Кітапхананың каталогтар жүйесі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Махамбет Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университеті
Мәдениет және өнер факультеті
Хореография және мәдени-тынығу жұмысы кафедрасы

Курстық жұмыс
Тақырыбы: Кітапхананың каталогтар жүйесі.

Орындаған: БД-31 топ студенті Ақбулат Дина
Тексерген: аға оқытушы Сатагалиева С.М.

Орал, 2022 ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Кітапхана каталогтарының тарихы
1.1. Алфавиттік және жүйелік каталогтардың құрылуы және безендірілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Алфавиттік және жүйелік каталогтарды ұйымдастыру және жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2. Электрондық каталогтың қазіргі жағдайдағы маңызы
2.1. Электрондық каталогтың құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.2. Электрондық каталогта іздеу жұмысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 30

Кіріспе
Бүгінгі таңда ақпараттық қоғам немесе білім қоғамын құру ел дамуының стратегиялық ресурстары ретінде Қазақстан дамуындағы аса маңызды мақсаттардың бірі болып табылады. Осы пікірлер қоғам дамуында кітапхана саласына берілетін ерекше рөлді растай түседі. Кітап - адамзат руханиятының алтын сандығы. Әр ұлт өз тарихында жинақталған барлық тағылым-тәжірибесін, ақыл-ойының асыл қазынасын кітап арқылы ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп отырады. Ал сол рухани байлықты шашау шығармай сақтайтын қазына қоймасы - кітапхананың ұлттық рухани өміріндегі мән-маңызы өлшеусіз.
Каталогтар кітапхана қорын әр алуан тұрғыдан ашып көрсетеді және анықтамалық, ақпараттық-библиографиялық жұмыста кеңінен қолданылады. Кітап қорын барынша терең және жан-жақты түрде тек каталог қана айқындап береді.
Кітапхана каталогында адам танымына жақсы әсер ететін және оған нақты бір идеялық бағыт беретін баспа туындылары мен кітаптар көрініс алады. Сондықтан да, кітапханалардағы каталог қызметі тек бір баспа туындыларын іздестіру мен олар жөнінде хабарлама берумен шектелмейді. Кітапхана каталогтарының сонымен қатар, тәрбиелік, ағатушылық функцияларды орындау, кітаптарды насхаттап, оны тиімді пайдалану, оқырмандарға ғылыми және көркемдік жағынан бағалы туындыларды таңдауға көмектесу сияқты талаптарды жүзеге асыруда да айтарлықтай маңызды болып табылады.
Кітап сөрелерінде әдетте қордағы бүкіл кітап қойылмайды, сондай-ақ оқырманға қажетті әдебиеттің де үнемі орнында тұрмауы мүмкін және кітап сөрелерінде де кітаптар мазмұны әрқилы түрде жинақталуы мүмкін. Міне, осындай жағдайларда каталог мәні тағы айқындала түспек.
Каталог - кітапхананың негізгі анықтама және ақпараттық - іздестіру аппараты. Каталог - кітапхана қорының мазмұнын көрсетуде, оқырмандардың қажетті кітаптарды тауып алуында, кітапхана міндеттерін шешуде көмекші құрал болып табылады. Кітапхананың кітап қорын жасайтын түрлі тақырыптағы баспадан шыққан шығармалар мен оқырмандар талабының әрқилылығы каталогтаудың күрделі жүйесін құруды қажет етеді.
Кітапхана каталогы ғылыми түрде каталогтарды ұйымдастырудың тарихын, теориясын, әдістемесі мен практикасын зерттейтін кітапханатанудың құрамды бір бөлігі. Кітапхана каталогінің рөлін зерттеп, оны теориялық тұрғыдан негіздеу ісі алғаш рет ХҮІ ғасырда қолға алына бастады. Кітапхана ісі туралы ХҮІІ-ХҮІІІ ғасырларда жасалған толып жатқан басшылық материалдарында каталогке байланысты теориялық мәселелер ерекше орын алады. ХІХ ғасырда каталогтау бірнеше дербес бағыты бар ғылыми пәнге айналды.
Отандық кітапханатану ісінде каталогтау саласындағы алғашқы ірі еңбек - көрнекті орыс кітапханатанушысы В.И.Соболыцковтың Қоғамдық кітапханалардың құрылысы мен олардың каталогтерін құрастыру туралы (1858 ж.) деген еңбегі болды. Каталогтердің теориясы мен тарихын, оларды ұйымдастыру ісіндегі әдістемелік зерттеуге шетел кітапханатанушылары Ч.Э.Кеттер, Д.Д.Браун, Ш.Р.Ранганатан үлкен үлес қосты. Кітапханатану ісінде каталогтың саясилығы туралы, оның әдебиеттерді насихаттаудағы және оқуға жетекшілік жасаудағы, оқырмандардың білімін көтерудегі маңызы туралы мәселелер тұңғыш рет көтеріліп, негізгі қағидалары жасалды, орталықтанған каталогтағы каталог пен картотека жүйесінің негізгі мәселелері жан-жақты зерттелді.
Сонымен кітапхана каталогтары дегеніміз - кітап қорын жария ететін, оны насихаттайтын, кітап таңдауда оқырмандарға көмектесетін кітапхананың ғылыми-ақпарттық, мәдени-ағарту, тәрбиелік міндеттеріне сай оқу салаларына басшылық беретін белгілі бір тәртіппен жүйеленген кітаптардың, баспа туындыларының, тізбегі болып табылады. Кітапхана каталогтарын ұйымдастырудың тарихын, теориясы, әдістемесі және тәжірибесі туралы мәселелерді - кітапханатанудың құрамдас бөлімі болып табылатын ғылыми пән баспа туындыларын каталогтандыру зерттейді. Кітапханада каталогты ұйымдастыру оңай шаруа емес. Ол өз кезегінде, кітапханашыдан жоғары мәдениеттілікті, кітапты білуді, каталогтар жөнінде нақты білімді қажет етеді.

Курстық жұмыстың көкейкестілігі. Кітапхана -- адамзат баласы жаралғалы бергі аралықта жинақталған ақыл-ойы мен мәдениетінің таусылмас қазынасы. Халық сондықтан да оны қасиеттеп, қастерлейді. Ал кітапханашыларға сол қазынаны шашып шығармай сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп отыру міндеті жүктелген. Олардың қызметінің мәні мен мазмұны ең алдымен міне осы міндетті қалай жүзеге асырып жатқандығымен айқындалмақ. Ал ол міндеттерді жоғары деңгейде атқару көптеген факторларға тікелей байланысты.
Кітапхана жұмысының нәтижелілігі оның ұйымдастыру мен басқару іс-әрекетінің дұрыс жолға қойылуына тікелей байланысты. Оның бүгінгі күн талабына сай ұйымдастырылуы өзінің болашағын анықтайды. Кітапхананың көрсететін қызметінен, жалпы оқу үрдесі, типті қоғамның барлық саласындағы қол жеткен табыстардың алғы шарты ақпаратқа байланысты. Қай саланың болмасын шығарған өнімін оқырмандардың сұранымына, жаңа технологияға сай етіп электронды ресурстармен қанағаттандырып, насихаттау басты мақсатымыз.
Курстық жұмыстың мақсаты - халықаралық деңгейге сай келетін жаңа стандарттар негізінде каталогтар мен картотекалар жүйесі және каталогтеу технологиясын қарастыру.
Курстық жұмыстың міндеті - студенттерге кітапхана каталогтарының пайда болуы және қалыптасу жолдарын баяндау, олардың теориясы, әдістемесі және ұйымдастыру тәжірибесімен егжей-тегжейлі таныстыру, тиісті әдіс-тәсілдерін меңгерту. Зерттеудің мақсаты мен міндетіне сай каталогтардың мәні, теориялық негіздері, типтері, ұйымдастыру принциптері, ерекшеліктері қарастырылады. Сонымен қатар, кітапханалық-библиографиялық жіктемелердің даму тарихы, өзгешелігі, жалпы түсініктемелері, функциялары, қазіргі таңда атқаратын рөлі, халықаралық және отандық деңгейде олардың қолданылу аясы мен электронды коммуникациялар жүйесінде бейімдеу тақырыптары мәнді де маңызды орын алады. Кітапхана каталогтары арқылы кітапханашылар ақпарат берудегі басты міндеті: қалың оқырмандарға білім алу, ғылыми-зерттеу жұмысы, біліктілігін арттыру, өз бетінше білім алу бойынша барынша үлкен көмек көрсету.
Курстық жұмыстың объектісі - кітапхананың каталогтар жүйесі болып табылады.
Курстық жұмыстың субъектісі - кітапхана ісі мамандығында оқитын студенттер, кітапхана қызметкерлері.
Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс 2 тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттерден тұрады. 1-тарауда алфавиттік және жүйелік каталогтардың құрылуы және безендірілуі мен алфавиттік және жүйелік каталогтарды ұйымдастыру және жүргізу туралы баяндалады. Ал 2-тарау электрондық каталогтың құрылымы мен электрондық каталогта іздеу жұмысы деген параграфтардан тұрады.

1. Кітапхана каталогтарының тарихы
1.1. Алфавиттік және жүйелік каталогтардың құрылуы және безендірілуі
Алфавиттік каталог - бұл библиографиялық жазбалары автор аттарын, ұжымдық автор аттарын немесе құжат атауларын алфавиттік тәртіпте орналастыратын кітапхана каталогы.
Алфавиттік каталог (АК) әрбір кітапхананың каталогтар жүйесінің міндетті бөлігі болып табылады. Оның көмегімен келесі сауал түрлерін орындауға болады:
кітапханада осы автордың жұмысы бар ма, және бар болса, қандай мекенжай (шифр) бойынша бар;
осы автордың қандай жұмыстары кітапханада табылады;
осы жұмыстың қандай қайта шығарылған басылымдары қорларда табылады;
қандай басылымдарда кез-келген басқа адам бірлескен автор, құраушы, редактор, аудармашы және т.б. ретінде қатыса алады;
нақты серияға қандай сұрақтар енгізілген;
атауы оқырманға танымал кітапқа сұраныс;
библиографиялық жазбалардың белгілі элементтеріне қатысты библиографиялық түсініктемеге сұраныс, мысалы, мақала қай жылы жарияланды, жариялану орны, толықтырулар және түзетулер болды ма және басқалары.
ОКЖ-да кітапхана-филиалдарының барлық каталогтарын көрсететін орталық АК құрылады. Ол ресми және оқырмандардікі болуы мүмкін.
Алфавиттік каталогта карточкаларда негізгі библиографиялық жазбалармен қатар толық жіктеме көрсеткіші, пәндік айдарлар, қосымша жазбалар туралы ақпарат, осы басылымның даналары саны, олардың түгендеу нөмірлері және олар қандай кітапханаларда бар екендігі көрсетілген сілтемені табуға болады.
Алфавиттік каталог оқырмандарында соңғы шығарылымдар туралы библиографиялық жазбалар немесе әр құжаттың үздік қайта басылымдары болады. Карточкаға қажет болған жағдайда басқа жарияланымдар бар деген мөр қойылады. Негізгі библиографиялық жазбалармен қатар қосымша жазбалар және қосымша карточкалар оқырман каталогына енгізілген және олар алфавиттік каталог ақпаратын іздеу қызметін кеңейтті.
Алфавиттік каталог ұйымы оның төлқұжатын дайындаудан басталады, онда алфавиттік каталог құрылған күні, оның мақсаты, құралдарының қамтылуы, 7.1-2003 МЕМСТ- қа сілтеме жасай отырып библиографиялық жазбаларды жасау әдістемесі, қосымша жазбаларды пайдалану және каталогқа көмекші басшылықтың тізбесі көрсетіледі. Алфавиттік каталог ұйымы оның құрылымын анықтайды, құжаттаманы әзірлейді және ішкі және сыртқы процестердің жиынтығы болады[1, Б.56].
Алфавиттік каталогта библиографиялық жазбалар автордың атын немесе ұйымның атауын және құжаттардың атауын қамтитын тақырыптардың қатаң алфавиттік ретімен орналасқан. Қосымша жазбалар жалпы әліпби бойынша орналасқан. Егер әр түрлі жазбалардың орналасу сөздері бірдей болса, карталар келесі тәртіпте орналасады:
1. Жеке авторға жазулар;
2. Ұжымдық автормен жазулар;
3. Тақырып астындағы жазбалар.
Алфавиттік каталог неғұрлым дәл ұйымдастыру үшін оған логикалық орналасу элементі енгізіледі, мысалы, бір автор шығармасының библиографиялық жазбаларын орналасты барысында, ең алдымен БЖ алдымен жарияланымдардың толықтығынан кему тәртібі бойынша жиналған туындыларға орналастырылады (жұмыстар аяқталды, жиналған жұмыстар және т.б.). Екінші топқа - автордың жеке жұмыстары. Жазбалардың осы тобының ішінде атаулардан алынған сөздер алфавиті бар. Сол топта тиісті библиографиялық жазбада кейін бірден осы автор шығармаларының сыни әдебиеттері болады.
Үшінші топта тақырыптан бастап автордың өмірі мен шығармашылығы туралы қосымша жазбалар қамтылған, мысалы Л.Толстой о нем.
Тіркеу алфавиттік каталог ұйымдастыру бойынша жұмыс кезеңдерінің бірі болып табылады. Оған сыртқы және ішкі дизайн енеді. Сыртқы дизайны - каталог бойынша шкафтар мен жәшіктердің дизайны. Каталогтағы барлық өрістер немесе жапсырмалардың көмегімен көлденең (солдан оңға қарай), не тігінен (жоғарыдан төмен) араб цифрларымен нөмірленген. Көпшілік кітапханаларында көлденең нөмірлеу неғұрлым қолайлы және қолданылады (солға оңға). Қораптар металл немесе пластикалық рамаға салынған заттаңбалармен жабдықталған. Заттаңба қораптағы материалды бейнелейтін жазба болып табылады. Заттаңба қораптың бірінші және соңғы карточкаларының библиографиялық жазбаларын бастайтын әріптерді, буындарды немесе сөздерді қамтуы мүмкін, мысалы:
А - АХТАНОВ Т.
Интерьер дизайны каталог қалқаларын пайдалана отырып орындалады. Олар жазу тәртібін ұсынады, осылайша оларды орналастыру ережелерін көпшілікке көрсетеді. Орта есеппен алғанда бөлгіштер 60-70 карта сайын орналастырылады. Бөлгіштер әрқашан таңдап алынатын, жазбалар тобының бірінші карточкасының алдында орналасады. Нысаны бойынша бөлгіштер орталық, бүйір және шағын бүйірліктерге бөлінеді.
Орталық қалқаларда ортасына қарай кең шығыңқы бөліктері болады. Олар қосымша нақтылауды қажет ететін карточкалар массивін бөлу үшін пайдаланылады. Бұл тиісті тақырыптары бар жазба топтары, ұйым атауымен берілген жарияланымдар кешендері, басқа да тиісті материалдар болуы мүмкін.
Бүйірлік бөлгіштер оң және сол жақты болып бөлінеді. Бүйірлік бөлгіштерді қосымша мәліметтерді талап етпейтін библиографиялық жазбалар топтарын тіркеу үшін пайдалануға кеңес беріледі. Атауы авторлық кешен шегінде жазба топтары да ресімделуі мүмкін.
Бөлгіштерге берілген ақпаратқа байланысты әріптік, буындық және сөздік бөлгіштер болады.
Сөздік бөлгіштер, әдетте, кең шығыңқы бөлгіштерден, сондай-ақ әріптік-буындық бөлгіштерден құрылады.
Заттаңбаларды және бөлгіштерді сақтау үшін оларды ламинаттайды, яғни пленкамен жабады.
Алфавиттік каталог дизайны үшін, мысалы, тікелей шкафтар каталогы бойынша орналастырылған жазулар мен ақпарат құралдарын жасау (Қосымша 1).
Алфавиттік каталогпен жұмыс істеудің күнделікті процестерінің бірі редакциялау процесі болып табылады, ол алфавиттік каталог құрылымының, мазмұнының және дизайнының сәйкестігін тексеру және анықталған кемшіліктерді жою болып табылады. Редакциялаудың негізгі түрлері жоспарлы және өзекті болып табылады. Жоспарлы әдістемелік редакциялау бес жылда кемінде бір рет жүйелі түрде жүргізілуі тиіс. Ол жазбалардың дұрыс жасалуын, қордың толық көрсетілуін, бөлгіштердің құрылымын, қосымша жазбаларды, анықтамалар мен сілтемелердің нақтылауын тексереді.
Жүйелік каталогты безендіру. Бөлімшелер, олардың нысаны. Бөлімшелерде маңызды рөл шешетін оның құрылымының көрінісі үшін каталогты міндетті түрде рәсімдеуі тиіс. Егер өзге каталогта бағдарланбаса, онда жүйелікте сол каталог болмайды, яғни ол өзінің ішкі құрылымын жоғалтып, өзара орналасу мен өзара байланысты бөлек рубрикаға тап болады. Каталогты сатылы бағдарлауда бөлімшелер құрылым мен өзара байланысты бөлінуге тиіс болады. Бұл үшін әртүрлі нысандағы бөлімшелердің жиынтығы қолданылады. Каталогты құрастыруда орталықтан сараланған дайын шығарылған карточкалар қолданылады[2, Б.58].
Бөлімшелер карточкаларын рәсімдегенде жүйелік каталогтағы өзіндік ерекшеліктері, оның нысаны мен мөлшеріне қатысты, сондай-ақ бөлімшелердің түсі мен мәліметтердегі элементтердің құрамы мен оларды орналастыру тәртібіне қатысты өзгеше ерекшеліктер орын алады. Каталогтағы бөлімшелердің тағайындалуында оқырманға сол уақытта оқуға тікелей қажет, бірақ өте қажетті ақпаратты уақыт тапшылығынан бөлімдерде тез қарауға, іздеуге қамтамасыз ететінін барлығы біледі. Сонымен бірге жүйелік каталогтағы бөлімшелер қызметінің түсінігі формальды әрі біржақты болып келеді.
Каталогтағы жүйелік әрі қарастырылу қағидалары толығымен бөлімшелер жүйесінде жүзеге асады, әрбір қараған бұл жүйенің элементтерінің сапасында өзіндік анықталған орнын алады. Тек бөлімшелерде ғана оқырмандар үшін жасырынған сараланған жүйедегі ішкі логикасының сараланған индекстерін, оның бөлінуінің сатысын, жүйелік каталогтың қасиетін түсіндіруде және ғылыми пәндердің құрылымын ашудан көрініс табады.
Алға қойылған міндеттер бөлімшелердің көлемі мен нысанының көмегімен жеткізіледі. Жүйелік каталогта бөлімшелер үш негізгі бағытта не нысанда қолданылады: орталық, оң және сол жақта. Сондай-ақ бөлімшелер тар және кең, төмен немесе биік болуы мүмкін. Жүйелік каталог үшін көпшілік кітапханаларда жүйелік бөлімшелер КБЖ-дің кестесімен құрылады. Әмбебап ғылыми кітапханадағы каталогтық бөлімшелер жүйесі типтік немесе жалғыз дара болуы мүмкін емес. Базада 12,5*8,5 см көлемі қабылданған (шығу бөлімшелерінде 1 см-ді құрайды), шығудың бұрышы диагональ бойынша 0,1-1 см-ге қиылады, әр тараптан. КБЖ-дің негізгі кестесінде индексті білдіретін бөлуді рәсімдеу үшін шығудың орталық бөлімшелері 7,5-6,5-5,5-4,5-3,5 см. Барлық жұмысты рәсімдеу үшін орталық шығудағы бөлімшелер қолданылады 6, 4,5 см. Арнайы типтік бөлінуді безендіру үшін шығудың оң жақ жағының бөлімшелері тағайындалады 7,5-6,5-4,5-3,5 см. Жалпы және арнайы типтік бөлінудегі бөлімшелердің өлшемі каталогта тұрғандағы негізгі бөлімшелерді бөлудің өлшеміне тәуелді болады.
Бөлімшелердегі жазбалар. Жүйелік каталогты рәсімдеу оқырмандар үшін оның құрылымының логикасын ашуға бағытталған. Мұның қиыншылығы жүйелік каталогтағы рубрикалар арасындағы байланыс түрінің күрделілігіне және оның классификацияланған жүйесіне бөлулер арасындағы бағыныштылық байланысты қиюға сызықтық нысанда көрсетіледі. Егер саралау кестесінде және шығарылған каталогта мәтінде ескертулер мен түсіндірулер міндетті түрде бекітілуі тиіс, рубриканың бағыныштылығы мен бағынушылығы каллиграфиялық өзге де құралдарының әртүрлі шрифтінің көмегімен көрсетілсе, онда карточкалық каталогта бөлімдер арасындағы өзара қарым-қатынастың көрсету мүмкіндігі шектеулі болады. Рәсімдеуде басты рөлді әрбір бөлім каталогының басты бөлімшелері орындайды. Бөлімшелерде барлық қажетті түсіндірмелер жайғастырылады. Жүйелік каталогтағы бөлімшелер карточкасында беткі тарапында маңызды ақпараттардан тұрады. Бөлімшелер алаңы шартты түрде үш аймаққа бөлінеді. Бірінші жоғарғы бөлігінде (одан төмен шығу - 1-1,5 см) бөлінділердің атауы, классификациялық индекс, қажетті бірнеше сөздермен толықтырулар, бөлу атауының мағынасын ашатын сөйлемдер орналастырылады. Бұл жазбалар бөлімшелерде шығу алаңында ең жоғарғы шекте қолдануында орындалады. Өте үлкен жазудың қажеті жоқ және өте кішкентай шрифт қолдануға да болмайды, жолдар арасындағы шектерді үнемдеу қажет. Бөлімшелердің барлық қалған алаңы вертикальды жолақпен екі тең емес бөлікке бөлінеді, сол жақ енінен 23 қалуы керек. Сол жағынан тақырыбы негізгі бөліну орналасады, сол бағанадан кейін келесідей сатылар келеді (бөлімшенің шығуында көрсетілген бөлу үшін). Егер негізгі бөлудің тізбегі бір бөлімшеге кедергі болмаса, сол түстегі құжаттарды алдын ала (бөлімшеден болуы мүмкін) өлшемі 75*125 мм (шығусыз) дайындайтын келесі бөлімше карточкасына өзгертіледі. Өзгерту стандартының ережесі: бөлімшенің бірінші бөлігінің төменінде келесі карт.қараңыз жазылса, мәтін сөйлемінің алдындағы екіншінің ортасына сөйлем сөзі жазылады. Егер тізбектерді бірнеше карточкаға жайғастыру қажет болса, сөйлем сөзінен кейін кезектілік саны көрсетіледі. Екінші карточканың сол жақ төменінде алғашқы бөлімше карточкасының классификациялық индексі көрсетіледі[3, Б.66].
Бөлімшенің бірінші бөлігінің алаңы сілтемелі-анықтама аппаратына арналған. Бөлімшелерге саралау кестесінен тек тәсілдік көрсеткіш үшін енгізбейді, ол мекен-жайлық жүйелендіру үшін жасалады. Барлық сілтемелер, сондай-ақ тәсілдік көрсеткіште бөлімшелер үшін осы бөлінудегі ұйымдастыру құжаттарының тәсілін ашып, енгізу қажет. Даулы немесе күрделі жағдайларда оқырманның орнына өзіңді қойып ойлану керек, оған бөлімшелер керек пе, әлде кестедегі өзге көрсеткіштер ме? Негізгі бөлу бөлімшедегі шегі немесе оны үнемі есептеу керек пе деген сұрақ туындайды. Егер келесі сатының бөлінуі бұл каталогтық жәшіктен келесіге өтсе, онда негізгі бөліну міндетті түрде керектігін көрсетеді, ал егер де каталогтың ішкі рәсімдеуі - келесі сатыда қандай бөліну орналасқанын анық көрсетсе, онда тізбекке алудың ешқандай қажеттілігі болмайды. Үшінші айлық (аумақтың оң жақ бөлігі) тәсілдік көрсеткіш пен сілтемеден бос болған жағдайда, бөлімшенің барлық еніне негізгі бөліну орналасуы мүмкін. Сондықтан рәсімдеудің бір реттік қағидасында жасалған (бөлімшелер түрлері, өлшемі, түсі т.б.) құжатта бекітілгенде, ең дұрысы - технологиялық инструкция болады; мұндайда жүйелік алмасқанда каталогты рәсімдеудің ішкі бірлігін сақтайды. Жүйелі каталогты безендіру ішкі және сыртқы безендіру деп бөлінеді. Ішкі безендіруге каталогтар орналасқан жәшіктің этикеткасындағы жазбалар жатады. Олардың этикеткасында жәшік нөмірі, индекс, бөліну аймағы, ал төмен жағында алғашқы және карточканың индексі көрсетіледі. Ал сыртқы безендіруге, басылымдарды жіктеу процесінде берілген бөлімдердің индекстері көрсетіледі.
Жүйелі каталогты безендіруде бөлгіштер үлкен рөл атқарады. Олар орталық, оң жақ және сол жақ бөлгіш болып бөлінеді. Орталық бөлгіште КБЖ кестесінің осы бөлімге қатысты негізгі бөлімдері жазылады, сонымен қатар ірі бөлімдері талданып көрсетіледі. Артынан карточка - бөлгіш қойылады, ол әрбір бөлімнің алдында тұрады. Ал оң жақ және сол жақ бөлгіштерде ұсақ бөлімдер жазылады. Жүйелі каталогтың карточкасында: толық индекс, шифр индексі, каталогтық индекс көрсетіледі. Карточкалар каталогтық индекс бойынша қойылады. Бөлімдердің ішінде карточкалар қатаң алфавиттік ретпен орналасады, жаңадан түскен басылымдар алфавит бойынша алдыңғы жағына қойылады. Кері хронологиялық ретпен: заңдар, үкімдер, қайта басылымдар қойылады.
Жүйелік каталогтағы құжаттар. Кітапханада біртұтас өзара байланысты номенклатуралар бір-біріне құжаттарды толықтырушы әрекет етіп, техникалық процесте каталог жүйесін басқаруды қамтамасыз етуде жасалады. Бұл құжаттар толығымен аталған тұжырымдамаға осы кітапханада бөлімдер жағдайы бойынша, жұмыс орнының және қызметтік инструкция, есептік нысанда, өзге де құжаттармен кітапхананы толығымен басқаруда қамтамасыз етеді.
Жүйелік каталог үшін мінездеме паспорты екі нысанды иеленеді, өте үлкен емес және ірі кітапханалар үшін ерекшеленеді. Кеңес каталог жүйесі бойынша өз бетінше (типтік модель негізінде) паспорттың нысанын жасап және бланктерді тираждап қажетті санында (2 данадан кем емес) жасайды. Каталогтың паспорт куәлігінің құрамы кішкентай кітапханалар үшін бір бетке А4 форматтағы (21*30), жазбаларға жасалды. Нәтижесінде төменгі бөлігі беткі жағының титулдық беттегі паспортта және каталог атауының сәйкесінше графасында құрылды. Жоғарғы бөлігі беткі жағының жылдық есептің: күні, көлемін нақтылағанда, өзге де қосымшалар, әріптестің жазбаша өтінімі кіреді. Жүйелік каталогтың мінездемелік - паспорты ірі кітапханада өте үлкен куәлік мағына иеленеді. Оның бланкі дәптер түрінде (8-12 бет) дайындалады. Алғашқы бетінен бастап келесідей орналастырады: каталогтың толық атауы, аббревиатура, атаудың қысқартылып жасалған нысаны каталог кіріспесінде орналасқан (бөлімнің толық атауы көрсетіледі). Каталог оқу залында, қызметтік мекемеде, оқу ғимаратында, этажда, бөлмеде орналасқан.
Каталог мына жылдары ... ... жүргізілген. Хронологиялық сақтау мына жылдан мына жылға дейін ... ... .. Үзілістен ... ... ... ... дейін. Кепілдігі ... ... ... . жылы. Каталогтың үздіксіз, уақытша, тұйықталған. Каталог көлемі (кесте нысанында мына жылдар қатарында): 01.01 ... .ж.жәшік-карточка, орташа өсуі соңғы 3 ж. Каталог атауы - оқу, қызметтік, оқу және қызметтік функциясын атқарады. Каталогтық тақырыбы - әмбебап, салалық, тақырыптық (бағыты мен маманданымын көрсету керек).
Каталогта көрініс табады: (қорды құраушылардың барлық бөлімдері саналады, оқу залындағы қор, бөлек бағандағы - құжаттар түрі, карточкада көрсету үшін: газеттегі мақала, журнал, жинақ, баспаның рецензиясының жалғастыруы). Каталог құжатта тілде көрініс табады, құжаттарды топтастыру әдістері: негізгі қатар - алфавиттік, жүйелік, хронологиялық, нөмірлік, әрбір бөлудің шегіндегі карточканы орналастыру тақырыбы. Каталогта карточкалар қолжазба, машинажазба, көшірме, басып шығару түрінде болады. Каталогта негізгі, қосымша, толықтырушы, сілтемелі, анықтамалық карточкалар болады.
Алфавиттік - пәндік көрсеткіш (АПК) және оның каталогтар мен картотекалар жүйесіндегі орны. Кітапханалық - библиографиялық жіктеу кестесіне немесе жүйелік каталогқа қосымша жасалатын көмекші аппарат. Онда пәндік рубрикалардың алфавиттік тізбегі жасалып, олардың әрқайсысын жіктеу индексі көрсетіледі. Кестеге берілген және осы кестелер бойынша жасалған каталогқа берілген[4, С.205].
Алфавиттік - пәндік көрсеткіш арасында едәуір айырмашылық бар. Алғашқысы кестенің міндетті бір құрамдас бөлімі іспеттес, оның жалпы түрдегі тақырыбын қорытыландырылған, абстрактылы түрде ғана көрсетеді, кітап түрінде басылады. Ал, нақты каталогта жасалған алфавиттік - пәндік көрсеткіш кітапта баяндалып, каталогтағы көрсетілген пәндер мен ұғымдардың аттарын қамтиды, көбіне карточкалық формада жасалады, бұл оған каталогтық өз құрылымына енгізілген барлық өзгерістер мен қосымшаларды тез арада оған енгізіп, отыруға мүмкіндік береді. Сөйтіп каталогқа жасалған Алфавиттік - пәндік көрсеткіш әрбір кітапхананың нақты ерекшелігін қамтып көрсетеді және жұмыс үстінде пайдаланатын жіктеу кестесі мен әдістемелік шешімдер картотекасына толық сәйкес келеді. Алфавиттік - пәндік көрсеткішті редакциялау үшін, оған қосымша, қызмет бабына пайдаланылатын бақылау картотекасын жасау керек. Ол каталог бөлімдерінің индекстері көрсетілген карточкалардан құрылып, жүйелік ретпен орналасады.

1.2. Алфавиттік және жүйелік каталогтарды ұйымдастыру және жүргізу
Алфавиттік каталог. Баспа шығармаларына жазылған сипаттама карточкалар автор фамилиясының, ұжымның авторлар атының және шығарма тақырыбының алфавиттік ретімен орналасатын каталог. Алфавиттік каталогтың мақсаты - анықтама-ақпараттық қызмет атқару. Алфавиттік каталог бойынша: кітапхана нақты бір кітаптың, белгілі бір автордың кітабының, белгілі бір мекеме еңбектерінің бар жоғын, олардың қандай басылымда, қандай тілде жинақталғанын тез анықтауға болады. Алфавиттік каталогтың құрылымы - қабылданған алфавитпен және каталогтық карточкалардың орналасу ережелерімен белгіленеді және белгілі бір автордың кітапхана қорында бар кітаптарын, қайсібір ұйым басып шығарған еңбекті анықтауға мүмкіндік береді. Бұл каталогты типі мен ерекшеліктеріне қарамастан кітапхананың барлығы жүргізеді. Алфавитті каталог - кітапханалық каталогтардың бір түрі, каталогтар жүйесінде алатын орны ерекше және ондағы библиографиялық жазбалар қатаң алфавиттік ретпен орналасады (Қосымша 2).
Алфавиттік каталогтың басты функциясы - кітапхана қорында қандай да бір автордың шығармасының бар жоғын анықтау. Алфавиттік каталогтағы барлық карточкалар бірыңғай автордың және кітаптың атының мазмұнына қарамастан орналастырылады. Мұндай орналастыру арқылы бір автордың кітабын тез арада тауып алуға болады. Алфавиттік каталогтағы тағы бір ерекшелік егер де оқырман кітаптың авторын және тақырыбын білсе онда жұмыс істеу қарапайымдылау болып келеді. Алфавиттік каталогтың көмегімен оқырмандардың сұраныстарына іздеу жұмыстарын мына бағытта жүргізуімізге болады:
- белгілі автордың шығармасы кітапхана қорында бар-жоқтығы;
- белгілі автордың шығармасы кітапханада бар ма?
- белгілі автордың шығармасы қайта басылып шықты ма?
- Басылымның шыққан жылы, қай жерден басылып шықты.
Алфавиттік каталог кітапханада ақпараттық, іздеу және анықтамалық функцияларды атқарады. Алфавиттік каталогтың оқырмандардың пайдалануына қолайлы болуы, онда ақпараттарды қарапайым жолмен табуға болатындығында. Алфавиттік каталогты құрастыруда көмекші карточкалардың бірнеше түрі қолданылады. Көмекші карточкалар - сілтемелік және анықтамалық болып бөлінеді. Көмекші карточкалардың көмекші сипаттамадан ерекшелігі оларда библиографиялық сипаттама жазылмайды және белгілі бір басылыммен байланысты емес. Сілтемелік карточкалардың: жалпы және жеке түрлері бар.
Алфавиттік каталог дегеніміз - библиографиялық жазбалар қатаң алфавиттік ретпен орналасатын кітапханалық каталогтардың бір түрі. Алфавиттік каталог баспа шығармаларына жазылған сипаттама карточкалар автор фамилиясының, ұжымның, авторлар атының және шығарма тақырыбының алфавиттік ретімен орналасатын каталог.
Алфавитті каталогты ұйымдастыру - күрделі процесс. Онда:
1. Каталогтың паспортын құрастыру;
2. Карточкаларды орналастыру;
3. Каталогты безендіру;
4. Каталогта қолдануда көмекші құралдар құрастыру;
5. Каталогты редакциялау т.б. жүйелерден тұрады.
Кез-келген каталогтарды ұйымдастыру үшін ең алдымен паспортын құрастыру керек. Онда каталогты ұйымдастырудың күні, мақсаты, қорды қамтуы, сипаттама әдістемесі, көмекші сипаттаманы қолдану т.б. Каталогты ұйымдастыруда кітапхананың мақсат-міндеті ескерілуі керек және әдебиеттерді насихаттау бағыттары, оқырмандарға кітап таңдаудағы көрсетілетін көмек түрлері ескерілуі қажет. Алфавиттік каталог белгілі бір басылымдардың кітапханада бар екендігін көрсететіндіктен, тек қажетті басылым мен автор жайлы нақты мәліметтер белгілі болған жағдайда ғана оған жүгінуге болады.
Алфавиттік каталог каталогтар жүйесінде үлкен орын алады. Сонымен бірге кітап қорында бар әдебиеттерді оқырмандарға насихаттауда үлкен рөл атқарады. Алфавиттік каталог қордың авторлар құрамын ашып көрсетеді, сондықтан кейде авторлық каталог деп те аталады. Алфавитті каталогтың көмегімен жеке шығармаларды ғана емес, оқырмандарды автордың барлық шығармасымен таныстыруға мүмкіндігі мол.
Кітапхана қорында бар әдебиеттерді толық ашып көрсетуге көмектеседі, яғни кез-келген кітапхананың анықтамалық аппараты болып саналады. Алфавитті каталог арқылы оқырмандардың сұранысынан түспей жүрген әдебиеттер туралы анықтамалар жиналады, оқырман залдары мен абонементтердегі сұраныстарды толығымен қанағаттандыруға көмектеседі және анықтама-библиографиялық жұмыстарға қажетті ұсыныстық және әдебиеттердің көрсеткіштерін құрастыру үшін пайдаланады.
Кітапхана каталогтарын ұйымдастыруда каталог паспортын құрастырудың маңызы зор. Алфавитті каталогтың паспортын құрастырғанда мыналарды ескерген жөн:
- Каталогтың атауы;
- Көлемі (жәшіктегі немесе карточкадағы);
- Қай жылдан бастап ұйымдастырылады;
- Каталогтың кімге арналғандығы (оқырмандарға, қызметтік);
- Библиографиялық жазбалардың топтастырылу әдістері;
- Көмекші аппарат;
- Каталогты жүргізетін жауапты тұлға;
- Каталогтың көлемін және жылдық тексеру туралы белгісі.
Алфавитті каталогтың паспорты нақты бір каталог туралы негізгі мәліметтерді қамтитын құжат. Мұнда кітапхананың әрбір каталогіне ол ұйымдастырылған кезде жасалады да, одан кейінгі енгізілген өзгерістер жөніндегі мәліметтермен үнемі толықтырылып отырады. Кітапхана каталогтарын ұйымдастырудағы атқарылатын тағы бір жұмыс ол редакциялау процесі. Каталогты редакциялау дегеніміз - каталогтың мазмұны мен безендірілуіне байланысты оның құрылымына сай келуін тексеру. Кітапхана каталогін ұйымдастыру процестерінің бірі, оның міндеті - кітапхана каталогтерінің құрылымы мен мазмұнына қойылатын талаптарға сай болуын үздіксіз тексеріп отыру. Ол ағымды және жоспарлы каталогті редакциялау болып бөлінеді. Ағымдағы каталогті редакциялау үздіксіз жүргізіліп, мынадай жұмыстарды қамтиды: карточкалардың орналасу тәртібін тексеру, кейбір қателерді түзету, сондай-ақ авторлардың аты-жөнін анықтаумен, ережелердің өзгеруімен байланысты кейбір сипаттамалардың өзгерту және т.б. Жоспарлы алфавитті каталогті редакциялау кітапхананың арнаулы жұмыс жоспары бойынша іріктеліп те, толық түрде де жүргізіледі. Іріктелген жоспарлы каталогті редакциялау кезінде каталогтың алдын - ала белгіленген белгілі-бір бөлімшелері ғана тексеріледі. Толық жоспарлы каталогты редакциялау бүкіл каталогтік құрылымы мен мазмұнын тексеруді көздейді.
Жүйелі каталог (ЖК) бірінші кезекте оқырмандардың қолдануына арналған жүйелік каталог осы кітапханада қандай білім салалары бойынша қандай басылымдардың барын және белгілі бір ғылым және техника саласы бойынша қандай кітаптардың барын білуге мүмкіндік береді.
Жүйелік каталогта библиографиялық жазбалар кітапханалық- библиографиялық жіктеуіштің белгілі бір жүйесіне сәйкес білім салалары бойынша орналасады (Қосымша 3).
Жүйелі каталогқа арналған карточкалар кітапханаға кітаптармен бірге түседі және КБЖ индексіне сәйкес қойылады, ал осы кітаптар есептен шығарылғаннан кейін ол да шығарылады. Жүйелі каталог деп екі кіші жүйеден тұратын жүйе: жүйелі каталог (ЖК) және оған алфавиттік- пәндік көрсеткіштен (АПК) тұрады. Жүйелік каталогты ұйымдастыру паспорт жасаудан басталады. Паспортта ол туралы мәліметтер көрсетіледі: ұйымдастырылған күні, қорлардың қамтылуы, оның негізінде жатқан жіктеме кестелерінің атауы, карточкалардың рәсімделуі, олардың орналасуы және көмекші құралдардың болуы.
Жүйелік каталог сыртқы дизайны жүйелік каталог қысқаша сипаттамасы бар шкафқа жапсырылған жазулар мен каталог жәшіктерінің этикеткаларындағы жазулар кіреді. Заттаңбаларда жәшіктің реттік нөмірі, жіктеу индексі және салалық бөлінудің атауы, ал төмендегі жағында осы жәшікке енгізілген карточкалардың бірінші және соңғы индекстері көрсетіледі. Жіктеудің әрбір сатысы бөлгіштердің өз формасына сәйкес келеді. Бір бөлгіште 40-тан артық карточка қойылмайды.

Жүйелі каталогта - баспа шығармаларына жазылған сипаттама карточкалар кітаптың мазмұнына сәйкес, білім салалары бойынша орналастырылған, одан әрі қарай, бөлімдер неғұрлым ұсақ бөлімшелерге бөлініп, логикалық бірізділікпен және бір-біріне бағынышты қойылған каталог.
Жүйелік каталогтың құрылымы кітапханада қабылданған кітапханалық-библиографиялық жіктеу жүйесі бойынша белгілінеді. Бұл каталогтың негізгі функциялары - анықтама - ақпараттық және әдебиеттер ұсыну функциялары. Жүйелі каталогтың ақпараттық функциясы оның қор мазмұнын ашып, қажетті әдебиеттерді іздестіруді қамтамасыз етумен белгіленеді. Әдебиеттер ұсыну функциясы - ғылыми, жүйелік, көрнекілік, жалпы ұғымнан жалқы ұғымға, қарапайым түрден күрделілікке көшіп отыру сияқты дидактикалық принциптері аса айқын көрінетін жүйелі каталогтың құрылымымен анықталады. Жүйелі каталог типі мен түріне қарамастан кітапханалардың бәрінде де жасалуға міндетті. Еліміздегі тек бірнеше ірі ғылыми және арнаулы кітапханаларда ғана кітапхана қорын ашудағы басты роль пәндік каталогқа беріліп отыр. Жүйелік каталогқа алфавиттік-пәндік көрсеткіш жасалған жағдайда ғана онымен жұмыс істеу анағұрлым оңай.
Жүйелі каталогтың міндеті: басылымдарды жеке ғылым және білім салалары бойынша (биология, математика, техника, педагогика, әдебиет және т.б.), сонымен қатар осы ғылым және білім саласының жеке сұрақтары бойынша, яғни жүйелік каталог кітапхана қорын мазмұнына қарай ашып көрсету.
Құжаттарды жүйелік каталогтан көп сатылы іздеу арқылы жүргізеді: алдымен қажетті саланы тауып алу қажет, сонан соң бөлгіштердің нұсқауымен нақты жеке сұрақты тауып алып, сол бөлгіштің артында орналасқан библиографиялық сипаттама жазылған карточкалар ағымын тұтастай қарап шығу арқылы ғана қажетті материалды тауып алуға болады. Жүйелік каталог бөлгіштерінің арасындағы карточкалар алфавит бойынша орналасады. Жүйелік каталог сөредегі кітаптардың орналасу жүйелілігімен тығыз байланыста бола отырып, кітапханадағы кітаптардың мазмұны жағынан байлығына бағдар жасауға мүмкіндік береді, яғни, әрбір кітапхананың негізі болып жүйелік каталог табылады. Көпшілік жағдайда кітапханалардағы жүйелік каталог бұрынғысынша кітапханалық іздеуде тақырып бойынша басты құралдың қызметін атқарады. Мұндай жағдайда, жүйелік каталог - кітапханалық библиографиялық жіктеу жүйесінде библиографиялық жазбалар орналасқан кітапханалық каталог болып табылады. Заманауи кітапханатануда жүйелік каталог жеке жүйелік каталог пен классификацияланған индекстерге сәйкес өзге де құжаттарды сілтейтін пәндік рубриканың алфавиттік тізімін бастайтын көмекші құрал ретінде алфавиттік-пәндік көрсеткіштен тұратын жүйе ретінде түсіндіріледі. Жүйелік каталог - кітапханалық каталогтың бір түрі болып табылады. Ол логикалық және бағыныштылық байланыстағы кітап қорының салалық және құрамды бөліктерінің мазмұнын ашады.
Каталог негізгі екі қызметті атқарады:
- Анықтама - библиографиялық қамтамасыз етудің көзі ретінде ақпараттық қызмет атқарады, яғни әдебиеттерді тақырыппен іздеу және оны қолданудың ерекшелігін қамтамасыз етеді.
- Кітап арқылы білімді белсенді тереңдетіп оқытатын педагогикалық қызмет атқарады, каталогты тағайындаудың ғылыми-танымдық және тәрбиелік негізі болады.
Жүйелік каталог оқырманның әртүрлі сұрақтарымен қамтамасыз етіп, оның қызығушылығын тудырған тақырып бойынша әдебиеттер туралы ақпарат береді. Білім саласындағы жүйелік каталогтың негізіне келсек: ол жүйелік кезектілікпен әдебиеттерді жалпыдан жекеге топтастырады. Жүйелік каталогта кітаптың мазмұны орналастырылады, бірақ пән қарастырылған кесінді саналып, түсіндіріледі. Білім саласында сұрақ қарастырылатын тарап болып жүйелік каталогта кітаптың орнын анықтауды шешуші болып табылады. Мысалы: пайдалы қазбалар қатыстылығында: қазба табылған жері - теологияға; табылған пайдалы қазба - тау-кен ісі; халықтық тұрмыстық мағынасы - экономикаға жатқызылады. Жүйелік каталог пәндік ғылымның бірінші жоспарын алға жылжытып және көптеген пәндерді бір білім саласына біріктіреді, яғни көптеген пәндерді бір салалық аспектіде қарастырады. Өте кең ғылыми мақсаттарға жүйелік каталог жауап береді. Әдебиетке деген өте кең бағдарлауға икемділік таныта отырып, ол тәрбиелік және мінез-құлықты тану қызметін атқарады.
Жүйелік каталогтың бір мәселесі - ол сөрелерді жүйелеп қою болып табылады. Бұл сұрақтың тәсілі ұзақ уақыт бойы әртүрлі болды. Еуропалық кітапханада алғаш рет жүйелеп орналастырылған каталог танылды. Америкалық кітапханада Дьюи мен Кеттерден бастап алғашқы фактор болып жүйелеп орналастыру танылды. Бұл әртүрлілік өз кезегінде университеттің кітапханаларында ғана рұқсат етілген кітапханадағы сөреге оқырмандардың кіруінің қатынасының әртүрлілігімен түсіндіріледі. Барлық жердегі кірудің ашықтығын енгізуі сөредегі кітаптардың орналасуының каталогының байланысы жүйелік каталог үшін ғана маңызға ие болды. Және де А.М.Олениннің есептеуінше, оқырмандардың сұрауын қанағаттандыру үшін сөреге құралсыз кіру әлдеқайда тиімді, ал Г.Блисс болса оқырманды сөреге құралсыз жүгінуін ештеңе ауыстыра алмайды деп көрсетеді.
Бірақ та ашық кіру жүйелік каталогтың рөлін төмендетпейді, сондай-ақ кітапқа белсенді жүгіну және оның сөредегі маңызды ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.