НОРМАТИВТІК-ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕРДІ ЖҮЙЕЛЕУ

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

НОРМАТИВТІК-ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕРДІ ЖҮЙЕЛЕУ КУРСОВАЯ

ЖОСПАРЫ

КІРІСПЕ

1. Нормагивтік-құқықлық актілерді жүйеге келтірудің түсінігі мен мазмұны

Қоғамдағы қүқықтың ең күрделі негізін құрайтын нормативті-құқықтық
актілер. Бұл жүйеге қоғамдағы қатынастарды реттеп, басқарып отыратын
нормативтік актілердің басым көпшілігі кіреді. Қүқықтың басқа негіздері
(әдет-ғұрып, мораль, діни т.б. норма-лар) жалпы мемлекеттік қатынастарды
реттеп, басқара алмайды, тек нормативтік актілерге қосымша кұш ретінде
жұмыс атқарады.
,Нормативтік актілер қоғамның, жеке адамдардың мүдде-мақ-сатын іске
асыратын экономикалық, саяси, әлеуметтік, ұлттық, халықаралық қатынастарды
реттеп, басқарады. ,
Дүние жүзінің заң ғылымы құқықтың негіздерін қүқықтық нормалардың
мазмүнымен тығыз байланыста реттеп, дамытады. Адам қоғамының тарихи
диалектикалық процесінде нормативтік актілер бірте-бірте, эволюциялық
жолмен қүқықтың ең күрделі, ең шешуші негізіне айналады. Көне дәуірде
нормативтік актілер тек мемлекеттік қатынастарды реттеп, баскарып
отырды.,Қоғам-ның басқа салаларындағы қатынастарды әлеуметтік нормалардың
басқа түрлері (мораль, әдет-ғүрып, дәстүр, діни т.б.) реттеп, бас-қарып
отырды. Кейін нормативтік актілер сол салалардағы қаты-настарды бірте-бірте
өзі реттеп, басқаруға көшті. Қазіргі кезде әлемдегі барлық мемлекеттерде
қүқықтық нормалар қатынастар-ды реттеп, басқарудың басым түріне айналып
отыр.,
Өйткені қоғамда мемлекеттік билікті іске асыруда, демократи-яны
дамытуда, қүқықтық мемлекетті қалыптастыруда нормативтік актілер ең шешуші
рөл аткдрады.
Нормативтік-қүқықтық актілердің мазмүнының сипаттамасы:
1). Бүл актілерді мемлекеттің билік өкілеттігі бар органдары
қабылдайды. Қабылдаудың занды тәртібі болады. Оны орындау міндетті.
2). Бүл процесте мемлекеттің егемендігі іске асып отырады. Оның
маңыздылығы қабылданған нормативтік актілерден көруге болады.
3). Нормативтік актілердің мазмүны қүқықтық нормалармен сәйкес, дәлме-
дәл болуға тиісті. Өйткені мемлекеттік органдар "акті" - деген атпен
әртүрлі мағынада құжаттар шығарып жатады.
4). Нормативтік актілер заңды бөлу үшін міндетті түрде тиісті
нысанында шығарылады. Онда барлық реквизиттері көрсетілуі қажет.
Нормативтік актілердің өмірге келуі, дамуы, өзгеруі, жаңаруы
объективтік процесс. Оның негізгі себептері: қоғамның экономи-калық
базисының өзгеруі, соған сәйкес қоғамның саяси, әлеуметтік, мәдени, таптық
мүдде-мақсаттарының өзгеруі.
Бүл объективтік өзгерістер емірге субъективтік өзгерістерді
қалыптастырады:
- мемлекеттік билік дамып, жаңарады;
- мемлекет пен қүқықтың функциялары өзгеріп, нормативтік актілерді
дамытады;
- құқықтық қатынастар прогрестік өзгерісте болады;
- рухани сана-сезім, білім дамиды.
Қоғамдағы осы объективтік және субъективтік өзгерістерді рет-теп,
басқару үшін нормативтік актілер үнемі үзіліссіз даму процесінде болады.
Бүл процестің сапалы дамуын қамтамасыз ету үшін:
-қүқықтық шығармашылықтың сапасын жақсарту;
-лауазымды түлғалардың кәсіпқойлығын, білімін, тәжірибесін көтеру;
-мемлекеттік органдардың қызметінің сапасын жақсарту.
Сонымен, нормативтік - қүқықтық актілер — ресми заңды иормативті
мемлекеттік күші бар нормалар.
Нормативтік актілер мемлекеттік билікті, саясатты орындай-тын,
қоғамның халықтық мүдде-мақсатын іс жүзіне асыратын ең сенімді, шешуші
қүрал. Оның қүқықтың басқа негіздерінен ерекшелік белгі-нышандары:
- нормативтік актілер мемлекеттің өкілетті органдарының бекіткен
немесе жалпы халықтық референдумда қабылданған нор-малар;
- нормативтік актілердің мемлекеттік күші бар қүжаттары ерікті
орындалмаса, оны еріксіз орындату мемлекеттік органның міндеті;
- нормативтік актілер ресми түрде: заң, қаулы, жарлық, ереже т.б.
болып шығады, олардың занды нысандары болады;
- нормативтік актілер жалпы қоғамдық, күрделі қатынастарды реттеп,
басқарады.
Нормативтік актілердің түрлері:
- занды күшіне қарай нормативтік актілер екі топқа бөлінеді: £,
заңдар жөне заңға тәуелді нормалар. Мемлекеттің дәрежесі жоға-
рылаған сайын нормативтік актілердің де занды күші жоғарылай береді.
- нормативтік актілердің мазмүнына қарай бірнеше түрге бөлінеді:
өндірістік, шаруашылық, әлеуметтік, мәдени т.б. қоғам-ның салаларына
сәйкес;
- нормативтік актілердің іс-әрекетінің шеңберіне қарай үш түрі
болады: қоғамдық іс-өрекеттер, шектеулі іс-әрекеттер, төтенше іс-әрекеттер;
- субъектілеріне қарай (нормаларды қабылдаған мемлекеттік органдар)
нормативтік актілер үш топқа бөлінеді: заңды шығару-шы органдардың актісі;
заңды орындайтын органдардың актілері, сот жүйесінің актілері.
Заң - қазіргі заманда мемлекеттің ең жоғарғы нормативтік актісі. Ол
қоғамдағы ең күрделі, маңызды мәселелерді, қатынастарды қамтиды. Заң
қоғамдағы барлық нормалардың "Атасы"— деуге бо-лады. Заңның белгі-
нышандары:
- заң парламентте немесе жалпы халықтық референдумда қабылданады;
- заң күрделі, маңызды мәселелер бойынша қабылданады;
- заң арнаулы процедура арқылы қабылданады (ол төрт-бес кезеңнен
өтуге тиісті);
- занды ешқандай орган тексере, өзгерте алмайды;
- заң қоғамдағы нормалардың кіндігі, атасы.
Заңның үстемдігі арқылы қоғамдағы заңдылық, тәртіп қамта-масыз
етіледі. Заң арқылы қоғамның мүдде-мақсаты, мемлекеттік билік, саясат іс
жүзіне асады. Заң арқылы адамдардың бостан-дығы мен қүқықтары,
демократияның басқа да талаптары қалып-тасады.
Қазақстан мемлекетінің Парламенті заң шығару қызметін жүзеге асыратын
Республиканың ең жоғарғы өкілді органы (49-6. 1-т.). Парламент аса маңызды
қоғамдық қатынастарды реттейтін заң-дарды шығаруға хақылы.
Заңға тәуелді нормативтік актілер - бүл актілер төрт түрге
И бөлінеді: жалпы қоғамдық, жергілікті, ведомствалық және
мекемелік актілер. Жалпы қоғамдық актілер — мемлекеттік
әкімшілік-территориясына толық заңды күші бар актілер
(Президенттің жарлықтары, Үкіметтің қаулылары). Жергілікті басқару
органының актілері - маслихаттың шешімдері, әкімдердің бүйрықтары.
Ведомстволық актілер министрліктердің бүйрықтары, шешімдері,
инструкциялары. Мекемелердің өз аппаратының ішкі тәртібін реттейтін
актілер.
Сот билігінің актілері — Конституцияның 75-бабына сәйкес, Қазақстан
Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге асы-рады. Сот билігі
азаматтардың қүқықтарын, бостандықтары мен занды мүдделерін қорғауды жүзеге
асыруға арналған. Сот билігі Республикамыздың нормативтік актілерінің және
халықаралык шарттарының негізінде туындайтын барлық істер мен дауларға
қолданылады. Сот билігі сот ісін жүргізудің азаматтық, қылмыс-тық және
заңмен белгіленген өзге де нысандары арқылы жүзеге асырылады. Соттың
шешімдері, үкімдері, өзге қаулылары сон-дай-ақ олардың занды өкімдері,
талаптары, тапсырмалары мен басқа өтініштері Республиканың бүкіл аумағында
барлық мемлекеттік органдардың, үйымдардың, лауазымды адамдар мен
азаматтардың орындауы үшін міндеті болып табылады.
Сот төрелігінің қағидалары:
- адамдардың кінәлі екендігі заңды күшіне енген сот үкімімен
танылғанша, ол жасалған қылмысқа кінәлі емес деп есептеледі;
- бір қүқық бүзушылық үшін ешкімді де қайтадан қылмыстық немесе
әкімшілік жауапқа тартуға болмайды;
- айыпталушы өзінің кінәсіздігін дәлелдеуге міндетті емес;
- адамның кінәлі екендігі жөніндегі кез келген күдік айыптау-шының
пайдасына қарастырылады.
- Заңсыз тәсілмен алынған айғақтардың заңцы күші болмай-ды.
- қылмыстық заңды үқсастығына қарай қолдануға жол берілмейді
(Конституцияның 77-бабы).
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты - жалпы юрис-дикция соттарының
қарауына жататын азаматтық, қылмыстық және басқа істер жөніндегі
мемлекеттегі сот билігінің жоғарғы органы. Заңда көзделген іс жүргізу
нысандарында олардың қызметін қадағалауды жүзеге асырады, сот тәжірибесінің
мәселелері бойынша түсініктемелер беріп отырады (прецеденттік түсінік
береді).
Конституциялық бақылау Кдзақстан Республикасында Консти-туциялық
Кеңестің күзыретінде. Ол маңызды демократиялық ин-ституттың бірі болып
саналады, Конституцияның үстінен кдрауды және оның тікелей ықпалын
қамтамасыз етуді, азаматтардың жоға-рғы деңгейдегі құқықгары мен
бостандықгарын қорғауды, биліктің бөлісу қағидаларын орындауды т.б. жауапты
қызметтерді атқарады.

2. Нормативтік актілерді жүйеге келтіру әдіс-тәсілдері

Қоғамның объективтік даму процесіне сәйкес нормативтік актілер сан
жағынан да, сапа жағынан да күрделі дамып, кейбір нормалар-дың бір-біріне
қайшы келуі де, қайталануы да, кемшіліктері де мо-лаяды. Осы сан алуан
нормативтік актілерден өздеріне керектерін тауып алып, пайдалану жеке және
занды тұлғаларға өте қиын мәсе-ле. Сондықган мемлекет қабылдаған
нормативтік актілер жіктеліп, топтастырып отырылады, оның әр түрлі әдіс-
тәсілдері болады:
1) Ең күрделі тұрі: инкорпорация, кодификация, консолида-ция:
Инкорпорация - нормалардың мазмұнын өзгертпей сала-са-лаға бөліп, алфавит
бойынша, норманың шыққан уақытына сәй-кес жүйеге келтіру. Сол арқылы
нормативтік актілердің жинақга-рын шығару. Инкорпорацияның түрлері:
- ресми инкорпорация — мемлекеттік органның жасаған жи-нағы. Бұл
жинаққа сілтеме жасауға болады;
- бейресми инкорпорация — жеке және занды тұлғалардьщ жа-саған
жинақтары, оған сілтеме жасауға болмайды;
- хронологиялық инкорпорация — норманың қабылданған уақыттарына
сәйкес жүйеге келтіру;
- жүйелік инкорпорация - құқықгың жүйесіне немесе қатына-стардың
жүйесіне сәйкес нормаларды жинақтау; бүл маңызды жинақ деуге болады. Оның
ішіндегі ең күрделісі - зандардың жи-нағы (свод законов). Басқа
жинақтардан заң жинағының ерекшеліктері:
1). Жинақ заң шығарушы органның нүсқауымен жасалып, пар-ламентте
бекітіледі.
2). Жинақтың жасалу процесінде ескірген нормалар алынып, кемшіліктері
болса толықтырылып, жетіспейтін жерлері болса жаңа нормалар қабылданып,
қоғамдағы қүқық толығымен жаңарып шы-ғады.
3). Жинаққа қоғамдағы ескірмеген, занды күші бар нормативтік
актілердің барлығы кіргізіліп, мемлекеттің ең негізгі занды жина-ғына
айналады.
Мүндай тәжірибе — зандар жинағын жасау мемлекеттердің көпшілігіңце
кездеседі. Кдзіргі кезде Қазақстан Республикасы хро-нологиялық және жүйелік
жинақгар жасау үшін барлық нормативтік актілерді сала-салаға топтастырып,
реттеп, тізім жасап жатыр.
Инкорпорация арқылы нормативтік актілер тек сырттай реквизиттеріне
сәйкес жинақталады. Олардың ішкі мазмүнына инкорпорация тиіспейді,
кемшіліктерін жоя алмайды.
Нормативтік актілердің ішкі қүрылысындағы кемшіліктерді, олқылықтарды,
қайталауды жою жолы оларды біріктіріп, бір күрделі нормативтік актіге
айналдыру қажет. Бүл жолды консоли-дация деп атайды. Консолидация өзінің
қүрамына кірген барлық нормалардың орнындағы біріккен бір акті болып
саналады. Оның өзінің жаңа ресми
12
реквизиттері болады: актінің аты, шығарған мекеменің аты, уақыты
нөмірі, орны. Бүл нормативтік акт қүқық шығармашылықтың бір түрі деуге
болады.
Консолидация процесінде нормативтік актілердің қоғамдағы қатынастарды
реттеп, басқару мазмүнына тиіспейді, тек норма-лардағы қайталауды,
олқылықгы, кемшілікті түзетіп жүйеге келтіру. Консолидацияның өзіне тән
ерекшеліктері:
1). Консолидация процесін жүргізетін заң билігінің органда-ры.
Сондықтан консолидация заң шығармашылықгың бір түрі.
2). Консолидацияда біріктірілген нормативтік актілердің заң-ды күштері
жойылады. Оның орнына біріккен нормативтік актінің занды күші келеді.
Қазіргі заманда нормативтік актілерді консолидация арқылы жүйелеу
процесі мемлекеттердің көпшілігінде өте кең пайдалана-ды. Біздің Қазақстан
мемлекетімізде де осы бағытта нәтижелі жүмыстар жүргізілуде.
Кодификация - нормалардың мазмүнының үқсастығына қарай жіктеп, ғылыми
түрғыдан салаға, тарауға, тақырыпқа, баптарға бөліп, құқықгық нормалардың
қолдануын жеңілдету. Бүл проце-сте нормативтік актілер өте күрделі жаңа заң
шығармашылық көзқарастан өтіп парламентте бекітіледі.
Нормативтік актілерді кодификациялау процесінде олардың мазмүны
өзгеріп, ескірген нормалар алынып, қайталануы жойы-лып, олқылықтары
толықтырылып, жаңа мүдде-мақсатқа сәйкес жаңарып, бір салада біртүтас
кодекс болып шығады. Кодекстің ішкі қүрылымы өте күрделі: тараулар,
бөлімдер, баптар. Бірақ олардың арақатынасы түрақты, ықшамды, ғылыми
байланысты, қолдануға пайдалануға ыңғайлы. Қүқықтық нормаларды іске асы-146
Қ.Д.Жоламан, А.Қ.Мухтарова, А.Н.Тоукелев
руда, дұрыс, уақытында орындауда маңызы өте зор. Сонымен
кодификацияның өзіне тән ерекшеліктері: 1). Нормативтік актілердің жүйелеу
процесінде мазмүнының өзгеруі, барлық кемшіліктерінің жойылуы, жаңарып,
қүқықтың салаларына сәйкес біртүтас кодекс болып шығуы.
2). Кодекстерді жаңарту, өзгерту тек парламенттің қүзыретіндегі
- өкілеттігіндегі мәселе.
3). Қоғамдағы қүқықтың сапасын жақсартудың ең маңызды, негізгі жолы.
Кодификацияның түрлері: Конституция, Кодекс, ережелер, жар-нама,
әскери заң, зейнеткерлер заңы, теміржол заңы т.б.
Қазіргі заманда мемлекеттердің басым көпшілігінде кодифи-кация кеңінен
қолданылады. Біздің мемлекетімізде де кодифика-ция жақсы дамып келеді.
Қоғамдағы нормативтік актілерді жүйеге келтірудің екінші әдісі
- барлық нормативтік актілерді жинақтау, сақтау, бақылау және оларды
пайдалану, қолдану жүмыстарын жеңілдету тәсілі.
Нормативтік актілерді жинақтау, сақтау, бақылау мемлекеттік
органдардың, қоғамдық үйымдардың, саяси партиялардың, кәсіби одақтың
міндеттері. Олар 10-15 жылдар өздерінде сақтап, мемлекеттік архивке
тапсыруға тиісті. Мемлекеттік архив ол ма-териалдардың бағалы, керекті
құжаттарын, естеліктерді, ғылыми-техникалық, мәдени, білім жетістіктерін
мәңгі сақтауға міндетті. Біразын 50-100 жыл өткеннен кейін актілеп жоюға
болады.
Қоғамдағы барлық нормаларды білу, олар туралы жедел түрде түсінік беру
әр мемлекеттің кезек күттірмейтін міндеті. Бүл істі мемлекет бақылауға
алып, қатаң төртіп орнатып, қүқықтық нор-маларға жедел түрде түсінік беруді
қамтамасыз етіп отырады. Ол үшін мемлекет барлық занды күші бар нормаларды
толық есепке алып, жинақтап отырады. '"ІЙемлекеттік есепке алудың әдіс-
төсілдері:
- кітапшылық есепке алу: алфавит, хронологиялық, сала, жүйелік
бойынша;
- картотекалық есепке алу: норманың, мекеменің аты-жөні, шығарған
жері, уақыты, немірі;
- автоматикалық-механикалық есепке алу: ЭВМ т.б.;
- компьютерлік есепке алу: ең күрделі, ең шапшаң және көпке шыдап,
сақталатын жүйе. ^^
Қуқық шеориясы
147
15-тақырып. ҚҰҚЫҚ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ҚҮРЫЛЫМЫ 1. Қүқық жүйесі мен құрылымы,
олардың мазмүны
Адам қоғамының даму процесінде бір-бірімен байланысты миллиондаған
қарым-қатынастар қалыптасып, жаңарып, ескіріп жатады. Бүл объективтік
дилектикалық процесс. Осы процесті реттеп, басқару барысында қоғамдағы
қүқықбірнеше салаға, жүйе-ге бөлініп жатады. Қоғамдық қатынастардың
объективтік даму процесіне сөйкес қүқықтың қүрылымы да, жүйелері де
ескіріп, жаңарып, дамып отырады.
Сондықтан қүқық қоғамдағы нормативтік актілердің тек жи-ынтығы емес.
Ол қоғамның әр саласына сәйкес объективтік, ди-алектикалық даму процесі
арқылы қалыптасатын әлеуметтік кеп салалы, көп жүйелі қүбылыс. Бүл ісүрделі
қүқық процесі сала-салаға, жүйе-жүйеге бөлінумен шектелмейді. Сонымен бірге
қоғам-ның салалық-жүйелік дамуын, олардың өзара байланысын, каты-насын
реттеп, басқарып отырады. Нормативтік актілердің ескіргенін жаңартып,
кемшіліктерін толықгырып, қүқықгық нор-маларды қоғамның объективтік
процесіне сәйкес дамытып, олар-дың орындалуын тездетіп, жақсартады. Бүл
процестің байлан-ысында, қатынасында алшақтыққа және қайшылыққа қүқықтың
қүрылымы, жүйелері жол бермеуге тиіс.
Қүқық жүйелерінің өзіне тән белгілері:
Бірінші - қүқық қоғамның объективтік — диалектикалық даму процесіне
сәйкес қалыптасқан нормативтік актілердің бірлігі және қүқықтың, қоғамның
даму процесін реттеп, басқаруы. Қүқық жүйелері субъективтік жолмен
қалыптаспайды, сондықтан бүл жүйелер бір-бірімен объективтік тығыз
байланыста, қатынаста бо-лады. Қоғамның дамуына жақсы әсер етеді. Егерде
қоғам мен қүқықтың объективтік байланысы, қатынасы дүрыс дамымаса, қоғам
дағдарысқа үшырайды.
Екінші - қүқық қоғамның көп жүйелі, көп салалы әлеуметтік қарым-
қатынастарын реттеп, басқарып отыратын жалпыға бірдей міндетті нормалар.
Қүқықгың жүйелері қоғамның әр саласына сәйкес қалыпта-сып сол саланы
реттеп, басқарып отырады. Салық, нормативтік актілер бәрі бірігіп, қоғамдық
қүқықтың алдындағы түрған бір саясатты, бір мүдде-мақсатты орындайды.148
Қ.Д.Жоламан, А.Қ.Мухтарова, А.Н.Тәукелев
Қүқық қүрылымы. Қоғамдағы барлық нормативтік актілердің мазмұнына
сәйкес қалыптасады және сол құқықтық нормалардың қалай іске асуын, қалай
орындалу тәсілдері мен әдістерін анықтап отырады. Құқық құрылымының жақсы,
дұрыс дамуына қоғамның мемлекеттік құрылысы, саяси, экономикалық,
әлеуметтік, рухани, демократиялық даму деңгейі зор ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.