СЕМЬЯДАҒЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КЛИМАТ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

sСЕМЬЯДАҒЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КЛИМАТ

Семьяның берік болуында оның мүшелерінің арасындағы психологиялық сыйысушылық үлкен роль атқарады, Қазіргі ғылыми-техникалық прогрестің шапшаңдығы, өмір және тұрмыс ырғағының қарқыны адамдардың психологиялық жүгін көбейтті. Ал семья қоғам мен қоғамдық қатынастардың дамуымен тығыз байланысты өзгеріп, өсіп отырады. Сондықтан қоғамдағы әлеметтік-экономикалық өзгерістер семьяның тұрмыс-тіршілігіне, оның мүшелерінің іс-әрекетіне сөзсіз әсер етеді.

Семьядағы психологиялық климат ең алдымеи ерлі-зайыптылар арасындағы қарым-қатынастарғы байланысты жасалады. Халқымызда есіктің екі босағасы атанған ерлі-зайыптылар семьяның басы болуымен қатар, оның тағдырына ең алдымен жауап беретін адамдар. Еркек пен әйелдің сүйіспеншілік сезімдерінен келіп туатын заң жүзінде некелесу біздің қоғамымызда олардың тең праволығы, негізінде семья құрруына жағдай жасап, жол ашты. Былайша айтқанда, мемлекет тарапынан семьяға деген қамқорлықпен қатар қажеттілікте туып отыр. Кімге сүйіп қосылу әркімнің өз еркі болғанымен, семьяның тағдырына қалай болса солай немқұрайды қарауға еркектің де әйелдің де ешқандай правосы жоқ. Семья құрған ерлі-зайыптылар өздерінің праволары мен осындай жауапкершілігін қатар орырдауға міндетті.

Семья құрғанға дейінгі бір-бірін сүюі қандай дәрежеде, бұл сезімдері сыйластық, ұғынысушылық қарым-қатынастарымен жұптасқан ба, талғам-тәртіп жақтары бір-біріне белгілі ме, бір-бірінің кемшіліктерін кешіріп, бір-бірінің ар-намысын аяққа баспай ма? Міне, осы сұрақтар төңірегінде жастар көбірек ойланып, бір-бірін көбірек біліп, семья құруға асықпағаны жөн. Кейде сүйіспеншілік сезімдері екі жақта бірдей болмаса да, өзінің сүйгеніне қол жеткізу үшін тезірек үйлену немесе тұрмысқа шығу сияқты асығыстық жасау, осының себебінен дұрыс семья бола алмай, аяғында жанжал-ұрыспен айрылысып кететіндер де кездесіп жүр. Адамның бір-бірін сүюі ол ешкімнің зорлығымен, өктемдігімен не бұйрығымен келетін сезімдер емес әлбетте, «махаббатқа зорлық жүрмейді», - деген осындай себептерге байланысты туғаны айдан анық. Сонымен қатар, берік семья құруға жалаң сүйіспеншілік сезімдер жеткіліксіз. Сүніспеншілік сезімдер семья құрғаннан кейін берік достық, биік адамгершілік қасиеттермен біте қайнасып, үлкен махаббатқа ұласуы тиіс. Махаббат сезімдері туралы ертедегі индустардың эпостық жырында:

«Қөңіл-күйдің құштарлырынан достық,

Ақыл-ойдың бірлестігінен сыйластық,

Тән құштарлығынаи ынтызарлық.

Осы үшеуінің қосылуынан махаббат туады», -

деп жазғандай махаббат адамдар арасындағы достық, сыйластық және тән жақындығынан туатын құштарлық жиынтығынан тұратын асқақ та, адал да, терең да, күрделі де, құдіретті де, күшті сезім.

Балаларды болашақ семьялық өмірге тәрбиелеу мәселесі айтарлықтай жолға қойылмай отыр және оларға «жыныстық, гигиеналық тәрбие берілмейді» деген мәселелер төңірегінде көптеген пікірлер айтылып жүр. Осы мақсатта барлық мектептерде; «Гигиена мен жыныстық тәрбие» және «Семьялық өмірге тәрбиелеу», - деген курстар міндетті түрде оқу пәніне айналып отыр. Алайда мұның бәрі - теориялық білімдер. Ал оны іс жүзіне асыру әркімнің жеке басындағы қасиеттерге, еңбектенуіне байланысты. Барлық жағынан дайындалған семьяның қожасы - ерін, сол сияқты дайын әйелін белгілі бір семьялық өмірді басынан өткізбейінше заказбен даярлап беру мүмкін емес. Семьялық өмір дегеніміз - ерлі-зайыптылардың қол ұстаса жүріп, өзара үйренетін, өзіндік мектебі. Халқымызда: «Сұлу жүзің бір жылдық, сұлу мінез жүз жылдық», - дегендей семьядағы ерлі-зайыптылар махаббатының ұзаққа созылуы олардың адамгершілігіне, мінез-құлқына, өздерін семьядағы рөліне сәйкес ұстауына, іс-әрекетіне, талап-талғамына және т. б. семьялық өмір қажеттігінен туған жауапкершілікпен міндеттерді атқаруына байланысты.

Семья құрғанға дейін жастар көз алдына бұл өмірдің жарқын, шуақты, қуанышты жақтарына ғана елестете алады, ал оның кейбір бұлт торлайтын қиындықтарын біле бермейді. Шындығында қазіргі заманның шапшаң өсу қарқыны, еркек пен әйелдің бірдей қоғамдық енбекке теңбе-тең араласуы олардың арасындағы қарым-қатынастарға да әсерін тигізбей отырған жоқ. Осылардың әсерінен кейде бір-біріне ойдағыдай көңіл бөлуге, немесе талап-талғамын қанағаттандыруға, сол сияқты әркімнің жеке басындағы ерекшеліктерін толық ескеріп, санаспайтын кездері де болады. Ерлі-зайыптылар өздерінің қарым-қатынастарында осы психологиялық әсерлерді дұрыс ұғынып, бір-біріне талап қоюда ең алдымен адамдық фактор мен адамгершілік қасиеттерді есепке алып, бір-бірінің талғам мен әдетіне және кемшілігіне төзімділік жасап, осы тұрғыда қатынас жасауға үйреніп дағдылануы керек. Әйел өзінің табиғатында, семья өмірі мен тұрмыс-тіршілікке байланысты істерде үлкен рөл атқарып, осы арқылы өзін іс жүзінде семья мүшелеріне, ағайын-туысқа, ауыл-аймаққа мойындатты. «Бірінші байлық - денсаулық, екінші байлық - ақ жаулық», - деп халқымыз текке айтпаған. Атақты Қазыбек би мен шешен Сырымның ұлағатты сөздерінен әйел затын қатты құрметтегенін көреміз. Мысалы: «Дүниеде кім жақын?» - деген сұраққа Қазыбек би: «Жан серігің жас кезіңнен, бәрінен де әйелің жақын . . . Ұят пенен ар қымбат, өзің сүйген жар қымбат», - десе, Сырым:

«Жігіттер, әйелді қорсынбаңдар,

Әйелсіз ерге күй бітпейді . . .

Астымдағы қара атым - тұлпарым

Қасымдағы қара әйелім - сұңқарым» -

деген екен. Міне бұл құр шешендік сөздер емес, өмірдің шындығынан туған өсиет сөздер.

Қазір әйелдің қолында көптеген праволар, қолайлы жағдайлар шоғырланды. Олар материалдық жағынан еріне де, ержеткен баласына да тәуелді емес. Әрние, бұл семьяның материалдық және моральдық жағдайын жеңілдетеді. Бірақ, бұл семья мүшелерінің арасындағы психологиялық ахуалды күрделендірді. Әйелдің заң жүзінде еркекпен тең праволы, материалдық жағынан тәуелсіз болуы еркектің, (әкенің) семьядағы орнын бағалауға кері жағдай жасап отырғанын жасыруға да болмайды. Кейде өзіне көп сенім артқан әйел еркектің семьядағы орнын мойындамай, оның семьяға деген көңілі мен әсеріне сенімсіздік жасап, кінә тағып, оның атына сын-ескертпелер жасауды көбейтіп, осының нәтижесінде семьяда дау-жанжал туады. Мұндай семьяда әйел ерін әке ретінде құрметтемейді, балаларының көзінше күйеуінің арына тиіп, қорлауға дейін барады. Ерінің болмысындағы жақсы қасиеттерді жоққа шығарып, оның осал жақтарын бетіне басып, осы арқылы кемсітіп, әбестік қылықтар көрсетеді. Осыдан келіп ерлі-зайыптылар арасында бір-біріне деген көңіл қалушылық туады. Мұндай ерлі-зайыптылар кейде балалары үшін бір шаңырақ астында тұруға мәжбүр болғанымен олардың арасындағы махаббаттың жібі үзіліп, ешқандай рухани жақындық болмайды. Ал, кейде мұндай ерлі-зайыптылар қаншама жыл бірге тұрғанмен түбінде татулыққа келе алмай, тіпті көп жылдардан кейін ажырасып кетеді. Сонымен қатар, мұндай әке-шешеден балалардың жақсы тәлім-тәрбие алуы да мүмкін емес. Анасының ықпалымен балалардың әкесіне қарсы келуі, сыйламауы туады. Осының салдарынан мұндай семьяда қыз балада еркекке деген жаман көзқарас қалыптасады. Ал ұл балада өзіне деген сенімін жоғалтып, бойында жігерсіздік пайда болуы ықтимал. Сондықтан ерлі-зайыптылар өзара қарым-қатынастарының балаларына қандай психологиялық әсер ететінін біліп, олардың болашақ өмірі мен тағдырына кесел келтірмейтін қатыста өмірі сүруі тиіс.

Кейбір әйелдер тең праволылықты желеу етіп, ерін үй іші, от басы, ошақ қасы тіршілігімен көбірек айналыстырып, өзі бұл ұсақ-түйек жұмыспен бас қатырмауға тырысады. Ұсақ-түйек үй жұмысымен айналысқан еркектің психологиясында тұрмыстағы нәрсенің бәріне бірдей киліге беретін ұсақтық кейігіштік мінез-құлық пайда болмай ма? Және мұндай еркектің қоғамдық еңбектегі пробломалық келелі мәселелерді шешуге қатысудағы белсенділігі, ондағы творчестволық енбегі қандай дәрежеде болмақ? Бұл жағынан ерінің кем түсіп кейін қалуы оның ар-намысына нұқсан келтірмей ме? - деген сияқты сұрақтар әйелді мазаламайды, ол туралы ойланғысы да келмейді. Әрине, ерлі-зайыптылар арасындағы мұндай қатыс, көзқарас ешкімге де атақ-бедел әпермеген. Сондықтан ерінің қандай мәселеге қолқабыс тигізіп, көмектесерін әрбір әйел білуге тиіс. Семьяның, рухани өмірі мен тіршілігіндегі еркектің орнын дұрыс қою және бағалау семьялық қарым-қатынастардың түп қазығының бірі болмақ.

Әйел тарапынан: «Мен оны қатты сүюші едім. Бірақ оның маған деген сүйіспеншілігі көпке бармады. Ол мені тастап, өз семьясынан безді. Сонда біздің махаббатымыз сөнгені ме?!», - деген сұрақтар төңірегінде ерінің үстінен арыз айтып, заң және қорамдық орындардан көмек сұрайтын жағдайлары да кездесіп жүр. «Жақсы әйелді еркек тастамайды», - дегендей кейбір еркектердің семьясынан кетіп қалуына әйелдердің өздері себепкер болған жайлары да баршылық. Көбінесе мұндай жәйіттерге әйелдің ішер тағамды, киер киімді дұрыс дайындап және семьялық қаржыны орынды жұмсап, дұрыс ұқсатпауы да түрткі болады. Былайша айтқанда әрі жалқау, әрі салақ әйел семьяның басқа мүшелері түгіл өзінің кара басын жинақы ұстамайды. Әрине, жұмыстан шаршап қайтқан әрбір адам үйінен бір жылылықты, берекені іздейді. Осы жылылық пен берекені ұйымдастыруда ынта-ықылас алдымен әйел тарапынан тууға тиіс. Осындай ұқыптылық, ұқсатымдылық, тіршілікке бейімділік арқасында әйел адамзаттың алғашқы тәрбиешісі деген атаққа и болды және солай бола берме.

Қоғамдық өмірде әйедің ерекпен тең праволығы жүзеге асырылғанмен семьяда еркектің болмысындағы «мен» деген көкірегі көрінбей тұрмайды. Сондықтан семьялық өмірде қалай болған күнде де еркектің ар-намысы аяққа басылмайтындай жағдай жасалуға тиіс. Бұл пікірлердің бәрі әйелдің семьядағы қатысты реттеудегі алар орнына байланысты айтылып отыр. Енді семьядағы қарым-қатынастары еркектің рөлін талдап көрелік. Еркектер семьяда әйелдерге қарағанда өзінің қамын көбірек ойлайды. Сондықтан еркек зайыбының тарапыпан рухани үйлестіктен гөрі психологиялық-физиологиялық сәйкестікті, қоғамдағы қызметінен гөрі семья тауқыметіндегі еңбегін көбірек талап етеді. Әсіресе қызмет бабында зайыбының үлкен лауазымда, жауапты қызмет атқаруы, оның қоғамдық еңбекке көп уақытын бөлуі еріне ұнай бермейді. Сондықтан қоғамдық жұмыспен айналысатын әйел барлық уақытта ерінің көңілінен шыға бермейтіндігі түсінікті. Сондай-ақ, еркек зайыбының семьяны материалдық жағынан гөрі моральдық және тұрмыстық жағын қамтамасыз етуін көбірек қалайды. Сондықтан еркек семьяның материалдық жағынан негізгі қамқоршысы болуға тиіс. Қазақта: «Әйел ерге қарайды», - деген сөз бар. Бұл - әйел ерінен қамқорлық тілеп, одан өзіне сүйеніш іздейді, оған арқа сүйеп, тіршілік етуге бейімделеді деген ұғым. Міне, әйелдің табиғатына сіңген осы психологиялық сенімді еркек ақтай отырып, оның ерке-назын тиісті дәрежеде қабылдаумен қатар өзінің ақыл-парасатымен қажет болған жағдайда әйелді ері иландырып, әрі имендіріп, сес беретіндей беделде ұстауы тиіс. Бұдан еркек әйелге үстемдік жасау, материалдық, моральдық жағынан өзіне тәуелді ұстау, билік жүргізу арқылы әсер ету керек деген ұғым тумасын. Әйелдің еріне деген махаббаты, ерінен именуі - ол еркектің қайырымдылығы мен сыйлауы арқылы ғана келеді.

Семья шырқының бұзылуы жалғыз әйелге ғана емес, еркек өз тағдырына да, бала тағдырына да үлкен соққы болатындығын мойындауга тиіс. Өйткені куйеуінен қайтып келген қыздың бәрін жаманға жоритын ескілік көзқарас бұл күнде біржолата жойылған. Әйел шығарған еркекті де ешкім ақтамайтыны сияқты, қайтып келген қыздың бәрін жаман деп айтуға болмайды. Өйткені, әйелдің қазіргі дамыған қоғамымыздағы әлеуметтік орнының анағұрлым жоғарлауы семьядан басқада мүддесінін барлығын көрсетеді. Және де еркексіз жүрген кейбір әйелдердің хал-жағдайы жалғыз жүрген кейбір еркектерден әлде қайда жақсы екендігін өмір көрсетті. Сондықтан ерлі-зайыптылардың ажырасуын тек әйелге ғана тиетін соққы деп есептеуден аулақ болған жөн.

Қорыта айтқанда, қазіргі семьяда ерлі-зайыптылардың қарым-қатынастарында тән құмарлығы байланыстарынан гөрі ақылға жеңдірген адамгершілік, ішкі жан дүниесі мен көзқарастар сәйкестігі және мақсат-мүдделер бірлестігі бірінші орынға қойылды. Бұл зор енбекті, сергектікті талап ететін рухани мәдениет пен даналыққа үйрететін - үлкен мектеп. Мұндайға үйрететін арнаулы мектеп жоқ. Бұл - ерлі-зайыптылардың ұзақ жылдар бойғы мол тәжірибесінен жиналатын өзіндік мектебі.

Ерлі-зайыптылар шын жүректен бір-бірін сүйгенмен, өзара рухани сәйкестік тапқапмен әр адамның физиологиялық-психологиялық дара ерекшеліктері қалай болған күнде де олардың өзіндік мінез-құлқын көрсетпей қоймайды. Орыстың ұлы физиологі академик И. П. Павлов адамдардың нерв жүйесіне байланысты адам темпераментінің төрт түрін анықтады: холерик, сангвиник, флегматик, меланхолик. Темперамент адамның ми клеткаларының сырттан келген тітіркендірулерге шыдамдылығы, ми клеткаларының қозуы мен тежелуінің теңдігі, осы қозуы мен тежелуінің орын алмасу жылдамдығы арқылы қалыптасады. Қазіргі ғылым адам темпераментінің будан басқа да типтерін анықтады. Былайша айтқанда адамдардың темпераментіне қарай бөлінуі күрделі өзгеріске түсті. Алайда психологтар негізінен темпераменттің осы төрт түрін басшылыққа алып жүр. Адамдар шыдамдылық белгісіне қарай күшті (холерик) және әлсіз (меланхолик) типтерге бөлінеді. Күшті типтегі (холерик) адамдар әсерленгіш, қызба, мазасыз тез ашуланғыш (бірақ қайтымы тез), шапшаң, бірдеңені істеп тастауға ыждағатты, белсенді, өзгелермен қарым-қатынас жасауға өте бейім келеді. Мұндай адамдар көңіл-күйін жасырмай бәрін сыртына шығарып, іштей уайымдауды білмейді. Ал бұған керісінше әлсіз типтегі (меланхолик) адамдар ішкі сезімдерін сыртқа көп шығармай іштей тынатын, аз сөйлейтін тұйық, адамдармен шүйіркелесіп кете алмайтын ұялшақ, қайғы-қасіретке тез берілгіш, уайымшыл келеді. Мұндай адамдардың өздерін сыртай меңгеруі, тежеуі күшті келеді. Бірақ олардың іштей назалануы ұзақка созылып, ашуы тез тарамайды. Ал адамдар қимыл-әрекетіне қарай: флегматик, сангвиник болып екі типке бөлінеді. Флегматик - қимыл-әрекеті баяу тип. Сангвиник - қимыл-әрекеті шапшаң тип. Флегматик типтегі адамдар қимыл-әрекеті баяу болғанмен, төзімді, сезіміне ұстамды, айтқан уәдесіне берік, ісіне де, сөзіне де тиянақты, басқа адамдармен қарым-қатынаста біркелкі, қайырымды, еркін билеуде берік, тәртіпке көнгіш келеді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.