін күресуге итермеледі.
Күрестің нәтижесі плебстердің рулық құрылысты бұзып, мемлекет құруымен
аяқталды.
Германдық тайпалардың мемлекет құру прцоесіне сыртқы факторлар
ықпал етті. Дамудың мемлекетке дейінгі сатысында тұрған бұл тайпа ұзақ
уақыт бойы Рим империясына қарсы басқыншылық соғысын табысты жүргізді.
Рим империясынан көп аумақты жаулап алған олар басқаруды соңғы болып
ұйымдастыруы, олардың өздеріне сөзсіз бағынуын, алым-салық пен басқа да
төлемдердің дер кезінде төленуін, өздеріне қажетті тәртіпті қадағалап,
отыруы керек еді. Алайда олардың рулық органдары бұл міндерттерді шешуге
бейімделмеген болып шықты, сөйтіп өздерінің шамасы келетін мемлекет құру
қажетттігі туды. Әрине, жоғарыда аталған фактор (бөтен аумақты жаулап алу
және оларды басқарудың қажеттігі) өзінен өзі емес, басқа да бірқатар ішкі
факторлармен (қауымдық меншіктің ыдырап, жеке меншіктің пайда болуы,
герман жұртшылығының байлар мен кедейлер болып бөлінуі, жіктелуі)
бірлесіп әрекет етті, алайда соңғысына қатысты ол қуатты катализатор мен
жеделдеткіштің ролін атқарды.
Мемлекеттің пайда болуының шығыстық моделін көптеген азиялық және
африкалық тайпалар мен ұлыстарға тән климаттық және басқа да табиғи
жағдайлармен сипатталады. Мұнда орасан көп егін шаруашылығы массивтерін
игеруге дееген қажеттілік, суару каналдарының құрылысы мен басқа да
ирригациялық жұмыстарды жүзеге асыру қажеттілігі анық сезіліп тұрды.
Мұндай жұмыс көлемін жекелген отбасы, тіпті кейде қауым да атқара
алмайтын еді; бұл тек орасан зор материалдық, кадр және басқа да
ресурстары бар, мемлекет деп аталатын қуатты да ықпалды ұйымның ғана
қолынан келетін еді. Сол себепті де мұнда ұзақ уақыт бойы жерге қоғамдық
меншік сақталып келді, ол кейеіннен мемлекеттің меншігіне айналды.
Пайдаланып жүргеніне қарамастан жеке меншіктің, мемлекеттің пайда
болуының батыстық моделіне жататын елдердегі сияқты, басымдық жағдай
болмады. Мемлекеттің рөлінің артуыан байланысты кездескен объективті
қиындықтарды жеңіде мемлекеттік билік көбінесе деспоттық бағытты ұстанды.
Ол мәжбүрлеу-жазалау аппаратына, қарулы күштерге, бюрократиялық
шенеуніктікке сүйенді, бұлардың алдында кез-келген адам өзін кұқықсыз
сезінетін, олардың тағдыры тұтасымен мемлекетке тәуелді еді, заң жүзщінде
де, іс жүзінде де соның екіжұзділік билік жұмысына өзінің ізін қалдырды.
Сөйте тұра мемлекет сыртқы әлемінен түйықталып, бөлектену бағытын
ұстанды: басқа елдермен ақпараттар алмасу жоққа тән еді, соның
нәтижесінде әрбір режим өз бетінше, ешкіммен араласпай әрекет етті, кейде
жалпы прогресстен де хабардар болмайтын еді.
Қазақстан аумақтық, табиғи-географиялық, топырақ-климаттық
жағдайлары, оны мекендеген халықтың ерекшеліктері алғашқы қауымдық
құрылыста және одан кейінгі кезеңде басқару нысанын қалыптастырып,
дамытуға, ұйымдастыруға және тіршілік етуін қамтамасыз етуге әсер етті.
Далиған кең даланың өзі де алғашқы тобырдың, қауымның, тайпаның бір
орында тұрақтамай, үнемі көшіп-қонып жүруіне жағдай туғызғандай еді.
Ссоымен қатар ұлы дала жері жоқ көптеген көршілес тайпалар мен
халықтардың осында келіп, орнығып, тұрып қалсақ деген көз құртына да
айналды. Қазақстан аумағының көптеген миграциялық тасқындардың түйіскен
жерінде, халықтың жер аударылу жолында болғандығының да әсеріболды.
Осының барлығы аталған аумақта мемлекеттіліктің пайда болу процессінің
бірқатар ерекшеліктерінің болуына алып келді.
1. Қазақ даласы бір халықтың емес, көптеген халықтың (сақтар, үйсіндер,
хундар, сарматтар және т.б.) мекені болғандықтын бірі екіншісін қуып
шығып, сосын өздері жаңа келімсекетердің шабуылына ұшырап жатты – ру-
тайпалық институтарды мемлекеттікке қайта құру процессінде айқын
жүйелілік пен сабақтастықтың болуы кейде қаралмады да. Кейде,
мемлекеттіктің бір халықта пайда болған нышаны соғыстың немесе басқа
да бір осындай жағдайлардың салдарынан жойылып кетеді де, білгілі бір
уақыт өткеннен кейін басқа да халықтарда пайда болады.
2. Дамудың мемлекеттік сатысына жеткен күшті көршілері жауалап алған
алғашқы қоғамдық құрылыстың сатысындағы кейбір тайпалар мемлекеттікке
өзінің еркінен тыс ұмтылды. Мұндай жағдайда олардың дамуының табиғи
барысы жылдамдаған сияқты болады. Мысалы, сақ тайпалары Александр
Македонскийдің, парсы патшалары Кирдің, Дарий 1-дің әскерлерінің
шабуылына ұшырады: олардың толық немесе жартылай жаулап алуы жаулап
алушылардың басқарудың мемлекеттік нысанын енгізуімен, алым-салықтар
жинауымен қатар жүргізілді. Бостандық пен тәуелсіздік алған бұл
тайпалар бұрынғы, мемлекетке дейінгі нысанға қайта оралу мүмкіндігіге
ие болды, бірақ көбінесе мұндай жағдайларда жаңа мен ескінің синтезі
байқалатын (ру-тайпалық және ертемемлекеттік нысандар мен
институттардың шиеленісуі).
3. Тікелей Қазақстан аумағында мемлектеттің пайда болуы мұнда мемлекеттің
ролінің күштілігімен сипатталатын өндірістің азиялық тәсілі сияқты
тарихи формацияның бекуімен байланысты. Жер, мал, жайылым, су
шаруашылық объектілері өндірістің негізгі құралына айналды, олардың
иелену үшін қырғын ұрыстар болды. Соның барысында рулық байланыстар
мен қарым-қатынастар, ішінара болмаса, бұрынғы тұрақтылығын жоғалта
бастады. Уақыт өте келе олардың байланысы мен қарым-қатынасы басқаша
жаңғыруы немесе жайылып кетуі керек болды.
4. Қазақстан жерін мекендеген тайпалар мен ұлыстардың мемлекет құруының
тағы бір ерекшелігі, бұл процестегі армияның үлкен ролінің болуы. Ол
бірден-ақ қуғын-сүргін мәжбүрлеу механизмінде абсты орын алды. Қандай
да бір режимнің тағдыры, биліктің жүзеге асырылу сипаты соған тәуелді
болды.
Пайда болған мемлекеттер шығыстың деспоттық үлгісімен құрылды және
өзінің қол астындағы азаматтарына айтарлықтай дәрежеде билік жүргізе
алатын. Олар, негізінен әр алуан шығыстық нысанда, монархтық (қағанат,
халифат, хандық, сұлтанат) еді. Өзінің құрамына орталыққа бағынатын үлкен
аймақтық-мемлекеттік құрылымдарды жиі-жиі бірлестіріп отырса да, олар,
алайда, вассалитет-сюзеренитеттің негізінде қрылған классикалық феодалдық
мемлекеттерден ерекшеленетін еді. Бірақ олардың дамуы біртііндеп осы
бағытта жүрді. Нәтижесінде, ХІV-XV ғасырларда қазіргі Қазақстан аумағында
тұрақтап қалған қазақ халық қалыптасқан кезде, мұнда хандық билдік
нысанындағы феодалдық мемлекеттілік орнықты.

1.2 Мемлекеттің белгі нышандары

Мемлекет – басқару функциясын орындайтын және соның көмегімен
қоғамның тіршілік-тынысын қамтамасыз ететін, оған қажетті жағдайлар мен
алғышарттар жасауға ұмтылатын адамзат қоғамын ұйымдастыруудың айрықша
нысаны. өзіне тән ерекше белгілері мен қажетіне, сондай-ақ өзіндегі аса
мол мүмкіндіктеріне қарай мемлекет экономиканың дамытудың, әлеуметтік-
саяси, рухани, ұлтаралық және жеке адамдардың арасындағы қатынастардың
маңызды мәселелерін шешуге нақты қатынасып, қоғамда, ұйымда, құрылымдар
мен институттарда әрекет ететін басқалардан ерекше өзгешілігімен көзге
түсетін күрделі сасяи организм ретінде қабылдаймыз.
Көрсетілген негізгі жағдайлар біздің түсінігімзде және мемлекетті
анықтауда өзінің көрінісін табуы керек. Өзінің көрінісін тапқан
құбылыстың күрделілігі мен көп аспектілігіне қарай оның біржақты болуы
мүмкін емес және бірнеше қабатты қамтиды.
Мемлекет дегеніміз бұл – адамзат қоғамы дамуының маңызды
кезеңдеріне тән саяси ұйым:
А) қоғамды басқару міндетін атқару, адамдардың, топтардың
таптардың және басқа да әлеуметтік субъектірлердің қарым-қатынасын
реттеп, бағыттау, олардың бірлескен іс-қимылына жағдай жасау жүктелген;
Б) оның саясатын жүзеге асыру жүктелген кең тармақты органдар
жүйесі және биліктің ұйымдастырушылық күш-құралдары бар;
В) тапсырмасының орындалуын қоғамдық өмірдің барлық субъектілері
қамтамасыз ететін әкімшілік-мәжбұрлеу өкілеттігі берілген.
Мемлекет туралы бұл түсінікті ашып, нақтылай отырып, әрбір белгі
соғылған белгілерге егжей-тегжейлі тоқталып, оның мазмұнды және мәнді
сипаттамасына тереңірек үңіліп, әрекет ету механизмін көресту қажет.
Мемлекеттің рулық басқару ұйымынан басты айырмашылығы сол, онда
арнаулы кәсіби басқару және мәжбүрлеу аппаратының болуымен немесе, оқу
және монографиялық әдебиеттерде атайтындай, жария-биліктің болуы тән.
Бұл жердегі әңгіме қоғамнан бөлініп шыққан, басқару негізгі жұмысына,
кәсібіне, мамандығына айналған, қатары біртіндеп көбейе бастаған адамдар
туралы. Басқарушы адамдардың мұндай ерекше тобын алғашқы-рулық басқару
ұйымы белгілі емес. Ол тек қана басқарудың мемлекеттік жүйесіне тән
нәрсе; олар мемлекеттің рабайсыз үлкен механизмін іске қосады.
Нәтижесінде мемлекеттің барлық халық бір жағынан басқарылатындаға, екінші
жағынан басқаратындар мен басқрау жөніндегі мамандарға бөлінген сияқты.
Сөйте тұра екіншіліренің біріншісіне қатысты тек қана басқару
функцияларын емес, сондай-ақ кейбір мәжбүрлеп ықпал ету шараларын да
ресми түрде жүзеге асыруына қақысы бар.
Мемлекеттің басқа бір ерекше белгісі, өзінің өмір сүруі үшін
халықтан салық жинауға мәжбүр болуы. Салық – бұл мемлекеттің өмір сүұріп
тіршілік етуінің экономикалық негізі; салықсыз ол күн көре алмайды,
өйткені қаржының жетіспеуінен немесе болмауынан оның бүкіл тіршілігі
қиындайды. Салықты мемлекеттің барлық азаматтары, соларға қоса
шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар да төлейді; халықтың шамалы ғана
салық төлеуден босатылады. Мемленкет салықтан түскен қаржының басқару
және мәжбүрлеу аппаратының орасан зор армиясын ұстауға, мемлекеттің
жүргізетін ішкі саяси және сыртқы саяси шараларын қаржыландыруға,
медицинаны, білім беру, ғылым, мәдениет салалрын қолдауға, экономикалық
маңызды салалрын ынталандыруға, қоғамдық қауіпсіздікті, құқық тәртібін
және қылмыс пен құқық бұзушылықпен күресті қамтамасыз етуге пайдаланады.
Мемлекеттің ерекше белгілерінің біріне оның өз азаматтарын
аумақтық принцип бойынша бөлетіндігі жатады, ал алғашы – рухани басқару
ұйымының негізі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.