Қабiлет туралы жалпы түсiнiк

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

Қабiлет 2
1. Қабiлет туралы жалпы түсiнiк 2
2. Қабiлет және нышан 4
3. Бейiмдiлiк және қабiлет 7
4. Қабiлет саласындағы дара айырмашылықтар және оларды қалыптастыру 8
Қолданылған әдебиеттер тізімі 11

Қабiлет

1. Қабiлет туралы жалпы түсiнiк

Күнделiктi ауызекi сөзде “қабiлет” деген атауды жиi қолданамыз.
Мәселен, мұғалiм оқушысына мiнездеме бере отырып, осы баланың математика
пәнiне қабiлетi күштi екенiн айтады. Мектепте оқушыларға түрлi қоғамдық
жұмыстар жүктелгенде де олардың кейбiреулерiнiң ұйымдастырғыштық,
екiншiсiнiң - музыкалық, үшiншiсiнiң - суретшiлiк қабiлетi еске алынып,
бұған ерекше мән берiлiп отырылады. Бұл мысалдар әр адамның әрекетiң бiр
түрiне жарамдылығын көрсететiн дара ерек-шелiгi болатынын байқатады. Мұндай
ерекшелiктер iс-әрекеттi орындау үстiнде, әсiресе, оның нәтижесiнен жақсы
көрiнiп отырады. Мәселен, бiреу қолына алған iсiн бұрқыратып тез бiтiрiп
тастайды және оны өте нәтижелi етiп шығарады. Ал екiншi бiреу өте баяу
қимылдап әрi iстi сапасыз етiп орындайды. Бұл мысалда да бiрiншi адамның
iске қабiлеттiлiгi екiншiге қарағанда әлдеқайда жоғары екендiгi көрiнiп
тұр.
Қандай да болмасын бiрер нәрсеге қабiлетi жоқ адам болмайды. Ол
бiреуде күштi, бiреуде шамалы болып келуi мүмкiн. Тәжiрибе мен парасат
адамдардың тең емес екенiн дәлелдейдi дегенде теңдiк деп адамдардың
қабiлеттерiнiң теңдiгi немесе дене күштерi мен рухани қабiлеттiктерiнiң
бiрдейлiгiн түсiнедi.
Бұл мағынада алғанда адамдардың тең емес екендiгi түсiнiктi.
Қабiлеттiлiктiң өлшемi — белгiлi бiр iстiң нәтижелi болып орындалуында.
Қабiлет адамның iс-әрекетiнiң белгiлi бiр түрiне, өнер саласының бiрiне
жарамдылығын жақсы көрсете алады. Белгiлi бiр iстi үздiк орындауға
мүмкiндiк беретiн адамның әр түрлi жеке қасиеттерiнiң (музыкалық саңылау,
түстердi жақсы ажырата алу, қолдың икемдiлiгi т. б.) қиысып келуiн, яғни
адам қасиеттерiнiң синтезiн қабiлет деп атайды.
Қабiлеттiң дамуы оны қажет ететiн қызмет саласында және әрекетке
үйрену үстiнде көрiнiп отырады.
Қабiлеттiң ойдағыдай дамуы адамда тиiстi бiлiм жүйесiнiң, икемдiлiк
пен дағдының болуына байланысты болады. Мәселен, оқушыда техникалық
қабiлеттiң ойдағыдай дамуы үшiн техникалық конструкциялардың құрылысын
жақсы бiлуi, оны тәжiрибе жүзiнде пайдалана алуы қажет. Баланың бiлiмi
тереңдеп, икемдiлiгi артып, дағдысы көбейе түссе, оның қабiлетi де
ойдағыдай дамып отырады. Мәселен, кейбiр мұғалiмдер өз оқушыларының (тiптi
ол жақсы оқитын оқушы болса да) үлгiрiмiне көңiлi онша тола қоймайды. Ол өз
оқушысының бар мүмкiндiгiмен жұмыс iстемейтiндiгiн айта келiп, егер ол
сабаққа бар ынтасымен кiрiсетiн болса, бұдан да гөрi жақсы оқи алар едi-ау
деп қынжылады. Бұл жерде мұғалiм қолынан iстесе, iс келетiн, дағдыға тез
машықтанғыш баланың, қажырлы әрекетке бойын жөндi ұсына алмағандықтан,
қабiлетiн жөндi көрсете алмай отырғанын айтып отыр.
Оқу-тәрбие процесiнде қабiлет, бiлiм, дағды, ептiлiк сияқты
психологиялық ұғымдарды өз мәнiнде түсiне алмау мұғалiмдердi педагогикалық
қателерге ұшыратуы да мүмкiн. Мұны дәлелдейтiн мысалдар көп. Сурет
академиясына оқуға келген Суриковтың арнаулы қабiлетi ерте көрiнгенмен де,
сурет салуға қажеттi дағды мен бiлiмi болмаған. Сондықтан да ол академияға
қабылданбаған. Академияның мұғалiмдерi Суриковтың сурет өнерiне тиiстi
бiлiмi мен дағдысының жоқтығына қарап, оның зор қабiлеттiлiгiн көре алмай,
үлкен қате жiберген. Кейiн ол өзiнiң зор қабiлетiнiң арқасында сурет
өнерiне қажеттi бiлiм мен дағдыны екi-үш ай iшiнде меңгередi де, академияға
түсуге право алады. Бұл жайт академиядағылардың Суриков жөнiндегi пiкiрлерi
жаңсақ болғандығын аңғартады. Бұл мысал адамның қабiлеттiлiгi бiлiмi мен
икемдiлiгi, дағдыларды тез меңгеруге жағдай туғызатынын, сондай-ақ
балалардың қабiлеттерiн дұрыс байқай алып, онымен санасып отырудың
қажеттiлiгiне мұғалiмдердiң зер салуын керек етедi.
Қабiлет негiзiнен екiге бөлiнедi. Адамның ақыл-ой өзгешелiктерiнiң
жеке қасиеттерiн көрсететiн кез келген адамнан табылатын қабiлет жалпы
қабiлет деп аталады. Ақылдың орамдылығы мен сыншылдығы, материалды еске тез
қалдыра алу, зейiндiлiк пен бақылағыштық, зеректiк пен тапқырлық т. б. осы
секiлдi ақыл-ой әрекетiнде көрiнстiн өзгешелiктер жалпы қабiлет болып
табылады.
Iс-әрекеттiң жеке салаларында ғана көрiнiп, оның нәтижелi орындалуына
мүмкiндiк беретiн қабiлеттi арнаулы қабiлет деп атайды. Бұған суретшiнiң,
музыканттың, актердiң, спортшының, математик-ғалымның ақын-жазушының
қабiлеттерiн жатқызуға болады. Соңғы кездерi кейбiр зерттеушiлер қабiлеттiң
үшiншi түрi деп практикалық iске қабiлеттiлiктi айтып жүр. Бұған
ұйымдастырғыштық, педагогтық, конструктивтi-техникалық қабiлеттердi
жатқызады. Қабiлеттердiң осы түрлерi iс-әрекеттiң басты салаларына (ғылым,
өнер, практика) орайлас бөлiнедi.
Адам қабiлетiнiң дамуы қоғамның дамуына, оның әлеуметтiк сипатына
ғылыми-техникалық прогресс байланысты болып отырады. Мәселен, капитализм
қалыптасып келе жатқан дәуiрде, ғылымның сан алуан салаларының дамуына
буржуазия қоғамы кең өрiс берiп отырды. Өйткенi қауырт дамып келе жатқан
капиталистiк өндiрiс барған сайын жаңа ғылыми бiлiмдердi талап ете бастады.
Мұның өзi бiлiмдi адамдардың көбейе түсуiне қолайлы жағдай туғызды. Сол
кездерi жан-жақты қабiлеттi, аса дарынды адамдар көп болды. Өйткенi бұл
қоғамның қажетiнен туған құбылыс едi. Ф. Энгельс “Қайта гүлдену дәуiрiне”
берген сипаттамасында сол дәуiрдi: “күштi ой-өрiсi, құштарлығы мен сипаты,
сан қырлылығы, ғылымдығы жағынан алыптарды керек еткен және сондай
алыптарды туғызған заман болды... Ол кезде алысқа сапар шекпеген, төрт-бес
тiлде сөйлемеген, творчествоның бiрнеше саласында жарқырап көзге түспеген
бiрде-бiр iрi адам болған жоқ дерлiк едi. Леонардо да Винчи ұлы художник
болып қана қойған жоқ, сонымен қатар, ұлы математик, механик және инженер
болды, физиканың сан алуан тарауларында табылған маңызды жаңалықтар соның
арқасы. Альберхт Дюрер суретшi, гравер, скульптор, архитектор болды, оның
үстiне өзiндiк кейбiр идеялары бар фортификация системасын ойлап тапты. Бұл
идеяларды көп заман өткеннен кейiн барып, Монталамбер және фортификация
жайындағы ең жаңа немiс iлiмi қайтадан көтерiп кеттi. Макиавелли мемлекет
қайраткерi, тарихшы, ақын болды, оның үстiне жаңа замандағы ауызға алуға
лайықты бiрiншi әскери жазушы болды... Ол замандағы геройлар кiсiнiң өрiсiн
тарылтатын, сыңар жақтық туғызатын, олардың iзбасарларының бойынан ықпалы
бiзге сондай жиi байқалып жүрген еңбек бөлiнiсiнiң құлдары бола қойған жоқ-
ты”. Ф. Энгельс айтып отырған Орта ғасырдағы “қайта гүлдену” (дұрысы “қайта
өрлеу. қ. Ж.) ХХ-ғасырдың бас кезiнде қазақ қоғамында да белең алған едi.
Осы кездегi тарихи аренаға жан-жақты қабiлеттi адамдар Ш. Құдайбердиев, А.
Байтұрсынов, X. Досмухамедов, М. Дулатов, Ж. Аймауытов, М. Шоқаев, М.
Жұмабаев, т. б. шыққаны белгiлi.
Адам қабiлеттерiнiң жан-жақты жетiлуi еңбектiң ескi бөлiнiсiн, яғни ой
еңбегi мен дене еңбегi болып бөлiнуiн, сөйтiп адамның белгiлi бiр кәсiпке
немесе мамандықка таңылып қоюын бiрте-бiрте жоюды көздейдi.
Әрине, бұдан еңбектiң түрлi салалары жойылып кетедi деген мағына
тумайды. Еңбектiң сан алуан түрлерiнiң ұштасуы адамның дене күшiнiң де,
рухани күшiнiң де дамуына себепшi болады, адамның бiлiмi, шеберлiгi, iс-
әрекеттiң түрлi саласындағы айрықша дамыған тәжiрибе мен бiлiм икемi дұрыс
ұштасқанда ғана ғылым, техника, әдебиет пен өнер саласында адамның қабiлетi
мен дарыны, таланты дамып, оның ойдағыдай өрiстей түсуiне кең мүмкiндiктер
жасалады.

2. Қабiлет және нышан

Адамның кейбiр өзгешелiктерi ана құрсағында жатқанда-ақ пайда болады.
Мәселен, баланың ата-анасы мен туысқандарына ұқсап тууы. Мұны анатомиялық
нышан дейдi. Жүйке жүйесiнiң, кейбiр анализаторлардың ерекшелiктерi де
туысынан пайда болады. Мұны физиологиялық нышан дейдi.
Нышанның соңғы түрi қабiлеттiң дамуында белгiлi орын алады. Мәселен,
баланың есiту анализаторының жетiле дамуы музыкалық қабiлет үшiн, көру
анализаторының өзгешелiгi сурет қабiлетiнiң көрiнуiне себiн тигiзедi. Бiрақ
нышан қабiлет дамуының бiрден-бiр шарты бола алмайды. Ол — адамның iшкi
мүмкiндiгiнiң көрсеткiшi. Егер адамның туысынан нышаны болса да, дұрыс
тәрбие көрмесе, яғни белгiлi әрекетпен айналыспаса, оның қабiлетi
айтарлықтай дамымайды. Әрбiр қабiлетке арнаулы нышан сәйкес келедi деп
ойлау да қате. Нышан көп мәндi қасиет, яғни сол нышанға негiзделiп, адам
өмiрiнiң жан-жақтылығына қарай түрлi қабiлет қалыптасады. Нышанның
ықпалымен қалыптасқан қабiлеттiң түрiн дарындылық дейдi. Адамның
дарындылығы оның жоғары жүйке қызметiнiң тума типiне (мида уақытша
байланыстардың тез жасалып, берiк орнығуы, жүйке процестерiнiң
қозғалғыштығы динамикалық стереотиптердiң шапшаң жасалып, оңай өзгеруi т.
б.) байланысты болып келедi.
Дарынның дамуына қолайлы жағдай туса, ол ерте көзге түсетiн болады.
Тарихта болсын, күнбе-күнгi өмiрiмiзде болсын мұндай мысалдар өте көп.
Осыдан 200 жылдай бұрын Германияда “ұстазы Кристиан фон Шенах жазып
алған любектiк төрт жасар дарынды бала Кристиан Гейнрих Хейнекеннiң өмiрi,
iс-әрекетi, саяхаты мен өлiмi” деген кiтап жарық көрдi. Аса дарынды бала
жөнiндегi алрашқы кiтап осы болатын.
Туғанына он ай толмай жатып кiшкентай Гейнрих “суретке салынған
заттардың көпшiлiгiн айырып атайтын” болды. Ол үш жасқа келгенде
ертегiлердi өзi оқып, математиканың төрт амалымен есеп шығара алады. көп
ұзамай сәби француз тiлiн үйренiп, “географиядан жақсы мағлұмат алады” және
мыңнан астам латын мәтелiн бiледi.
Гейнрихтың даңқы әлемге жайылып, оны Дания королi қонаққа шақырады.
Сол дарынды сәби төрт жастан төрт ай асқанда қайтыс болған.
Дарынды адамдардың қабiлетi әдетте ерте ашылатынын зерттеу жұмыстары
байқатып жүр. Дарынды балалар мектептiң оқу бағдарламасын ерте меңгередi.
5—6 жаста ондай балалар өзiнен екi есе үлкен балалардың бiлгенiнен артық
бiлетiн болады. Кейде дарынды балалардың мектептегi оқуға көңiл бөлмейтiн
кездерi де кездеседi. Мәселен, Д. Байрон, В. Скотт, Ч. Дарвин бала
күндерiнде түк бiлмейтiн кеще саналған. Олардың көпшiлiгi өз уақыттарын
өлең жазып, сурет салып, көбелек ұстап, коллекция жинауға, немесе химиялық
тәжiрибе: жасауға сарп етедi. Мұндай дарынды адамдардың балалық шақтағы
ерекшелiктер туралы жазылған шығармалар есепсiз. Айталық, Дюрер үш жасында
өз портретiн салған, жетi жасар Моцарт төрт соната жазып үлгерген.
Лист, Шопен мен Иегуди Менухин он бiр жасында үлкен концерт қоюға
қатысқан. Тоғыз жасар Гете немiс, латын, грек тiлдерiнде өлең жазатын
болған.
Қазiргi математиканың негiзiн салушы Гаусс үш жарым жасында әкесiнiң
салық төлеу жөнiндегi есебiн көрiп, соның қатесiн шығарыпты, сөйтiп
әкесiнiң 25 талер ақшасын сақтап қалыпты деседi. Ол алгебралық есептермен
сандар теориясы жөнiндегi өзiнiң дарынын ерте танытқанға ұқсайды. Гаусс
өзiнiң ең басты жаңалықтарын негiзiнен 14 пен 17 жастың арасында ашыпты.
Кибернетиканың атасы Ноберт Винер бес жасынан бастап ғылымға ден қояды
да, тоғыз жасында 18 жасар балалармен бiрге оқиды. 12 жасында колледжге
түсiп оқып, 14 жасында оған ғылыми атақ берiледi.
Не бары отыз-ақ жыл өмiр сүрген Шоқан Уәлиханов та аз ғана ғұмырының
iшiнде адамзаттық ғылымға, оның көптеген саласына (әдебиет, тiл,
этнография, география, шығыс тану т. б.) баға жетпес көп үлес қосты. Ол
музыка, сурет саласында да, публицистика мен жазушылық өнерде де, өзiн
жоғары биiктен көрсете бiлдi. Шоқан жөнiнде С. Мұқанов былай деп жазады:
“Аз өмiрiнде осынша тығыз, зұлымдықпен арпалыса жүрiп атқарып үлгерген
еңбегiнде қисап жок... Шоқанды... 27 жасында өлген Лермонтовтың, 24 жасында
өлген Добролюбовтың қатарына қоюға болады. Шоқан да солар сияқты: шын
мағынасындағы талант, шын мағынасындағы данышпан”.
Алты жасар Таня Федина музыкаға мейлiнше дарынды болды. Ол
фортепьянода көптеген композиторлардың, сондай-ақ, өз шығармаларын тамаша
орындады. Оның фортепьяно үшiн жазған пьесалары, космонавтар туралы әндерi
бар. Таня отыздан аса ән және осындай аспаптық шығармалар (вальстер,
прелюдиялар, фантазиялар т.б.) жазған. Мәселен, оның космонавтарға арнаған
“Титов маршы”, “Терешковаға”, “космонавтарға хат” деген шығармалары бар. Ол
Мәскеу консерваториясы жанындағы орталық музыка мектебiнде оқып жүргенде
бiр актiлi опера жазған.
Дарынды адамдарды ғылым саласынан да көптеп кездестiремiз. Мәселен,
қазiргi аттары әйгiлi математик С. Мергелян 16 жасында университеттiң
бiрден екiншi курсына қабылданды. Ол жиырма жасында ғылым докторы атағын
алды. Академик Л. Ландау орта мектептi 13 жасында үздiк бiтiрiп, он төрт
жасында университеттiң екiншi курсына түседi. Мұндай мысалдарды көптеп
келтiре беруге болады.
Қабiлеттiлiктiң ең жоғарғы дәрежесiн талант деген сөзбен белгiлейдi.
Талант — бiр әрекеттi творчестволықпен орындау мүмкiншiлiгiн қамтамасыз
ететiн қабiлеттердiң ерекше қиысып келуi. Адамның таланты музыкада,
әдебиетте, ғылымда, техникада т. б. әрекеттерде көрiнедi. Таланттың дамуы
еңбек ете бiлумен, еңбек сүйгiштiкпен тығыз байланысты. А. М. Горький
“талантты өсiретiн нәрсе — iстi сүю” деп бекер айтпаған.
Творчестволық қызметтiң асқан дарынды өкiлдерiнiң барлық қуат-
қабiлеттерiнiң бiрдей шарықтайтын кездерi болады. Мұндайда олардың санасы
барынша өткiрленiп, мейлiнше айқындалады, бақылампаздығы онан сайын арта
түседi, жазатын нәрсесi мұқият әрi тез дайын далумен қабат, iште жетiлiп
пiседi. Бұл — адам талантының шарықтауының тамаша бiр көрiнiсi. М. Әуезов
“Абай жолының” кейiнгi үш кiтабын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.