Пайымдау туралы жалпы түсінік

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

Пайымдау туралы жалпы түсінік
Пайымдау — ойлаудың екінші формасы болып табылады. Егер ұғымды әдетте
атоммен салыстырса, онда пайымдау ойлаудың молекуласы болады. Ол өз
құрылымы бойынша анағұрлым күрделі, өйткені ол бірнеше (аз дегенде екі)
ұғымнан тұрады. Пайымдау термині талдау сөзімен өте тығыз баланысты.
Шынында да, біз әбден талдап үйреніп қалғанбыз, осы іс дұрыс па, дұрыс емес
пе деп ойлану бір бөлек, бірден таддай жөнелеміз. Біз барлық адамдардың
қылмысқа бейімділігі бар немесе Наполеон — ұлы адам деп қорытындылаймыз,
не өмірдегі сәтсіз сәттерде Өмірде бақыт жоқ! деп ішімізден өкпелейміз.
Пайымдау — ойлаудың ерекше формасы және ол ойлауда өзінің басқа да
функцияларын атқарады.
Пайымдаудағы басты нәрсе — олардың ақиқаттығы мен жал-ғандығы. Жоғарыда
келтірілген сөйлемдерге қайта оралып, олардың біріншісі мен үшіншісін
теріске шығаратын көптеген дәйектер келтіруге болатынын байқайсыздар әрі
айтылғандар-дың шындықпен сәйкеспейтінін көрсетуге, яғни дәлелдеуге бо-
лады, ендеше олар жалған. Екінші айтылғанмен келісуге бола-ды, өйткені ол
шындық. Пайымдау белгілі бір материалдық қауашаққа оранады: олар
сөйлемдермен беріледі. Бірақ әрбір сөйлем пайымдауды білдірмейді. Көптеген
жағдайда тілімізде пайымдаулар хабарлы сейлемдер түрінде айтылады. Онда ай-
тылған ой ақиқат не жалған болуы мүмкін. Онда бір нәрсе не қүпталады, не
терістеледі. Сондықтан жалпы түрде пайымдауға төмендегідей анықтама беруге
болады:
Пайымдау — бул ойлау формасы, онда нәрсенің бар екендігі, нәрсе мен оның
қасиеті арасындагы немесе нәрселердіц ара-қатынасы туралы бір нәрсе не
қупталады, не терістеледі.
Біз логика курсында пайымдауды ақиқат не жалған деген тек қана екі
логикалық мәнге ие деп есептейтін боламыз. Бұл қағида қосмәнділік деп
аталады. Дегенмен формальды логикада ежелден бері белгілі көпмәнді логика
да бар. Мысалы, Аристотельдің өзі кейбір нөрселердің, оқиғалардың, құбылыс-
тардың өткенге не болашаққа жататынын, яғни, олардың не ақиқат, не
жалғандығын нақты дәлелдей алмайтыны туралы айтқан. Тіпті қазіргі кейбір
құбылыстар туралы біліміміздің күші жеткіліксіздігінен біз оларды не
құптай, не терістей алмаймыз, сондықтан олар анықталмаған болып есептеледі.
Мектеп қабырғасында қазақ тілінен алған білімімізге сүйене отырып, біз
әрекетке итермелейтін сөйлемдердің не ақиқат, не жалған бола алмайтынына
көз жеткіземіз. Мысалы, Музыка-ны өшіріңдер!, Келесі сабақта бақылау
жұмысын жазуға да-ярланып келіңдер. Бүл сөйлемдер әрекетке итереді, бірақ
па-йымдау бола алмайды. Кейбір қозғаушы пайымдаулар шақы-рудан, үгіттеуден
түрады, ал бұйрықты білдіретін пайымдаулар модалъдік пайымдаулар деп
аталады (ол туралы біз кейінірек ай-тамыз). Кейбір хабарлы сөйлемдер
нәрселердің бар екендігін қүптайтын, не терістейтін пайымдауларды білдіреді
дегенімізбен, олар контекстсіз анықталмаған боп табылады, өйткені біз олар-
дың ақиқаттығы мен жалғандығына көзімізді жеткізе алмаймыз. Мысалы, Таң,
Қалтыратады, Грекия бізден алыс (кімнен?).
Сондай-ақ, сураулы сөйлемдер де пайымдау болып есептелмейді. Мысалы:
Сіздер барлықтарыңыз логика оқулы-ғын алдыңыздар ма?. Мұнда тікелей не
қүптау, не терістеу жоқ. Сұраулы сөйлемдерде пайымдаулар жасырын, шартты
түрде ғана болады: Логика оқулығын барлығы алды (немесе логи-ка оқулығын
барлығы бірдей әлі алған жоқ). Бірақ сұрақтың логикалық мәні осы тектес
пайымдауға келмейді. Ол бүрынғы белгілі және өзге жаңа пайымдаулардың
аралық буынын бейнелейді. Міне, сондықтан да сүрақ барлық уақытта (Логи-ка
оқулығын барлығы алды немесе логика оқулығын барлы-ғы бірдей әлі алған
жоқ) жауапқа меңзейді. Бүл дегеніміз — жаңа пайымдау.
Не оң, не теріс болмастан, сүрақ не ақиқат, не жалған бола алмайды. Ол тек
дүрыс не дұрыс емес қана бола алады (немесе басқаша айтқанда орынсыз
болады). Ол түгелдей оның негізінде ақиқат па немесе жалған ба, қандай
пайымдаулар жатқанына байланысты. Мысалы, ежелгі софистерден бері жалғасып
келе жатқан: Сен өз әкенді ұруды тоқтаттың ба? деген сүрақты алайық.
Мүнда сен оны бүрын ұрғансың деген жалған алғы-шарт бар. Оған негізделген
сұрақтың өзі де дұрыс құрылмаған. Логикалық операция ретінде сұрақ
пайымдаумен тығыз байла-нысты, сонымен бірге одан өзгеше де, ол да
адамдардың прак-тикалық іс-әрекетінде туындайды. Нәрселерге, қүбылыстарға
шын мәнінде ықпал ете отырып адам оны селқос емес, белсенді бейнелейді.
Бұлай ықпал ету күннен-күнге жаңа білімдерді та-лап етеді. Сонда адам
оларды шындықтан, басқалардан, өмірден, тіпті өзінен-өзі сұрайды. Ойдың
қандай да бір нәрсесі туралы ақпарат жеткіліксіздігінен сұрақ оны толықтыру
құралы қызметін атқарады. Егер қысқаша айтсақ, бұл белгіліден белгісізге
өтудің логикалық формасы екен. Сұрақта әсіресе таным үдерісінің
диалектикалық сипаты бедерлі көрініс береді, сондықтан әрда-йым оған жауап
табу мүмкін емес. Бүгінгі күнге дейін өзектілігін жоймаған Гогольдің
белгілі үндеуін еске алайық: Русь қайда кетіп барасың? Жауап бер. Жауап
бермейді. Русьтің сол кезінде қоғамдық даму жолдары туралы осындай күйіп
тұрған сүраққа жөнді жауап болмаған.
Жалпы сұрақтардың танымдық рөлі өте үлкен. Олар пайым-даумен қатар ғылыми
таным үдерісін, білмегеннен білуге жыл-жуды, толық емес білімнен неғұрлым
толығына, мейлінше дәл және тереңіне өтуді жүзеге асыруга мүмкіндік береді.
Оларсыз ғылымның дамуы тежелетін, зерттеудің мақсаттары мен міндеттері,
ғылыми мәселелер, болжамдардың және т.б. сұрақ формасына ие болатын кездері
сирек емес.
Сұрақтар көбінесе қарым-қатынас тәжірибесінде жаңа ха-барлар алу құралы
ретінде, қатынастарды реттеу, өрелерін кеңейту мақсатында өте жиі
қолданылады. Сұрақ-жауап фор-масы — оқу процесін жүзеге асырудың тиімді
құралы. Осы форманы дәрігерлер де сырқаттармен әңгімелесуде жиі пай-
даланады. Оны баспасез беттерінде, радио, теледидарда белгілі адамдармен
сұхбат жүргізуде пайдаланады. Ол сондай-ақ заң тәжірибесінде аса маңызды,
мысалы, қандай да бір істі тергеу кезінде, сол сияқты соттың жүру барысында
да қолданыла-ды. Бұл жерде сұрақты тек мен ғана қоямын деген тергеушілер
мен соттардың жиі айтатын сөздері нақыл сөзге айналып барады. Тек сұрақтың
дұрыс құрылуы талап етіледі: сүрақтың қойылуы орынды (сұрақтың барлық
мүмкін, анық және жасырын алғышарттарының бәрі жалған болмауы тиіс), олар
қысқа және түсінікті болуы тиіс және нақтылауды қажетсінетін сүрақтарда
жауаптарының баламалылығын ал-дын-ала ойластыру қажет, ал ажыратуда —
барлық баламала-рын санап шығу керек. Мүнда дұрыс жауаптар маңызды. Егер
қойылған сұраққа нақты жауап берілсе, сонымен-ақ сұрақ астарында не түрғаны
түсінікті болады. Алайда, егер де еш нәрсе сезілмесе, онда бұл арнайы
келісілген болуы тиіс. Мына әзілді еске алайық: Мақсаттың лотереядан
"Волга" ұтып алғаны рас па? — Рас, бірақ Маіқсат емес, Ержан және "Вол-
га" емес, 100 сом және лотереядан емес, преферанстан, ұтып алған жоқ,
ұтылып қалды.
Сұраулы сөйлемдерден сөздің өзіндік мағынасында ритори-калық сүрақтар
ерекшеленеді. Оларды не құптау, не терістеу меңзеледі. Мысалы, Бүгін кім
аз жүмысын әкелді? сөйлемі пайымдауды білдірмейді. Ал К,ай студенттің
емтиханды бес-ке тапсырғысы келмейді? деген сөйлем сұраудан емес, құптау-
дан түрғандықтан, пайымдауды білдіреді.
Риторикалық сүрақтардың өзіндік ерекшелігі оларды әзіл-қалжың немесе
өткірлеу құралы ретінде қолдануға мүмкіндік туады. Осыған орай заңгерлерге
Козьма Прутковтың нақыл сөздерінің бірі: Егер бүкіл Әлем бір мемлекетке
қараса, онда неге барлық жерде біркелкі заң орматпасқа? дегенін ой
елегінен өткізіп, ойланған пайдалы болмақ.
2. Пайымдаулар классификациясы
Белгілі бір құрылымға ие бола түрып, пайымдаулар бірінші кезекте күрделілік
дәрежесіне қарай бөлінеді. Мектеп қабыр-ғасынан-ақ орыс тілінде сөйлемдерді
жай және күрделі сөйлем-дерге бөліп үйрендіңіздер. Логикада да
пайымдауларды қара-пайым және күрделі деп екі топқа бөледі.
Қарапайым пайымдаулар өз кезегінде дербес жеке пайымдау бола алатын дүрыс
бөлігін ашып көрсетуге болмайтындығымен сипатталады. Мысалы, Күн шуақты
болды немесе Ызғар жел соқты.
Курделі пайымдаулар өзара түрлі амалдармен байланысқан екі және одан да
көбірек қарапайым пайымдаулардан тұрады. Мы-салы, жоғарыда айтылған екі
сөйлемді біріктірсек Күн шуақ-ты болды, бірақ ызғар жел соқты, онда бұл
күрделі пайымдау болып шығады.
Енді пайымдаудың бұл топтарының әрқайсысын анағүрлым нақтырақ қарастырамыз.
Қарапайым пайымдау
Қарапайым пайымдауларда объект пен белгінің байланысы қарастырылады.
Объектілердің түрлері өте көп. Сондықтан олар-ды классификациялаудың негізі
етіп қабылдау өте қиын бола-ды. Оның есесіне белгілердің түрлері бар-жоғы
екеу-ақ: қасиет-белгі және қатынас-белгі. Белгілердің осы түрлері қарапайым
пайымдауларды бөлудің негізі болады.
Қарапайым пайымдаулар түрлері төмендегідей:
а) атрибутивті, егер белгі қасиеттің бар не жоқ болуымен
байланысты болса;
ә) релятивті, егер белгі қатынастың бар не жоқ болуымен байланысты болса.
Атрибутивті пайымдау латынның аігіһио — беремін, сый-лаймын деген сөзінен
шыққан. Атрибут деп әдетте нәрсенің қандай да бір қасиеті түсіндіріледі.
Мысалы, Судьялар тәуелсіз. Бұл пайымдау атрибутивті, өйткені соттарға
тәуелсіз болу қасиет-белгісі таңылады.
Бұл пайымдаудың қандай құрамдас бөліктерін бөліп көрсе-туге болады?
Кезкелген қарапайым пайымдау функционалды төрт түрлі бөліктен:
1) пайымдау субъектісінен — бір нәрсенің құптайтын не терістейтін заттар
класынан. Ол латынның 8иЬ]есІшп сөзінен шыққан, 8 деп белгіленеді;
2) пайымдау предикатынан — жататын не жатпайтын, құптай-тын не терістейтін
заттар класынан. Латынның ргаесіісаіит де-ген сөзіне сәйкес, Р деп
белгіленеді;
3) дегеніміз немесе емес деген құптаушы не терістеуші байланыстан
тұрады. Пайымдаудың субъекті мен предикатын біріктіретін немесе айыратын
бәрі, кейбір, бірде-бір сөздері ереже бойынша пайымдау субъекті
алдында келеді және преди-кат көлеміне субъект көлемінің қандай бөлігі
жататын не жат-пайтынын көрсетеді. Олар кванторлы сөздер немесе кванторлар
деп аталады.
Пайымдау субъекті мен предикаты оның терминдері деп ата-лады және логикалық
айнымалы болып табылады, өйткені әр пайымдауда әңгіме түрлі объектілер мен
әр түрлі белгілер тура-лы болады. Байланыс логикалық турақты болып
табылады, себебі ол әрқашан не құптайды, не терістейді.
Ендеше атрибутивті пайымдау құрылымын схема түрінде бы-лай беруге болады:
8 — Р немесе 8 дегеніміз Р (емес)
Тілімізде көбінесе пайымдауларды білдіретін сөйлем құры-лымы атрибутивті
пайымдаулар құрылымымен сәйкес келмейді. Австриялық философ және логик
Людвиг Витгенштейн: Тіл ойды қайта киіндіреді дейді. Мысалы, Мұрағатта
жабылған істер де сақталады деген сөйлемде логикалық талдау кезінде
мынадай пайымдау анық формада айқындалады: Мұрағатта сақ-талатын кейбір
істер жабылған деп есептеледі.
Ойлау мен тіл бір-бірімен тығыз байланысты, бірақ оларды теңестіруге
болмайды. Сөйлемдегі бастауыш пен баяндауыштар барлық кезде пайымдау
субъекті мен предикатына сәйкес келе бермейді.
Логикада барлық атрибутивтік пайымдаулар арасынан ай-рықша топты — тіршілік
ету немесе экзистенциалды пайымдау-ларды бөліп керсету әдетке айналған.
Мысалы, келесі пайым-дауларды қарастырамыз:
1. Менің Римдік құқық бойынша кітабым өте көне.
2. Менің Римдік құқық бойынша кітабым өте жақсы.
3. Римдік жеке құқық бойынша көп оқулықтар бар. Бірінші және екінші
пайымдауда сөз римдік құқық бойын-
ша нақты оқулықтардың әр түрлі қасиеттері туралы болып түр, ал үшінші
пайымдауда тұтас нәрсенің бір қасиеті туралы айты-лады. Ол біздің нәрсені
тануымызға ерекше ештеңе қоспайды, тек оның бар екендігі туралы деректі
түрақтандырады, яғни оның тіршілік ету — қасиеті предикат болып табылады.
Латын және ағылшын тілінде де ехі$(епПа тіршілік дегенді білдіреді, сондық-
тан экзистенциалды пайымдаулар тіршілік ету кванторымен қосылған өзіндік
ерекше схемасы бар, ол осы сөздің алғашқы әрпінен құралған.
Қарапайым пайымдаулардың екінші түрі — бұл релятивті пайымдаулар немесе
қатынастармен пайымдау.
Мысалы, Іле Алатауының таулары Кавказ тауларынан жа-сырақ немесе Алматы
Тараз бен Қарағандының арасында ор-наласқан. Бірінші пайымдау құрылымында
екі нәрсе анық көрінеді: Іле Алатауының таулары мен Кавказ таулары және
олардың арасындағы жасырақ қатынасы. Екінші пайымдауда енді үш нәрсе —
Алматы, Тараз, Қарағанды және олар-дың арасындағы арасында
орналасқан болуы қатынасы. Бұл пайымдаулардың схемасы төмендегідей:
Латынның геіаііо қатынасы К символымен, нәрселер — х, у, І, болып
белгіленеді, толығымен біз бірінші пайымдауда К (х, у); екінші пайымдауда
К. (х, у, г) құрылымына қол жеткіземіз.
Сонымен, релятивті пайымдаулар құрамына екі немесе одан да көп субъектілер
мен предикат рөлін атқаратын қатынас кіреді.
Қарапайым пайымдаулар, онда ой нәрселері арасывдағы шарт-сыз байланыс
ашылатындықтан басқаша кесімді пайымдаулар деп те аталады. Функция
тұрғысынан өз мазмұны бойынша қан-дай байланыс екендігіне тәуелді
болмастан, олар бір ғана жал-ғыз объективті әлемнің байланысы бейнесі
қызметін атқарады. Құрылым тұрғысынан қарағанда қарапайым кесімді пайымдау-
лар құрамдас бөлігі ретінде бірге алғанда пайымдау термині деп аталатын
субъект пен предикат құрушы ұғымды және жалғау-лықты кіргізеді.
Дегенмен қарапайым кесімді пайымдаулар пайда болулары-на қарай өте алуан
түрлі. Олар: негіздері бойынша бірнеше түрлерге белінеді: а) сапасы; ә)
саны.
а) Атрибутивті пайымдауларды сапасына қарай бөлу. Пайымдау сапасы — оның
логикалық сипаттамасының ма-ңыздыларының бірі. Онымен пайымдаудың деректі
мазмүны емес, ең жалпы логикалық формасы түсініледі.
Атрибутивті пайымдауларда субъектіде белгінің болуы қүпта-луы да,
терістелуі де мүмкін.
Қуптаушы пайымдау деп предикаттың пайымдау субъектіне жататындығын
растайтын пайымдауды атайды.
Терістеуші пайымдау деп субъектіде осы предикаттың жоқ-тығы туралы
баяндайтын пайымдауды атайды.
Мысалы, Адамдар заң алдында тең пайымдауы құптаушы болады, өйткені мұнда
заң алдында тең болу белгісінің адам-дар субъектісіне жататындығы
туралы айтылады.
Ал сотгың осы шешімі негізсіз болып табылады пайымдауы — терістеуші,
өйткені онда соттың осы шешімі субъектісінде негізделген болу
белгісінің жоқтығы туралы айтылады.
Пайымдаулардың сапасын анықтауда байланыстың сипатын анық айқындау қажет.
Мысалы, Заңсыз мәмле жарамсыз болады. Болымсыз жал-ғаулықтар әдетте
адасуға үрындырады, содан кейін пайымдау-лар терістеуші сияқты
түсіндіріледі. Бірақ бұл жерде жалғау-лық: болады құптайды, яғни бар.
Егер субъект пен оның предикаты да өздері теріс ұғымдар болса онда жағдай
басқаша.
ә) Пайымдауларды санына қарай бөлу.
Пайымдау саны — бүл пайымдаудың субъекті қандай келемде қарастырылатынын
көрсететін басқа маңызды сипаты.
Біз бос емес үғымдардың өз көлемі бойынша жалқы және жалпыға бөлінетінін
білеміз. Яғни, егер пайымдаудың субъекті жалқы ұғым болса ғана, ол саны
бойынша жалқы бола алады (Қазақстан — тәуелсіз мемлекет).
Предикаты субъектің барлық көлемі туралы хабарлап түрса, овда пайымдау
жалпы болады (Барлық адамдар заң алдында тең).
Бірақ егер предикат субъект көлемінің тек кейбір элементтері туралы ғана
айтса, онда мұндай пайымдау санына қарай жеке-ленген болады (Біздің топтың
студенттерінің көпшілігі сессияға рұқсат алды).
Пайымдаулардың сандық сипаты әдетте субъект алдында тұра-тын сөздер бойынша
анықталады. Логикада оларды кванторлар деп атайды. Жалпы пайымдауларға
бәрі, әрбір, кезкелген квантор-лары тән. Жекеленген пайымдауларда кейбіреу,
көпшілігі, бөлігі кванторлары қолданылады. Ал жалқы пайымдауларда бул, осы
деген кванторлық сөздер қолданылады немесе субъект өз аты-мен аталады.
Кванторларға қатысты кейбір түсініктер беру қажет. Кванторлар барлық кезде
ашық формада беріле бермейді. Кейде олар тек ойда жобаланады. Мысалы,
қылмыс жасаған кісі қыл-мыстық жауапкершілікке тартылады деген
пайымдауда, субъекті білдіретін зат есім жекеше түрде тұрғанына қарамастан,
сөз тү-гел бір класс туралы болып түр, яғни кезкелген қылмыс жасаған адам
туралы, сондықтан санына қарай ол жалпы болады. Біз бар-лығы сөзі
предикатты субъект көлеміне кіретін әрбір нәрсеге қатыстырады деп
есептейміз. Бір қарағанда бүл өте қарапайьш сияқты. Дегенмен күнделікті
тіршілік тауқыметінен шаршаған адамнан жиі естуге болатын: Барлық адамдар
— оңбаған деген пайымдауды қарастырайық. Шынымен бұл адам әрбір адам оң-
баған деп айтып түр ма? Әлде ол қанша дегенмен де кейбір ауыт-қулар болады
дей ме, мысалы, ол өзі және оған қымбат кейбір адамдар ше? Өздерін оңбаған
санайтын адамдар болады деп ой-
43лаудың езі қиын. Қарастыра келгенде, осы айтылған пікірде ме-нен
басқалардың барлығы деген мағына жатыр ғой. Осы айтыл-ғандар-ақ бізге
барлығы деген кванторын қатаң тіркелген ло-гикалық мағынада қолдану
қажеттігін көрсетеді. Сондықтан, рас сен Барлық адамдар — оңбаған деген
екенсің, онда өзівді де сондаймын деп есепте немесе өзінді адам санатына
қоспа. Логи-ка тек басқа адамдардың ғана емес, ең алдымен өзіңнің сөзіңе де
жауапкершілікпен қарауға үйретеді.
Кейбір сөзімен де белгілі бір қиындықтар кездеседі. Шы-нында, біздің
табиғи тілімізде бұл сөздің екі мағынасы бар:
1) тек кейбіреулер, бірақ бәрі емес;
2) кейбіреулер, мүмкін барлығы да немесе ең болмағанда бірі деген сөз.
Логикада бұл сезді екінші мағынасывда қолдану қабылданған.
Енді біз, кесімді пайымдаулар двп, сапасы мен саны дәл анық-
талган пайымдауларды айтамыз деп нақтылай аламыз. Логика-
лық мәдениеті бар адам өзінің пікірлесіне өз ойын барынша
нақты жеткізу үшін кесімді пайымдауларға жүгінеді.
Басқалардан кесімді пайымдаулар сапасы мен саньш дәл анық-тау белгісімен
ерекшеленетіндіктен, онда оның классификация-сын осы екі белгісімен қоса
беруге тырысуға болады. Бірақ ал-дын-ала тағы бір түсініктеме жасай кеткен
жөн. Әдетте осындай біріккен классификациялауда бір категорияға жинақталып
жа-лқы және жалпы пайымдаулар теңестіріледі. Біздің бұлай істеуімізге
субъектінің барлық көлемівде осы және басқа пайым-даулардың айтылуы негіз
болады. Шынында, анықтауына қарай бұл жалпы үшін дұрыс болады. Ал
жалқылардың субъект көлеміне бір нәрсе ғана кіретініне қарамастан мұндай
пайымдаулардың предикаты субъектінің тек барлық көлемі туралы айта алады.
Осылайша, біз барлық атрибутивтік пайымдауларды санына қарай — жалпы және
жекеленгенге, ал сапасына қарай — қүптай-тын және терістейтін пайьшдаулар
деп беле аламыз.
Біз осы екі белгісіне қарай күрделі дихотомиялық белу нәтижесінде
пайымдаулардың төмевдегідей түрлері болатынын көреміз:
1) жалпы және құптайтын — жалпықүптаушы;
2) жалпы және терістейтін — жалпытерістеуші;
3) жекеленген және құптайтын — жекеленгенқуптаушы;
4) жекеленген және терістейтін — жекеленгентерістеуші. Бұлар кесімді
пайымдаулардың төрт түрі. Орта ғасыр логиктері
пайымдаудың төрт түрінің әріптік белгіленуін ойлап тапқан.
Олар дауысты дыбыстар аталуынан шығады, айігто — құптай-мын және пе§о —
терістеймін деген латын сөзінің құрамына кіретін дауысты дыбыстар
аталуынан шыққан.
Жалпықуптаушы пайымдау аШгто сөзінің алғашқы дауысты әрпімен — А,
жекеленгенқуптаушы — екінші дауысты әрпімен осы сөздің — I, жалпытерістеуші
— пе§о бірінші дауысгысымен — Е, жекеленгентерістеуші — осы сөздің екінші
дауыстысымен — О деп белгіленеді.
Сонымен бірге кесімді пайымдаулардың канондық формасы болады. Оны
төмендегідей береміз:
А: Барлық 8 дегеніміз Р (8аР)
Е: Бірде-бір 8 Р емес (8еР)
I: Кейбір 8 дегеніміз Р (8іР)
О: Кейбір 8 дегеніміз Р емес (8оР)
Мысалы:
А: Барлық адвокаттар — заңгерлер.
Е: Бірде-бір адвокат — заңгер емес.
I: Кейбір адвокаттар — заңгерлер.
О: Кейбір адвокаттар заңгерлер емес.
Әрбір пайымдау оның терминдері көлемінің қатынасы түрінде көрсетілуі
мүмкін. Әдетте бұл Эйлер шеңберінің көмегімен жа-салады, дегенмен қазіргі
кейбір логиктар басқа сызбаны да қол-данатынын ескеру қажет (мысалы,
тікбұрыштар түрінде).
Тағы бір алдын-ала ескерту. Егер оның көлемі толығымен басқа термин
көлеміне енсе немесе түтас содан шықса, термин таратылган деп есептеледі.
Егер де бір терминнің көлемі басқа терминнің көлеміне тек ішінара енсе
немесе ішінара содан шықса, онда термин тара-тылмаган деп аталады.
Қарапайым пайымдаулардың барлық терт түрінің түрлі жағ-дайларын
қарастырамыз.
Жалпықұптаушы пайымдаулар А — Барлық 8 дегеніміз Р екі амал бойынша
көрсетілуі мүмкін.
Барлық 8 дегеніміз Р
45Бірінші амалға сәйкес (суретте сол жақтағы диаграмма).
Субъект пен предикат көлемдері толық сәйкес келеді, яғни екі термин де
таратылған. Бұл екі жағдайда орын алады. Біріншіден, Барлық 8 дегеніміз Р
пайымдауы субъектің орынды аныкгамасын (Термометр — бұл температураны
өлшейтін құрал) көрсетеді. Екіншіден, субъект және предикат көлемдері
толығымен сәйкес келуі мүмкін, егер жалпықұптаушы пайымдау предикаты тек
оньщ субъектісіне жатса, субъект пен предикат тең көлемді ұғымдар болып
табылады (Жақсылықты жамандықтан айыруға тек адам ғана қабілетгі).
Осыңдай пайьщдаулар логикада баса көрсегілмеген деп аталады, мұнда тек
қана, тек жалғаулары өте жиі қолда-нылады. (Егер тек қана жалғаулығы
предикатқа тіркелсе, онда бұл кәдімгі жалпықұптаушы пайымдауға тең келеді).
Көріністегі екінші амалға сәйкес (суретте оң жақтағы диаг-рамма), субъект
көлемі толығымен предикат көлеміне енген, бірақ оған тең емес (Бүгін
қылмыстық істер бойынша қабыл-данған соттың барлық шешімі айыптау сипатында
болды). Бұл жагдайда пайымдау субъекті таратылған, ал предикаты — тара-
тылмаған, өйткені оның көлемі кеңірек болып тұр.
Жалпытерістеуші пайымдау. Е — Бір де бір 8 Р емес. Ол бір амалмен
көрсетіледі. Оның терминдері нәтижесіңце екеуі де тара-тылған болып шығады.
Е типтес пайымдауда субъект және преди-кат қайшылық, қарама-қарсылық, қатар
бағыныңқы ұғымдарда көрінуі мүмкін, бірақ қандай жағдайда болмасын олар
таратылған (Бірде-бір мейірімді адам рақымсыз болмайды, Бірде-бір
мейірімді адам қатыгез болмайды, Бірде-бір мейірімді адам ен-жар
болмайды).
Жекеленгенқұптаушы пайымдау. I — Кейбір 8 дегеніміз Р да екі амалмен
көрсетілуі мүмкін. Біріншіден (бұл да неғұрлым типтік жағдай), субъект және
предикат көлемі тек ішінара сәйкес келуі мүмкін, яғни пайымдаулар
терминдері қиылысушы ұғым-дар болып табылады. (Кейбір прокурорлар —
әйелдер). Бүл жағдайда екі термин де таратылмаған болады.
Екіншіден, предикат келемі субъект көлемінен кіші болуы мүмкін және
толығымен оған енген, яғни оның тек бір бөлігін ғана құрайды. (Кейбір
заңгерлер — тергеушілер). Бүл жағ-дайда субъект таратылмаған, ал предикат
— таратылған.
Жекеленгентерістеуші пайымдау. О — Кейбір 8 Р емес субъект предикат
көлемінен тек ішінара ғана шығарылады, сон-дықтан онда субъект
таратылмаған, ал предикат таратылған (Кейбір студенттер логиканы
оқымайды).
Сонымен, біздің талдауымыздың қорытындысын мынадай кестеде беруге болады:
А Е I 0
8 + + — —
Р -(+) + -(+) +

(+) терминнің таратылғанын, ал (—) таратылмағанын білдіреді. Кейбір жақшада
көрсетілген ерекше жағдайларды есепке алма-сақ, онда типтік жағдайларға тән
белгілі бір заңдылықты көру-ге болады. Яғни, субъект жалпы пайымдауларда
таратылган, ал жекеде таратылмаган; әрқашан терістеуші пайымдауларда пре-
дикат таратылган, қуптаушыларда көлемі бойынша Р 8 болган жагдайда гана
таратшган.
Пайымдаулардың модальдігі бойынша турлері.
Қорытындыда қарапайым пайымдауларды бөлудің тағы бір түрі — модальдігі
бойынша бөлуді берейік (латында тосіш — бейне, амал). Заңгерлерге осы сезге
негізделген тосіш үіүепбі деген заң хермині өте жақсы таныс. Онымен
белгілі бір өмір бейнесі немесе тіршілік ету амалы түсініледі. Бұл уақытша
болса да, екі жақтың азды-көпті жақсы, бейбіт өзара қатынастары мүмкін
болатын жағяайларының бірігуі (егер қалыптасқан жағ-дайда олардың тұрақты
немесе толық аяқталған өзара келісіміне қол жеткізуге болмаса) болып
табылады.
Пайымдаулардың модальдігі логикалық термині тосіш сөзінен туындаған,
кезкелген пайымдау негізгі нақты мазмұны-нан басқа қосымша мағыналық
жүктемені қоса алып жүре-тіндігін білдіреді. Ол субъект пен предикат
арасындағы байла-ныстың (немесе амалдың), пайымдауда ашылатын ақпараттың
объективті сипаты, оған адамның субъективтік қатынасы, па-йымдауда
қорытылған білімнің сипаты мен дәрежесі және т.б. туралы мәліметтер жатады.
Қазақ тілінде пайымдаудың модальдігі кептеген сөздер арқы-лы беріледі.
Мәселен, мүмкін, рұқсат етілген, жақсы, ықти-мал және соған ұқсас,
сондай-ақ оларды терістейтін мүмкін емес, рұқсат етілмеген және басқа
сөздермен.
Олар логикада модальдік операторлар деп аталады. Аңца-санда оларды контекст
алмастырады.
Модальдіктің мейлінше маңызды және кең тараған түрлері: алетикалық,
деонтикалык,, аксиологиялық және эпистемикалық.
Алетикалық немесе ақиқат модальдік (гректе аіеіеіа — ақиқат) ойда
бейнеленген нәрселер арасындағы, яғни, пайымдаудың субъекті мен
предикатының арасындағы байланыс сипатын көрсетеді. Онда мүмкін, қажет,
кездейсоқ және олардың синонимдері модальдік операторлар болады.
Алетикалық модальдік түрғысынан пайымдау түрлерін төмен-дегідей бөлуге
болады:
1. Ассерториялық пайымдаулар немесе қандай да бірдеменің шынайылығының
дерегі туралы пайымдау.
Мысалы, Қазақстан нарықтық қатынасқа өтуде. Мұндай пайымдауда модальдік
көрінбейді, тек бірдеменің дерегі тұрақ-талады.
2. Проблемалық пайымдаулар немесе бірдеменің мүмкіндігі туралы
пайымдаулар.
Мысалы, Қазақстан нарықтық қатынасқа өте алады.
3. Аподиктикалық пайымдаулар немесе бірдеменің қажеттілігі туралы
пайымдаулар.
Мысалы, Қазақстан қажеттілік болғандықтан нарықтық қатынасқа өтеді.
Бұл түрлер арасындағы айырмашылық салыстырмалы екені түсінікті. Мүмкіндік
қажеттілік, қажеттілік — кездейсоқтық және т.б. болуға қабілетті.
Модальдік пайымдаулардың өзара қатынасында белгілі бір заңдылықтар болады.
Мысалы, болмауы (жоқтығы), (симмет-риялы еместік). Яғни, не бар — сол
мүмкін, бірақ керісінше емес, не қажет — сол шынайы, бірақ керісінше емес.
Деонтикалық немесе нормативті модальдік (гректе сіеоп — ке-рек, тиіс)
тікелей адамдардың іс-әрекетіне, олардың қоғамдағы адамгершілік және
құқықтық тәртіптері нормаларына қатыс-ты. Ол рұқсат етіледі, тыйым
салынады, міндетті және соларға ұқсас операторлармен білдіріледі.
Әлеуметтік норма-лардың сипатына байланысты деонтикалық модальдік әр түрлі
болады. Өйткені кезкелген құқықтық қатынас екіжүзді Янус сияқты бір
жағынан қандай да бір құқық берсе, ал басқа жағы-нан соған сәйкес —
міндетті жүктейді. Сондықтан міндетсіз қүқық жоқ, ал құқықсыз міндет жоқ
деп текке айтпайды. Осы қағиданы ескере келе құқықтық нормалардың барлық
бірігуін екі маңызды топқа жіктеуге болады: өкілетті (немесе тиым са-латын)
және міндеттеуші нормалар деп. Осы жерден деонтика-лық модальдіктің негізгі
екі түрі шығады:
1. Қандай да бір құқықтың болуы (не жоқтығы) туралы па-йымдау.
Олар рұқсат етілген, тыйым салынады, құқықты және басқа сөздер
көмегімен құрылады. Мысалы, Әркімнің өмір сүруге құқы бар, Қазақстанда
алуан түрлі идеологияға рұқсат бар (құқық беруші нормалары).
Немесе Күштеп еңбек еткізуге тиым салынған, Ешкім бір қылмыс үшін екі
рет жазаланбайды, Ешқандай идеология мемлекеттік ретінде үсынылмайды
(тыйымдаушы қүқық нор-малары). Модальдік сөздің болмауы да мүмкін: Еңбек
ерікті. Құқықтың бар-жоқтығы белгілі формада бейнеленеді: Заңмен тыйым
салынбағанның бәріне рұқсат етілген. Шынында ол қоғамдық өмірдің барлық
саласын қамтитын дамыған заң шы-ғарушы жүйесіне ие, құқықтық мемлекеттің
барлығын айтып тұр, өйткені тыйым салынған аумақты анық керсетер еді. Же-
келеген азаматтар мен олардың бірігуіне қарай ғана, ол заңмен
рұқсатталмаған нәрсенің бәріне тыйым салынған деген қызмет-тегі тұлғалар
және мемлекеттік органдар үшін формуламен то-лықтырылады.
2. Қандай да бір міндеттің болуы (не жоқтығы) туралы па-йымдау.
Олар міндетгі, тиіс, қажет және т.б. сөздердің көмегімен құрылады.
Мысалы, Мемлекеттік органдар кәсіподақтардың іс-әреке-тіне мейлінше
араласуға міндетті, Негізгі жалпы білім міндетті (құқық міндеттеуші
нормалар). Модальдік сөздерсіз: Жеке меншік құқығы заңмен қорғалады.
Құқықтар мен міндеттер арасында деонтикалық баланс бо-луы тиіс. Онымен әр
құқыққа қандай да міндеттің, әр міндетке қандай да құқықтың сәйкестігі
түсініледі. Ондай болмаған қар-сы жағдайда құқықтық жүйе тиімсіз болады.
Эпистемикалық немесе танымдық модальдік (ерізіете — білім деген грек
сөзі) білім нанымдылығының дәрежесі мен сипатын білдіреді.
Ол дәлелденеді, дәлелденбейді, бекерленеді және т.б. соған ұқсас
сөздердің көмегімен біддіріледі. Осыған орай эпистемика-лық пайымдаудың да
кем дегенде екі түрін ажыратуға болады:
а) сенімге негізделген пайымдау.
Мұнда оның діни немесе діни еместігінің мәні жоқ. Мыса-лы, Алланың бар
екендігіне сенемін немесе Жақсы өмірдің келуі алыс емес, болуы да
ықтимал;
ә) білімге негізделген пайымдау, олардың нанымды немесе проблемалық
болуынан тәуелсіз.
Мысалы, Жер бетінде басқа да ақыл-ой иелері бар көрінеді, Марста
тіршіліктің жоқ екені дәлелденген.
Аксиологиялық немесе құндылық модальдік (гректе ахіоз — құнды^) адамның
материалдық және рухани құндылықтарға қатынасын білдіреді.
Ол жақсы, жаман, селқос, енжар, жоқ (құндылыққа қатысты) және
т.б. сөздермен тіркесіп келеді.
Мысалы, Сабыр түбі сары алтын, Сақтықта қорлық жоқ, Басқаның қатесі
арқылы үйренген жақсы, Доссыз өмір бос. Жоғарыда айтылғандармен
пайымдаулардың модальдік бо-луының көрінісі толық ашылмайтыны түсінікті.
Сондықтан да олар модальдік логикада кеңінен қарастырылады: бүл — қазіргі
логиканың кең, салыстырмалы дербес және тез дамушы бір са-ласы. Оның
заңгерлер үшін де үлкен теориялық және практи-калық мәні зор.
Курделі пайымдаулар
Күрделі пайымдаулар логикалық жалғаулықтар көмегімен қарапайым
пайымдаулардан құралады. Логикада ондай жалғау-лықтар бесеу:
...және ... — жалғастырушы жалғаулық немесе конъюнкция;
...немесе ... — жоққа шығармай — ажыратушы жалғаулық немесе қатаң емес
дизъюнкция;
... не..., не — жоққа шығара — ажыратушы жалғаулық немесе қатаң дизъюнкция;
егер..., онда...— шартты жалғаулық немесе имшшкация;
...сонда және тек сонда гана, болса...— тепе- тендік немесе эквиваленттік;
... емес, ... немесе бүрыс, не ... — терістеу жалғаулығы.
Емес жалғаулығының бәрінен ерекше екеніне көңіл ауда-рыңыз. Ол бір
пайымдауға да, бірнеше пайымдауға да қолданы-лады, ал басқа жалғаулықтар
бинарлы болып табылады, яғни міндетті түрде екі пайымдауды жаңа, неғұрлым
күрделіге ай-налдырады.
Жалғаулық Белгіленуі
конъюкция л
қатаң емес дизъюнкция V
қатаң дизъюнкция V
импликация -
эквиваленттік -
терістеу 1

Күрделі пайымдаулардың алуан түрлерін ажырату үшш, олардың қарапайым
пайымдаулардан қандай жалғаулықтар көмегімен күрделі пайымдауға айналатынын
қарастыру қажет. Ал бұл үшін біз пікір логикасының жасанды тілімен таны-
суымыз керек. Қарапайым пайымдаулардың ішкі құрылымы-нан алшақтап, біз
олардың әрқайсысын латын алфавитінің кіші әріптерімен белгілейміз р, ^, г,
8, I және т.б. Қарапайым пайымдауларда субъект пен предикат — логикалық
айныма-лы болады. Ал логикалық тұрақты ретінде жалғаулық есеп-теледі.
Күрделі пайымдауларда айнымалы ретінде^жеке, енді одан өрі қарай
мүшеленбейтін қарапайым пайымдаулар алынады. Тұрақты — жоғарыда
қарастырылған жалғаулық-тар: және, немесе т.б. болады. Бұдан бөлек
неғұрлым күрделі, аралас пайымдауларда оң және сол жақшалар да қол-
данылады.
Тағы бір алдын-ала түсініктеме. Қарапайым пайымдау ақиқат не жалган болу
сияқты екі логикалық мәнге ие болуы мумкін.
Күрделі пайымдаудың ақиқаттығы тек қарапайым пайымдау-лардың логикалық
мәніне ғана байланысты емес. Оны құрай-тын, оларды жалғайтын логикалық
жалғаулықтарға да тәуелді. Сондықтан ақиқаттық кестесін құру сияқты
кестелік әдіс қол-данылады. Оның қалай жасалатынын көрейік.
Біздегі күрделі пайымдау екі қарапайым пайымдаудан тұра-ды делік. Оларды р
және ^ деп белгілейміз. Әрбір айнымалы үшін өзінің бағаны құрылады, әрі
олардың логикалық мәнде-рінің мүмкіндігінше үйлесулері толтырылады.
ж I ж I
Бағандағы жолдар саны мынадай: 2П формуласымен беріледі, мұндағы п —
айньшалылар саны.
Ал енді күрделі пайымдаулар түрлерін қарастырамыз. 1. Жалгастырушы
пайымдаулар — конъюнкция — р л д. Және жалғаулығының мәнін түсіну үшін
мысалға Асқар — өте жақ-сы студентжәне спортпен шұғылданады деген
пайымдауды ала-мыз. Біздің құрастырушы пайымдау мәндерінің төрт қисында-суы
болуы мүмкін.
а) Асқар өте жақсы оқиды (р) және шынында спортпен шұғылданады (я), яғни
екі пайымдау да ақиқат. Ендеше, біздің күрделі пайымдауымыз да ақиқат болуы
тиіс.
ә) Асқар өте жақсы оқиды (яғни р — ақиқат), бірақ спорт-пен шұғылданбайды
(я — жалған).
б) Асқардың қанағаттанарлық бағалары бар (яғни р — жал-ған), бірақ
спортпен шұғылданады (яғни ^ — ақиқат). Күрделі пайымдау бұл жағдайда —
жалған. Бұл енді кестенің үшінші жолы болады:
р ? рлд
ж а ж

в) Ақырывда, Асқар нашар да оқиды (р - жалған) және спортпен де
шұгылданбайды (я - жалған). Ендеше күрделі пайымдау да жалган болады.
Осылайша бізрляпайымдауының ақикдт мәндерш, оны қүраи-тын мәвдерінің бәрі
үшін мүмкін қисьшдасуын анықтадық:
Көріп түрсыздар, конъюнктивті курделі пайымдау оган кіретін барлык
пайымдаулар ақиқат болганда гана - ол ақиқат.
Конъюнкцияға сәйкес грамматикалық жалғаулық және күвделікті тілімізде
басқа сөздермен - ал бірақ, иә, сон-дай-ақ қарамастан, дегенмен
де, бірақ та жөне т.б. сөздерімен алмаса алады. Бұл сөздер қандай да екі
паиымдау -өздерінен құралған күрделі пайымдау ақиқат болса, олардың да
ақиқат болатындығын растау үшін қолданылады. ^
Конъюнкцияны ақиқаттық жалғаулығы деп атаиды, өиткені ол кезкелген акиқат
пайымдауларды, тіпті мағынасы жағынан бір-біріне жақындаспайтындарды да
жалғастыра алады. Оған келесі мысал ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.