Жаһандық экологиялық проблемалар туралы

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:

- Кіріспе;

- Жаһандық Экологиялық проблемалар;

- Ұлттық экологиялық проблемалар;

- Жергілікті экологиялык проблемалар;

- Қорытынды;

- Қолданылған ақпарат көзі

Кіріспе

ХХ ғасыр адам баласына орасан зор жетістіктермен қатар шешуді қажет
ететін проблемалар жиынтығын алып келді, Бейбітшілікті сақтау және
қарусыздану, айналадағы ортаны қорғау, халықтың көбеюі, энергия мен
шикізатпен қамтамасыз ету, азық-түлікпен қамтамасыз ету, мұхитты пайдалану,
артта қалған елдерге көмек, ғарышты бейбіт мақсатта игеру және т.б- осының
бәрі жеке елдің емес,бүкіл адамзаттың ортақ мәселелеріне айналып отыр.
Бұлар адам баласының тірі қалуына және жердің сақталуына ықпал етіп отыр.
Ғаламдық проблемалар тікелей болсын, басқа нәрселер арқылы болсын біздің
әрқайсысымызға да қатысты, аталған проблемаларға қатысты жетістік-тер мен
қиыншылықтарды, “кіші” проблемаларды оңай табуға болады. Өйткені адам қанша
жеке, қайталанбас болғанымен Дүние-бұртұтас, бір-бірімен байланысқан
нәрселер жиынтығы болып табылады.
Адамзаттың барлық ғаламдық проблемаларын бір ғана жағынан, адам қоғамы
мен табиғат арасындағы байланыс жағынан қарастыруға әбден болады.
Адамзаттың іс-әрекеті табиғат заңдарына тәуелді. Табиғат адамды қажетті зат
пен энергиямен қамтамасыз етеді. Адам табиғатты үнемі өзгертіп отырады
белгілі бір шетке барғанда табиғат қарымта қайтара бастайды, өйткені
қазіргі кезенднгі табиғат ресурстарын алудын, өндурудін жалпы өсуімен
қатар, адам ала бастаған ресурстардың түрлері де көбейіп отыр. Сондықтан да
табиғатқа түскен қысым өте күшті дәрежеге жетті және көптеген экологиялық
проблемалар туындап отыр. Адамның тигереуінің күшеюі біздің алдымызға
бірнеше мәселені қойғаны сөзсіз. Бүкіл адамзаттың алдындағы сияқты бізге де
денсаулық сақтау, азық-түлікпен қамтамасыз ету, жерді сақтау жөніндегі
қиыншылықтар таңсық емес. Табиғатты тиімді пайдалану мәселесі біз үшін әлі
шешілмеген іс болып саналады.
Бұл қазіргі таңдағы ең негізгі мәселе болып отыр, өйткені құрғақшылық
пен тұщы су көздерінің болмауы жағдайында суға деген сұраныс ерекше маңызға
ие болады. Әзірге сумен қамтамасыз етудің жүзеге асырылып отырған үш жолы
бар. Олар-жер асты суларын алу, теңіз суын тұщыландыру және су құбыры
арқылы Еділ мен Амудариядан тасымалдау. Осы әдістермен суды ала беру, оны
ұлғайту салдарын болжау өте қиын. Сырттан тасымалдау өте қынбатқа түсе, жер
асты суларының қоры өте аз, жексіз емес, ал теңіз суын тұщыландыру арқылы
судың өзіне жер асты суын қосу қажет. Содықтан жаңа су табу жолдары мен су
өнемдеу әдістерін іздеу керек. Ол жол-атмосфералық жауын-шашынды пайдалану.
Сондай-ақ мұнай, газ өңдіру, қиыршық тас пен ұлу тас алу облыстағы оңсыз да
әлсіз экологиялық балансты бұзады, ауаның, жердің ластануы, шаңтозаң, т.б
осының бәрі өңдіру өнеркәсібінің алдында “не адамнын денсаулығы мен
табиғат, не ғылымды іс” деген талап қойып отыр.

Жаhандық экологиялық проблемалар
Климаттың өзгеруi. "Қызу әсерiнiң" салдарынан болатын климаттың
өзгеруi жалпы әлемдiк көлемдегi проблема болып табылады және қоршаған
ортаның жай-күйiне барынша ықтимал қатер төндiредi.
Қазақстан 1995 жылы Климаттың өзгеруi жөнiндегi БҰҰ Yлгiлiк
конвенциясын бекiттi, ал 1999 жылы осы Конвенцияға Киото хаттамасына қол
қойды.
Аталған хаттаманы бекiткен және ол күшiне енген жағдайда Қазақстан
қызған газдардың шығарындыларын қысқарту жөнiндегi сандық мiндеттемелердi
өзiне жүктей отырып, I қосымшаның Тарапы болады.
Қазақстанның Киoтo хаттамасын бекiтуiнiң мақсатқа сайлығын айқындау
үшiн 2004 жыл барысында қызған газдардың шығарындыларын қысқарту жөнiндегi
сандық мiндеттемелердiң Қазақстанның экономикасына әсерi мәселелерi бойынша
зерттеулер жүргiзу қажет.
Талассыз экологиялық тиiмдiлiгiнен басқа, Киото хаттамасын бекiту
бiздiң ел үшiн халықаралық инвестицияларды тарту, басқа елдердiң
экономикасына активтердi орналастыру мүмкiндiгiмен инвестор рөлiндегi
бiрлескен жүзеге асыру жобаларына және "таза даму" процестерiне қатысу,
өндiрiстiң энерготиiмдiлiгiн арттыру үшiн жаңа технологияларды қолдану,
сыртқы энергетикалық рынокта елдiң экономикалық мүдделерiн қорғау үшiн
көмiртегi кредиттерiн шоғырландыру, қызған газдардың шығарындыларына
квоталар сату жөнiндегi перспективаларды ашады.
Киото хаттамасын бекiткеннен кейiн нақты жобалар мен iс-шараларды
iске асыруды көздейтiн Қазақстан Республикасында қызған газдардың
шығарындыларын азайту жөнiндегi 2015 жылға дейiнгi бағдарлама әзiрленетiн
болады.
Озон қабатының бұзылуы. Жердiң озон қабатының бұзылуы адам, жануарлар,
өсiмдiктер мен микроорганизмдер тiршiлiгi үшiн ықтимал қатер болып
табылады.
1973 жылдан бергi байқаулар Қазақстанның үстiндегi озон қабатының
қалыңдығы 5-7%-кe азайғанын көрсеттi.
Монреаль хаттамасына сәйкес қабылданған, озон қабатын бұзатын
заттарды пайдалануды реттеу жөнiндегi шаралар әлемде 1986 жылдың деңгейiмен
салыстырғанда оның 10 eceгe азаюына ықпал еттi.
Бiздiң ел озон қабатын сақтау туралы халықаралық келiсiмдерге 1998
жылы қосылды. Қазiргi уақытта Қазақстанда озон бұзғыш заттарды (ОБЗ)
пайдалануды қысқарту және оларды айналымнан алып қою, озон қабатын
бұзбайтын заттарды қолданумен жаңа технологияларды енгiзу жөнiндегi
жұмыстар жүргізілуде.
Озон қабатын бұзу қатерiн жоюдың негiзгi жолдары мыналар болып
табылады: ОБЗ пайдаланудан жедел бас тартуды және оларды қауiпсiз жоюды
қамтамасыз ету, ОБЗ-дың заңсыз айналымының алдын алу және қолға алынған күш-
жiгердiң табыстылығына көз жеткiзу үшiн тропосферада оның жиналуының
тұрақты мониторингін жүргізу.
Сондай-ақ 2004 жылдың барысында ОБЗ пайдаланатын кәсiпорындардың
қызметiн лицензиялау жөнiндегi қажеттi нормативтiк құқықтық актiлердi
қабылдау, ОБЗ пайдалану қызметiмен айналысатын мамандарды оқытуды және
Қазақстанның үстiндегi озон қабатының жай-күйiн зерделеу жөнiнде iргелi
ғылыми зерттеулер жүргiзудi бастау, сондай-ақ жаңа технологияларды енгiзу
жолымен ОБЗ пайдалануды қысқарту және қолданыстан алу жөнiндегi жұмыстарды
жалғастыру қажет болады.
Осы iс-шараларды жүргiзу нәтижесiнде ОБЗ шығарындысы қысқарып, ол
Жердiң озон қабатын сақтауға септiгiн тигiзетiн болды.
Атмосфера ауасын ластайтын көздер. Атмосфера - бүкіл әлемнің тіршілік
тынысы. Ол Жер шары халықтарының ортақ байлығы болғандықтан, оның сапасы,
тазалығы адамзат үшін ешнәрсеге теңгерілмейтін биосфераның құрамдас бөлігі.
Оның массасы 5,157×1015 тоннаға тең. Атмосфера бірнеше қабаттан -
тропосфера, озон, стратосфера, мезосфера, термосфера және экзосферадан
тұрады. Тропосфера мен озон қабатының тіршілік үшін маңызы ерекше.
Атмосфера ауасының шекарасы болмайды. Шекарасы болмайтын атмосфера ауасының
ластануы оп-оңай, әрі ластану барлық жер бетіне тез арада-ақ таралады.
Ауаның ластануы - табиғаттан және адамның іс-әрекетінен болады. Табиғи
ластану жанартаулар атқылауынан, тастардың үгілуінен, дауылдан, орман, дала
өрттерінің әсерінен болады. Ірі жанартаулар атқылағанда шыққан түтін мен
күл Жер шарын қоршап, атмосфераның едәуір кеңістігіне жайылып кеткендігі
болып тұрған.
Атмосфераның табиғи әсерлермен ластануының бір белгісі сол, онда
бактериялар, саңырауқұлақтардың споралары, өсімдіктерді тозаңдары, тағы
басқа адам ағзасына зиянды заттар кездеседі. Атмосфера табиғи әрекетімен
қандай дәрежеде ластанса да, ондағы газдардың тепе-теңдігі бұзылмайды. Жер
бетіндегі ауа үнемі қозғалыста болады. Сол арқылы бір ауданда пайда болған
улы заттарды шалғай жатқан екінші ауданға таратады. Ауаның төменгі
қабатының ластануы тау жыныстары мен топырақтың беткі қабатының бұзылуынан
да пайда болады. Мәселен, жер бетінен он шақырым биіктікте шаң-тозаңның
болуы тек жер бетінен көтерілген заттар екені дәлелдеуді қажет етпейді.
Кейде ұйытқып соққан қатты жел жердің беткі қабатынан мыңдаған тонна
топырақтың ұсақ бөлшектерін ауаға көтеріп әкетеді. Сол себепті бір текше
сантиметр ауаның құрамында ондаған мың түйір шаң-тозаң болады.
Атмосфералық ауа үшін ең қауіптісі адам қызметінің нәтижесімен ластану.
Ластайтын заттар өндірістен, автокөліктен және тұрмыстық қалдықтардан
таралады. Осы лас заттар атмосфералық ауаның төменгі қабатына күнде қосылып
отырады. Қазақстанда ірі-ірі өнеркәсіп орталықтары, зауыттар мен
фабрикалар көп шоғарланған қалалар, мұнай-газ және т.с.с. өндірістерді
айтуға болады. Оған ғарыш айлағынан ұшатын зымырандар мен автокөлік санының
арта түсуін қоссақ, сонда ауаны негізгі ластаушылар белгілі болады. Ауаға
шығатын заттардың химиялық құрамы пайдаланылған отынның түріне, өндірілетін
өнімнің құрамына, өндірістегі технологиялық процестерге, тағы басқа
жағдайларға байланысты. Мәселен, жылу электр стансалары ауаға шаң-
тозаңдарды, түтіндер мен күйелерді көп мөлшерде қосады. Қуаты орташа жылу
электр орталығы тәулігіне 2 мың тонна сапасы төмен көмір жағып, ауаға
шамамен 400 тонна күл және 120 тонна күкірт тотығын (SO2) шығарады.
Мамандардың есебі бойынша, жыл сайын ауаға орасан көп мөлшерде зиянды
газдар мен шаң-тозаңдар таралып жатады. Әсіресе, өндірістер шоғырланған
жерлерде ауадағы ерекше қара түтін көзге көрініп тұрады. Оның ауаны
ластаумен қатар басқа қосымша зияндары да бар. Атап айтқанда, атмосферадағы
қара түтін күн сәулесінің жер бетіне дейін жетуіне кедергі жасайды, жер
бетін қорғайтын озон қабатының жұқаруына үлес қосады, әр түрлі қышқылды
жауындарға себепші болады.
Қазіргі заманда табиғат компоненттерінің толық дерлік өзгеруіне ықпал
жасап, негізгі экологиялық проблемаларды туғызып отырған мұнай мен газ
өнеркәсіптік кешендері және елді мекендер. Қоршаған ортаға бүкіл әлемде жыл
сайын 3,0 млрд тоннадан астам өнеркәсіптің қатты қалдығы және бір миллиард
тоннадай шаң-тозаң (аэрозоль) шығып тұрады. Сонымен бірге адам денсаулығына
зиян 800 түрлі зат қоршаған ортаға тарайды. Кей жерлерде олардың шектік
рауалы концентрациясы (ШРК) тіпті бірнеше есе асып түседі. Адам өміріне,
жалпы тірі әлемге қауіпті осынша зиянды заттарды қоршаған ортаға орасан көп
мөлшерде бөліп шығаруда. Ең үлкен үлес - мұнай мен газ, тау-кен және өңдеу
өнеркәсіптеріне тиесілі. Мұнай мен газ өндірісінде ортаны ластаушы заттар
ұңғымалар мен оларды жалғаушы құбырлардан, жер астынан шыққан мұнай мен
газды қоспалардан алғашқы айыру кезінде, мұнай қоймалары мен басқа да
пайдаланылатын заттар, сондай-ақ құрал-жабдықтардан бөлініп шығады.
Ластаушы заттардың құрамына көмірдің тотығы (52 %), күкіртті ангидрид (18
%), көмірсутегі (12 %), жеңіл бөлшектер, шаң (10 %) және азот тотықтары
(8 %) кіреді. Көмір тотығынан басқа барлық ластаушы заттардың қатысуымен
фотохимиялық тұман (смог) пайда болады. Күкіртті ангидрид пен азоттың
тотықтары атмосферадағы суда еріп, өзі аттас қышқылдар түзеді. Ондай
жаңбырлар адамға, жалпы тірі әлемге, топыраққа, суға зиянды әсерін
тигізеді. Есеп бойынша жалпы Жер атмосферасын күкіртті ангидридпен ластауда
мұнай-газ өнеркәсібінің үлесіне 40 % тиетін көрінеді. Өнеркәсіптік
өндірістерден шығатын зиянды заттардың түрі өте көп. Солардың ішінде
төмендегі түрлерді атап кетуге болады:
Шикі мұнай өзінің табиғатқа әсері жағынан бензинге жақын. Мұнайдың буы
онша зиянды болмағанымен, сұйық мұнай адам денесіне тисе әр түрлі тері
ауруларын қоздырады (мысалы, экзема);
Бензин мен керосин адам ағзасына тыныс жолдарымен кіріп, онан ішек-
қарын арқылы қанға өтеді, сөйтіп орталық жүйке тамырына әсер етеді,
уландырады, кейде аяғы өлімге апарады (ШРК-дан асып кетсе);
Көмірдің тотығы (СО) - иісі мен дәмі жоқ түссіз газ. Жұмыс істейтін аймақта
оның ШРК мөлшері - 20 мгм3. Егер концентрациясы 300-ден 600 мгм3 болса,
онда адам жеңілдеу уланады, 1800 мгм3-де қатты уланады, ал 3600 мгм3-де 2-
3 рет тыныс алғанда-ақ адам өліп қалады.
Көмірдің қос тотығы (СО2) реакцияға аз түсетін ауыр түссіз газ. Сәл ғана
қышқыл иісі мен дәмі бар. Ауадағы концентрациясы 1 % болғанда зиянды әсері
байқалмайды. 4-5 % болса, тыныс жолдарын жыбырлатады, ал 10 %-ке жеткенде
қатты уландырады. Ауадағы ШРК 1 %.
Құрамында көмірсутегі бар (Н2S) табиғи газ орасан улы. Күкіртті
қосылыстардың улылығы бөлініп шығатын улы ангидридтерге байланысты.
Көмірсутек ауадан гөрі сәл ауырлау, өте жағымсыз иісі бар түссіз газ.
Көбінесе ой жерлерде, шұңқырларда, құдықтарда, траншеяларда жиналады, суда
тез ериді, ерітіндіден оп-оңай газ түріне көшеді. Ауадағы концентрациясы
1000 мгм3 болғанда қас-қағымда уландырады.
Күкіртті ангидрид өткір иісті, түссіз газ. Адамның тыныс жолындағы
ылғалмен қосылып, қышқыл түзеді, тыныс жолын жыбырлатады. Ауадағы
концентрациясы 20-60 мгм3 болғанда, тыныс жолы мен көзді қышытып,
жыбырлатады. Мұндай концентрацияда адам 3 минут қана шыдайтын көрінеді. Осы
газдың ауадағы концентрациясы 300 мгм3-қа жеткенде адамды естен тандырады.
ШРК 10 мгм3. Оның ауадағы концентрациясы 1,82-5,2 мгм3 болса, барлық
өсімдіктерді айықпайтындай етіп уландырады.
Азот тотығы қанды улайтын түссіз газ. Орталық жүйке тамырына тікелей
әсер етеді.
Азоттың қос тотығы - тұншықтыратын иісі бар, қоңыр түсті газ. Ауадағы
концентрациясы 10 мгм3 болғанда иісі сезіледі, 80 мгм3-қа жетсе, тамақты
жыбырлатып, ауыздан су ағады, 200-300 мгм3 концентрациясы адам өміріне
қауіпті. ШРК - 5 мгм3.
Биоәртүрлілік. Қазақстанның экожүйесi Орталық Азияда және тұтастай
алғанда континентте биологиялық әртүрлiлiк бiрегейлiгiмен ерекшелiнедi.
Өсiмдiктер мен жануарлар түрлерiнiң жоғалуы генетикалық деңгейдегi
әртүрлiлiктi жоғалтуға және экожүйелердегi тиiстi өзгерiстерге әкеледi.
Биоәртүрлiлiктi ic жүзiнде жоғалтудың негiзгi себебi өмiр сүру ортасының
жойылуы және тозуы, ең бастысы, ормандарды жою, топырақтың эрозиясы, iшкi
және теңiз су айдындарының ластануы, өсiмдiктер мен жануарлар түрлерiн тым
көп тұтыну болып табылады. Таяуда ғана өсiмдiктер мен жануарлардың бөгде
түрлердiң жерсiнуi де биоәртүрлiлiктi жоғалтудың алаңдатар жәйi деп
танылды.
Биоәртүрлiлiктi сақтау үшiн Қазақстан Республикасы 1994 жылы
Биоәртүрлiлiк жөнiндегi конвенцияны бекiттi, биологиялық әртүрлiлiктi
сақтау және теңгермелi пайдалану жөнiндегi ұлттық стратегия мен iс-қимыл
жоспарын әзiрледi.
Биоәртүрлiлiктi сақтаудың неғұрлым тиiмдi шарасы ерекше қорғалатын
табиғи аумақтар құру болып табылады. Республиканың ерекше қорғалатын табиғи
аумақтарының ауданы 13,5 млн. гектарды немесе барлық аумақтың 4,9%-iн
құрайды, бұл биологиялық әртүрлiлiктiң экологиялық теңгерiмiн сақтау үшiн
тым жеткiлiксiз және 10%-тi құрайтын әлемдiк стандарттардан төмен.
Қазақстан Республикасының ерекше қорғалатын табиғи аумақтарын дамыту
мен орналастыру тұжырымдамасына сәйкес 2030 жылға дейiн олардың алаңын 17,5
млн. гектарға дейiн ұлғайту көзделген, бұл республика аумағының 6,4%-iн
құрайды.
Қазақстанда биологиялық әртүрлiлiктi сақтау мақсатында биоәртүрлiлiк
объектiлерiнiң жай-күйiн бағалау және түгендеу, ерекше қорғалатын табиғи
аумақтардың желiсiн ұлғайту және қазiргi табиғи және антропогендiк
процестердi ескере отырып, оларды жасанды молықтыру және бұзылған
аумақтарда қалпына келтiру жолымен табиғи популяциялардың сирек түрлерiн
сақтау, елдiң ерекше қорғалатын табиғи аумақтарын ЮНЕСКО-ның Дүниежүзiлiк
табиғи және мәдени мұрасы және "Адам және биосфера" бағдарламасы
шеңберiндегi биосфералық аумақтар тiзiмiне енгiзу жөнiндегi шараларды iске
асыру қажет.
Республика аумағының небәрi 4,2%-iн алатын Қазақстанның барлық
ормандарының ерекше экологиялық, ғылыми, рекреациялық, эстетикалық және
мәдени мәнiн, сондай-ақ биологиялық әртүрлiлiктiң табиғи резерваттары
ретiндегi олардың орасан рөлiн ескере отырып, оларды ерекше қорғалатын
табиғи аумақтар жүйесiне көшiру жөнiндегi шұғыл шаралар қабылдау қажет. Бұл
үшiн 2006 жылға дейiн мемлекеттiк биосфералық резерваттардың желiсiн
қалыптастыру бағдарламасын әзiрлеу қажет.
Соңғы уақытта, әлемде кең таралған генетикалық өзгерген организмдер
мен өнiмдердi әкелу Қазақстан үшiн елеулi сыртқы қатер болып отыр. Бүкiл
әлем бойынша генетикалық өзгерген организмдер мен өнiмдердiң кең таралу
қауiптiлiгiн ескере отырып, Биоәртүрлiлiк жөнiндегi конвенцияның
Биоқауiпсiздiк жөнiндегi Картахена хаттамасы қол қоюға алынды. Қазақстанның
Картахена хаттамасына қол қоюы өзге елдердiң бiздiң елiмiздiң аумағында
генетикалық өзгерген организмдер мен өнiмдердi трансшекаралық өткiзуiмен
байланысты қызметтi жүзеге асырудағы жауапкершiлiктерiн арттыруға, оларды
елге әкелуге жол бермеу жөнiнде шаралар қабылдауға, зерттеулер мен ғылыми-
техникалық әзiрлемелер iсiнде өзара көмектi, сондай-ақ биотехнологиялар
саласындағы ақпарат алмасуды қоса, халықаралық тығыз ынтымақтастықты
қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi.
Осы Тұжырымдаманың айтылған ережелерiн iске асыру қоршаған орта
объектiлерiн сақтауды, оны белгiлi бiр тұрақтылық деңгейiнде ұстап тұруды,
өзiн-өзi реттеу қабiлетi мен жанды және жансыз табиғат түрлерiнiң, оның
ішінде жойылу қаупі төнген тіpi организмдер геноқорының көптүрлілігін
сақтауды қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi.
Жердiң шөлейттенуi және тозуы. Қазақстанның көп бөлiгi қуаң аймақта
орналасқан және оның аумағының шамамен 66%-i түрлi деңгейде шөлейттену
процестерiне бейiм. Алдын ала есептер бойынша жайылымның тозуынан залал,
егiстiк эрозиясынан, қайталама тұзданудан және басқа да себептен алынбаған
кiрiс шамамен 300 миллиард теңгенi құрайды.
Қазақстан үшiн елеулi iшкi қатердi бiлдiретiн жердiң шөлейттенуi мен
тозу проблемасы шаң-тұз дауылының пайда болуы және ауа массаларының
ластаушы заттарды алыс қашықтыққа жеткiзуi нәтижесiнде бiртiндеп
трансшекаралық проблемаға айналуы мүмкiн.
2004 жылдың барысында шөлейттенудiң көлемi мен құрғақшылықтың терiс
әсерiнiң алдын алуға және қысқартуға, тозған жерлердi және топырақтың
құнарлылығын қалпына келтiруге, ресурстық базаны сақтауды жәненемесе
қалпына келтiрудi қамтамасыз ететiн, халықтың экологиялық қауiпсiздiгiн
нығайтатын тұрақты жер пайдаланудың экономикалық тетiктерiн әзiрлеу мен
енгiзуге, сондай-ақ шөлейттенумен күрес процесiнде халықтың кең қауымының
хабардар болуы мен қатысуын қамтамасыз етуге бағытталған шөлейттенумен
күрес жөнiнде бағдарлама әзiрлеу және бекiту қажет.
Бағдарламаның негiзгi нәтижелерi шөлейттену процестерiн болдырмау
және жердiң тозу ауқымын қысқарту, шөлейттенумен күрестiң экономикалық
тетiктерiн енгiзу, ауыл шаруашылығы жерлерiнiң өнiмдiлiгiн арттыру болмақ.

Ұлттық экологиялық проблемалар
Экологиялық апат аймақтар. Экологияның күрт нашарлап кетуі адамдардың
табиғатқа антропогендек әсерін болып отыр. Атмосферадағы көмірқышқыл
газдардың концентрациясының артуына байланысты климат өзгеріп,
температураның жоғарлауына әкеліп соғады.
Энергия көзі ретінде көмір, мұнай, табиғи газды пайдалану нәтижесінде
және машиналардың көбейіп индустриялық революциясының өркендеуіне
байланысты бұл процесс тезірек жүреді.
Жер планетасындағы атмосфераның температурасы артатын болса, планетаның
көптеген бөліктерінде құрғақшылық болады, басқа жерлерде жаңбыр көп жауып,
жерді топан су қаптайды. Полюстегі мәңгі мұздар еріп аралдар мен
жағалауларды, мұхиттар мен теңіз сулары басып кетеді. Ауыл шаруашылығының
өнімі нашарлап, халықтар мекенін тастап, күн көрістің қамымен басқа
жерлерге көшеді.
Табиғатты қорғау мәселесі бүкіл дүниежүзілік проблемаға айналуда.
Экологиялық проблема дегенде ең алдымен Арал, Балқаш, Каспий, Семей
қасіреттері еске түседі.
Арал теңізі - Қазақстанның інжу-маржаны. Арал теңізі ірі экологиялық
апатқа ұшырыағанға дейінгі көлемі - 1066 км2, тереңдігі - 30-60 м,
тұздылығы - 10-12% болған. Қойнауы кәсіптік бағалы балықтарға бай, жағасы
қоға мен қамысты теңіз еді. Сол кездерде жылына 50-150 мың балық ауланса,
теңіз жағасынан едәуір мөлшерде бұлғын терісі игерілген.
1966 жылдардан бастап Арал өңірін игеру қолға алынды. Осы аймақтағы
игерілетін жер көлемі бұрынғыдан Өзбекстан мен Тәжікстан 1,5,
Түрікменстанда 2,4, Қазақстанда 1,7 есеге өсті. Ал Амудария мен Сырдария
бойындағы халықтың саны 1960-1987 жылдар аралығында 2,2 есеге артты. Халық
санының өсуіне орай суға деген қажеттілік те артты. Осыған орай 1970-1980
жылдар аралығында аралға құйылатын су мөлшері азайды. Оның негізгі
себептері - антропогендік факторлар еді. Екі өзен бойындағы суды мол қажет
ететін күріш пен мақта өсіру ісі қарқында дамыды (Шардара).
Оның үстіне ауылшаруашылығының басқа да салалары барынша дамыды. Өзен
бойлары игеріліп, суды ысырапсыз пайдалану жүзеге асты. Мәселен, Аралға
1960-1965 жылдар арасында 44 мың м3, ал 1990 жылдары екі есеге қысқарды.
Нәтижесінде, Арал теңізінің деңгейі 23 м-ге дейін төмендеп, оның су айдыны
30-200 км-ге дейін қусырылды. Судың тұздылығы 40 %-ға дейін артты. Оның
үстіне екі өзен бойындағы шаруашылықтарда тыңайтқыштар мен химиялық
препараттарды қолдану бұрын-соңды болмаған көрсеткішке жетті.
Тыңайтқыштарды қолдану 10-15 есеге өсен. Осындай антропогендік факторлар
Арал өңірін экологиялық апатқа ұшыратты. Құрғап қалған теңіз түбінен жыл
сайын айналаға зияндылығы өте жоғары 2 млн. тонна тұзды шаңдар көтеріліп,
желмен тарай бастады. Сонымен, Арал апатына себеп болған факторларға:
- жергілікті жердің тарихи-табиғи ерекшеліктерін ескермеу;
- ауылшаруашылығын дұрыс жоспарламау, судың қорын есепке алмау;
- суды өте көп қажает ететін күріш, мақта дақылдарын барныша
көбейтіп жіберу;
- жерді игерудің агротехникалық шараларын сақтамау және суды үнемді
пайдалнбау;
- табиғат ресурстарын пайдаланудағы жіберілген қателіктер мен оны
меңгерудің ғылыми тұрғыдан негізделмеуі болып табылады.
Осы аталған факторлар Арал теңізі экожүйесіндегі тіршілік атаулының
экологиялық дағдарысқа әкелді. Бұл жағдайлар адам баласының қолдан істеген
қателігі ретінде дүниежүзіне белгілі болды.
Арал өңірінде туындап отырған қазіргі экологиялық апаттар нышаны жыл
өткен сайын теңіз суын таратуда. Оның фаунасы мен флорасы жойылып бітуге
жақын. Топырақтың тұздануы өте жылдам жүруде. Арал теңізінде балық өсіру
шаруашылығы тоқталып, соңғы 1-2 жылда ғана қайта қолға алынды. Ондағы
тұрғындардың әлеуметтік жағдайы төмендеп кетті. Теңіз түбінен көтерілген
улы тұздардың мөлшері жылына 13-20 млн. тонна деп есептеледі. Тіптен, тұзды
шаңдар әсері сонау Орта Азия республикалары аумағына жетіп,
ауылшаруашылығына зардабын тигізуде. Арал өңіріндегі климаттың өзгеріуі шөл
белдеменің табиғи ландшафтарын бірте-бірте күрделі әрі қайтымсыз
атропогендік экожүйелерге қарай ығыстыруда.
Арал өңіріндегі антропогендік факторлар ондағы тұрғындардың салт-
дәстүрлеріне, экономикалық-әлеуметтік жағдайына тікелей әсер етуде.
Жұмыссыз қалған балықшылар әлеуметтік жағынан қорғаусыз қалып, басқа
аймақтарға еріксіз қоныс аударуда.
Қазіргі Арал өңірінде адамдардың денсаулығы күрт төмендеп кетті. Бұл
өңірде соңғы мәліметтер бойынша туберкулез, бүйрекке тас байлану, сары су,
өкпе-тыныс жолдарының қабынуы, жұқпалы ауралар республиканың басқа өңірімен
салыстырғанда жоғары көрсеткішті беріп отыр.
Арал теңізінің болашағы дүниежүзі халықтарының толғандыруда. Оның
біржола жойылып кетуі Орта Азия мен Қазақстанды ғана емес көптеген Шығыс
елдерінің тыныс-тіршілігіне өзгерістер әкелмек. Ал ауытқушылықтар
антропогендік экожүйелердің тұрақсыздығын тудырады. Арал мәселесі соңғы 10
шақты жылда географ және эколог ғалымдар арасында жиі-жиі пікір таластар
туғызады. Арал мәселесі туралы халықаралық конференциялар ұйымдастырылды.
Өркениетті елдер қаржылай көмек көрсетуде. Олар негізінен Орта Азия
республикалар, Ресей, АҚШ, Жапония, т.б. мемлекеттер.
Арал теңізін құтқару жөнінде бірнеше ғылыми болжамдар мен жобалар бар.
Олар:
1. Сібір өзендерін Қазақстанға бұру.
2. Амудария мен Сырдария өзендерінің суын реттеу арқылы суды молайту.
3. Арал теңізін жартылай сақтап қалу.
4. Каспий теңізінің суын жасанды канал арқылы әкелу.
5. Жер асты суларын пайдалану.
6. Арал теңізінің өздігінен табиғи реттелуін немесе толысуын күту.
Әрине, бұл жобалар болашақтың ісі болғанымен, уақыт талабы оны
күттірмейді. Бәріде қаражатқа тірелуі мүмкін. Ал оның іске асуы адамзат
қауымының білімі мен біліктілігіне байланысты екені анық.
Қазіргі кезде Аралды құтқару бағытында батыл да жоспарлы түрде ғылыми
негізде жұмыстар жасалуда. "Арал тағдыры - адам тағдыры" болғандықтан оны
сақтап қалу аға ұрпақтың болашақ алдындағы борышы.
Балқаш көлі - Қазақстандағы ең ірі экожүйелердің бірі. Көл Балқаш -
Алакөл ойысында орналасқан. Көлемі - 501мың км2, ұзындығы - 605 км, ені - 9-
74 км аралығында. Ал ең терең жері - 26 м. Бұл көлдің 1970 жылдарындағы
сипаты болса, қазір мүлдем басқаша. Жетісу өзендерінің ішінде Іле, Қаратал,
Ақсу және Лепсі өзендерін Балқашқа құяды.
Балқаш көлі шөлейт және шөл табиғат белдемдерінде орналасқандықтан,
оның климаты шұғыл континентті болып келеді. Су айдынының булануы өте
жоғары. Осыған байланысты судың деңгейі тез өзгеріп отырады.
Ұзақ жылдар тіршілігі тұрақты болып келген су айдынының қалыпты жағдайы
өзгере бастады. Балқаш көлінің экологиялық жағдайының нашарлауц себебі
Қаратал, Лепсі, Ақсу өзендерінің мол суының Балқаш көліне жетпей суармалы
егістерге жұмсалуынан. Оның үстіне бұрынғы кездерде Аягөз, Биен, Сарханд
және Басқан өзендері Балқашқа құйып, оның табиғи су деңгейін сақтап
отырған.
Аталған антропогендік жағдайлар Балқаш көлінің жағдайын шиеленістіріп
жіберді. Балқаш экожүйесінің одан әрі нашарлауына Іле өзені бойына салынған
Қапшағай суқоймасы да әсер етеді. 1970 жылы Қапшағай суқоймасындағы Іле
өзенінің суын бөгейтін Қапшағай бөгеті салынды. Оған қосымша Іле өзенін
қоректендіріп отырған Шелек өзені Бартоғай бөгетімен бөгеліп, онда көлемі
300 мың м3 су жинақталды. Осылайша Үлкен Алматы каналы (БАК) салынды.
Каналдың салынуына байланысты Шелек өзені Ілеге құюын тоқтатты.
Іле – Балқаш алабының ауыл шаруашылығында барынша пайдалануымен 1965-
1990 жылдар аралығында Балқашқа құятын судың көлемі 25 %-ға азайды. Іленің
орта ағысы мен төменгі сағасында Шарын күріш, Шеңгелді көкөніс, Ақдала
күріш алқаптары пайда болды. Осының бәрі Іле – Балқаш су алабының
табиғи жүйесінде қалыптасқан тепе-теңдік заңын бұзды.
Балқаш экожүйесінің бұзылуының зардаптары. Іле – Балқаш экожүйесіндегі
өзгерістер (әсіресе Қапшағайдан төменгі бөлігі) өте сирек кездесетін Іле
тоғайын, өзен жағасындағы шұрайлы жайылымдар мен оның сағасындағы қамыс-
қоғаның жойылуына себепші болды. Көлдің жағалаулары кеуіп, тұзды шаң жиі
көтерілді. Ауа райы өзгеріп, қуаңшылық пен аңызақ желдер үдеді.
Балқаш көлі соңғы жылдары 2 метрге жуық төмендеп отыр. Сонымен көл
жағалаулары батпақтанып, сорланып, тақырлар мен шөлдерге айналуда.
Іле – Балқаш экожүйесінің фаунасы мен флорасы зардап шегуде. Балық
аулау соңғы жылдары 5 есе төмендесе, уылдырық шашу (Қапшағай су қоймасы)
тіпті азайды. Сонымен қатар балықтардың Іле бойындағы егіс, көкөніс
алқаптарына пайдаланылған пестицидтер, тербицидтер және минералды
тыңайтқыштар қалдықтарымен улануы жиі байқалуда.
Іле – Балқаш алабы ит тұмсығы батпайтын тоғайлар, кішігірім көлдер,
аралдар, аңдар мен құстар мекені болатын. Әсіресе 1960 жылдары жылына 1,5
млн-ға жуық бұлғын терісі дайындалатын болса, қазір бұл шаруашылық
жойылған.
Іле бойында және көл жағасындағы тіршілік ететін құстардың түрлері де
азайып кеткен. Қызыл кітапқа енген аққу, бірқазан, көкқұтан, т.б. құстар
қазір өте сирек кездеседі.
Іле – Балқаш алабы Қазақстандағы тарихи-табиғи ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.