Темекі дүние жүзін шарлап кетті

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Темекі дүние жүзін шарлап кетті
Шындығында, темекі Америкадан шыққан. Ескі қытай құмыраларында шылым
шегіп тұрған адамдардың суреттері кездескенімен, Колумб ашқан жаңалыққа
дейін Ескі дүниеде темекіні білмеген.
Европалықтардың шылым шегуге қатысты тарихы былайша басьалған:
1492 жылдың 12 қазанында адмирал Х. Колумбтың әйгілі флотилиясындағы
Пинта кемесінің матросы Родриго Триана: Алда Жер көрінеді! - деп айқай
салады.
Зеңбіректен салют беріледі. Кемелердің желкені түсіріліп, олар
бейтаныс құрлыққа қарай жақындайды. Колумб бұл жерді ғажайып Үндістанның
шығыс жағалауы деп ойлаған еді. Жергілікті тұрғындар арал тәрізді болған
өздерінің жерін Гуанахани деп атады. Колумб оған Сан-Сальводор деген жаңа
ат қойды. Багам аралдарвның бірі қазіргі кезде де солай аталады.
Жергілікті тұрғындар Колумбқа басқа сыйлықтармен бірге петум дейтін
шөптің кептірілген жапырағын ұсынады. Олар күнге кептірілген осы
жапырақтарды түтікше тәрізді етіп орап шешеді екен.
Колумб алтын іздеген сапарында одан әрі оңтүстікке қарай бет алады да,
1492 жылдың 27 қазанында Куба жағалауына келіп түсті. Тұрғындар келушілерді
қолдарына бықсыған от ұстап, өздері сигаро деп атайтын шегуге арналған
шәппен қарсы алды. Колумбтың бейнелеп айтқанындай, олар бұл шөптің түтінін
жұтады екен. Оны шеккен кезде әр адам үш-төрт рет ішіне сорып,түтінін
мұрнынан шығарған.
1492 жылдың 25 желтоқсанында Санта-Мария кемесі апатқа ұшырайды.
Адамдарды, бағалы жүктер мен зеңбіректкрді аман алып қалудың сәті түсті,
бірақ сау қалған шағын Ниньи (Детке) кемесіне екі кеменің экипажын
сыйғызу мүмкін емес еді. (Мартин Пинсон жүргізген Пинта атты үшінші кеме
Колумбты тастап кетті.) Колумб өзінің орынбасары ретінде монах Фра Романе
Паноны қалдырып, өзі экипаждың жартысымен Санта-Марияның сынақтарынан
құрастырылған Навидад (Рождество мағынасында) фортымен Европаға
аттанды. Қалған матростар жергілікті тұрғындардан шылым шегуді бірінші
үйренген европалықтар болды. Құдайшыл испандықтардың ойларынша, мұрнынан
түтін шығару тек шайтандарға тән іс болса да, көптеген матростар, тіпті
адмиралдың өзі де бұл әдетке мойынсұнды.
Темекінің еріксіз баурап алатын сиқырлы күші осындай еді. Сонымен Гаити
аралындағы Табаго провинциясының атымен аталып кеткен өсімдік, басқа елдер
мен құрлықтарға өзінің жуңісті шеруін бастайды. Христофор Колумбтың екінші
жорығынан кейін (1493-1496) темекінің тұқымы Испанияға әкелінді. Одан
Европаның көршілес елдеріне тарайды да, ұлы ашылулар кезеңінде теңіз және
керуен жолдарымен жер шарының түкпір-түкпіріне жеткізіледі.
Темекінің тез таралуына, әрине, оның тез баурап алатын қасиеті себепші
болды. Ал адамға оның алдында өзін ұстау қиынға түсті. Біз қазір никотиннің
есіртуші қасиеті туралы білеміз, бірақ ол кезде темекінің әрәкше қасикті
бар деп танылады. Мысалы, темекі шипалы, оның түтіні ауруларды, жын-
шайтанды және т.б. аластайды деп есептелді. Сондай-ақ темекі адамға қуат
беретін және тыныштандыратын құрал деп білді. Темекі жапырағы емдік зат
ретінде қолданылды.
Темекіге деген сұраныстың күшті болғандығы соншалық. Солтүстік
Американың Вирджиния мен Мэриленд сияқты провинциялары негізінен темекі
өсіруге мамандана бастады. Темекінің Вирджиния мен Мэриленд деп аталатын
сорттары қазірге дейін бар. XVIII ғасырда осы штаттардың темекі
плантацияларында ондаған мың негрлер еңбек етті. Американың тең-тең
темекілкрі дүние жүзінің барлық порттарын толтырып, темекі плантацияларының
иелері мен саудагерлері пайданың астында қалды.
Темекіні өз жапырағынан түтікше етіп орап та (сигар), сондай-ақ
саздан, фарфордан, ағаштан жасалған түтікшелерге салып та шекті. XIX
ғасырдың орта шкнінде арнайы фабрикаларда жасалып шығарылған папиростар
пайда болды, XX ғасырдың екінші жартысынан бастап сигареттер кең таралды.
Шылым шегу тек Америкадан таралды ма?
Ертедегі грек тарихшысы Герадот (б.д.д V ғасыр) скифтердің тұрмысы
туралы жазғанда олардың сергіп, күш жинау үшін өсімдікті жағып, түтінін
жұтатын еске алады. Жағылған шөптің түтінін жұту жайында ертедегі қытай
шежіресінде де жазылған. Белгілі бір шөптің түтінін Африка тұрғындары да
жұтатын болғын. Греция мен Ежелгі Римде де әр түрлі мерекелер мен
салтанаттарда шөпті жағу арқылы хош иісті түтін жұту әдетке айналған.
Бәлкім, католик және православие шіркеулерінде арнаулы ыдыста Сомали мен
Арабия түбегінде өсетін бальзамды өсімдіктердің кепкен шырынын жағу да
осыдан шыққан болар.
Америка үндістерінің шылым шегуі де дін негізінде туған болуы мүмкін.
Олар кейбір шөптер түнінінің организмге ерекше әсер ететінін сезіп, сиқырлы
деп санаған. Шамасы, темекінің кейбір түрлері осылайша діни рәсімдерде
қолданылған болса керек. Абыздар қор-қорды сорып, түтіннің алғашқы будағын,
үндістердің діни сенімі бойынша баршаны жаратқан құдай – Маниту тұратын
күнге қарай жіберетіні тегін емес.
XVIII ғасырдың 30-жылдарының орта шенінде хайуанаттар мен өсімдіктер
әлемінің классификациясын жасаған шведтің атақты табиғат зерттеушісі Карл
Линней темекіні Европада алғаш рет өсірген Жан Никоның құрметіне темекіге
Никотина деген туыстық атау берген.
Португалиядағы француз елшісі, Жан Нико 1559 жылы Францияның
королевасы Екатерина Медчиге әлсін-әлі бас ауруы қайталаған кезде темекінің
кепкен жапырағын иіскеуді ұсынады. Темекі жапырағының хош иісі бас аурудың
қайталануын жеңілдетеді. Нико мұны темекінің барлық ауруға дерлік шмпалық
қасиетін айтып кітап жазған испандық ботаник және дәрігер Николай
Манардестен естіп білген еді. Темекіні иіскеуге еліктеушілер сарай
маңындағы атақты адамдардың ішіндегілерден де табылды, ал Екатеринаның ұлы
II Францисконың кезінде басы ауыратын адамдар үшін темекі иіскеу өзіндік
модаға айналып кетті. XIV Людвик кезіндк темекі иіскеу сарай маңындағылар
арасында бұлжымас тәртіп болып алды.
Темекі ұнтағын белгілі ьір ыдыста сақтау керек болды. Ал оны зергерлер
көп күттірген жоқ. Темекі қораптары шығарылып, олар әрбір темекі тозаңын
сүюшілердің қажетті бұйымына айналып кетті. Темекі қораптары шын мәніндегі
өнер туындылары болды. Темекі қораптарын көркемдеуде мейілінше нәзік өрнек
салушылар орасан шеберлік танытты. Музейлерде қазіргі кезде де алтынмен
апталып, күміспен қапталып, асыл тастармен, әр түрлі бояулармен сан
құбылған бұл бұйымдар көздің жауын алады.
Сонымен, XVI ғасырдың аяғында шылым шегу Испанияға, Португалияға,
Францияға, Англия мен Голландияға әбден енді. Отыз жылдық соғыс шылым
шегудің Германия мен Швецияға таралуына жағдай жасады. Ресейге темекіні
ағылшын көпестері Арчангельск арқылы 1585 жылы әкелді, ал сонан кейін ол
Ресей жерінде кеңінен өсіріле бастады.
Темекі барлық жерде бірдей еш бөгетсіз тарай берді деуге болмайды.
Бірқатар елдерде, мысалы, Италияда темекі діни (жене экономикалық)
себептермен жын-перілердің ермегі деп танылды. Рим папалары шылым
шегетіндер мен оны иіскейтіндкрді шіркеудкн аластатуды ұсынды. Кейінгі
ұрпақтарына сабақ болуы үшін шылым шегумен әуестенген бес монах монастырь
қабырғасына тірілей сыланып тасталған. Ал Англияда I Елизаветаның (1585 ж.)
жарлығымен шылым шкгктіндер ұрв атанып, оларды мойындарына жіп байлап,
көшеде жүргізетін болған. Алайда, Елизавета сарайының сүйіктісі болған
Уолтер Роли шылым шегуді таратып бақтв. Елизавета өлгеннен кейін басқару
Яков Стюарттың қолына көшті. Ол саяси себептермен, ролидің басын алады,
бірақ айтушылардың жеткізуіне қарағанда оның өліміне себепші болған – шылым
шегетіндігі еді.
I Яков шылым шегуді мәдениетті адам үшін зиянды, жат әрі лайықсыз
қылық деп жариялады. I Яков 1604 жылы жарық көрген Темекінің зияны туралы(
атты еңбегін: Көзге қораш көрінетін, иісі жағымсыз, миға зиянды, өкпеге
қауіпті әдет... деген сөздермен аяқталған. Бұл шылым шегудің зияны ең кең
тараған бірінші кітап болды.
I Яков осындай наразылық ьілдіріп жатқанда, кейбір дәрігерлер шылым
шегуді тұмау меун безгек ауруларына қарсы у десе, енді біреулері темекі
түтінін жұту обаның алдын алады деп санады.
Шылым шегу, сол сияқты оны дәрі ретінде (тұнба, сығынды, түйіршік т.б.
күйінде) қолдану жиі-жиі соңы өліммен аяқталатын ауыр улануға апарып
соқтырды. Бұл әр түрлі елдердің үкіметін шылым шегуге қарсы күрес жүргізуге
мәжбүр етті. Түрлі-түрлі , ал бірқатар елдерде өте қатаң жазалар
қолданылды.
Ресейде Михаил Федорович патшалық құрған кезде шылым шеккен адам
бірінші ретте табанына таяқпен 60 рет ұрумен, екінші ретте мұрнын немесе
құлағын кесумен жазаланған. Мәскеуде шылым шегуден шыққан сұрапыл өрттен
кейін, 1634 жылы мұндай әрекет өлім жазасымен қорқытылып, тыйым салынған.
Михаил Федоровичтің ұлы Александр Михаиловичтің кезінде 1649 жылы арнайы
шығарылған Заңдар жинағында кімнен болсын қарғыс атқан у табылған
адамдарды уды қайдан алғандықтарын мойындағанша керіп қойып, дүрелеуге
әмір етілген. Темекі сататын жеке саудагерлерді дүрелеп, шалғайдағы
қалаларға жер аудару бұйырылған.
Бірақ бұл күресте бәрібір темекі жеңіп шықты. Дұрысында сигарлар мен
папирос сатудан ғаламат пайда тапқан плантаторлар, фабриканттар мен
көпестер жеңді. Темекі бұйымдарының шын мәніндегі индустриясы жасалды.
Темекінің зиянды қасиеті XIX ғасырдың орта шеніне дейін іс жүзінде
зерттелмеді, дәрігерлер шылым шегушіні әр түрлі трубкалармен, басқа да
құралдармен қызықтырып, күшті дәріптеушілікке ұласты.
Темекімен сауда жасау тоқталмады, қазына пайдасы анағұрлым арта түсті.
Осы жағдай көптеген үкіметтерді темекіге деген көзқарасты өзгертуге
итермелеп, оны табыс көз ретінде пайдалануға мәжбүр етті.
Ресейде темекі саудасына және шылым шегуге өзі Голландияға барып
келгеннен кейін шылымқұмар болып алған I Петр қоса, ол өзіне жақын жүрген
адамдарға әрдайым шылым шегуге ишарат білдірді және шетелдерден темекіні
кедергісіз әкелуге рұқсат етті. Рас, бірақ оған жоғары баж салығын салды.
Әлемге тез және кеңінен тпрпғпннан кейін, темекі өз дәуірінің тарихында
адам қолымен жасалған ғажайыптардың бірі болды. Филиппинде тропиктік дымқыл
ормвн ішінен тас дәуірі мәдкниетіне жататын бір топ адамдарды –
тасадаиларды кезіктіірген кезде антропологтар, тасадаирлардың темекі
жөнінде еш түсінігі болмағандықтан, бұл топты оқшау өмір кешуінің басты
дәлелі деп ұйғарған.

Шылым мен денсаулықтың кайсысын қалайсың?
Бүкіл дүниежүзілік денсаулық сақтау мекемелерінің мәліметтері бойынша
шылым шекпейтіндерге қарағанда, шылым шегетіндердің жалпы өлімі 30–80%
жоғары және де елеулі айырмашылық: олардың басым көпшілігі 45 – 54 жас
аралығындағылар, яғни кәсіптік тәжірибе және творчествалық белсенділік
жөнінен нағыз кемел шаққа келгендер.
Сигарет түтіннің әрбір жұтымы адам өмірін ауаның бір жұтымына
қысқартатынын, ал тартылған әрбір адам өмірін 15 минутқа азайтатынын
сеніммен айтуға болады. Ал шылымқұмарлар болса, Ол минуттарды кім көріп,
кім санап тұрған екен- дкп мысқылдайды. Иә, жеке адамға мұны көрсету қиын,
бірақ тұрғындардың жалпы көлемінде шылым шегетіндер, оны шекпейтіндерге
қарағанда, анағұрлым аз өмір сүреді.

Шылым шегетіндердің ғұмыры қандай аурулардың кеселінен қысқарады? АҚШ-
тың бас хирургының баяндамасында күніне 10-нан 19 сигаретке дейін шылым
шегетін топтар үшін өлім коэффиценті шекпейтіндерге қарағанда 70 % жоғары
екені атап өтілді. Күніне 40 немесе одан да көп сигарет шегетіндер үшін,
бұл көрсеткіш 120 % жоғары. Осы арықтықтың ½-дейі коронарлық
жетіспеүшілікке, ал 16-і өкпе рагымен ауруға себепші болады.
Қазір біз шылым шегудің зияны туралы әжептәуір көп білеміз. Тіпті
Шылымға байланысты аурулар деген жаңа термин де шықты. Бүкіл дүниежүзілік
денсаулық сақтау ұйымының мәліметі бойынша, шылым шегудің зардабынан жыл
сайын миллионға жуық адам, негізінен біршама жас және еңбек қабілеті
толысып тұрған кезінде өледі.
Шылым шегу қан тамырларының тарылуын (склероз) туғызып, жүрек бұлшық
етінің инфарктын, инсультін, жүрек бұлшық еттері мен мидың қан тамырлары
ауруларының пайда болуының ең маңызды факторларының біріне айналады.
Шылым шегетіндерге тыныс жолдары – созылмалы бронхит пен эмфиземаға -
өкпе тькандарінің сырқатты ұлғайып кетуі жиі кездеседі. Бұл аурулар жыл
сайын ондаған мың адамды өлімге ұшыратады және одан да көбін жарымжан
етеді. Ауаның ластануы мен темекі түнінің екі жақты шабуылы тыныс жолдары
ауруларын барған сайын көбейтіп отыр. Бірақ оған ең басшы себепші – темекі.
Шылым шегетіндер арасында созылмалы бронхит пен эмфиземадан өлетіндер саны
оны шекпейтіндерге қарағанда 5 есе көп.
Шылым шегу және рак. Медицина институтында патологиялық анатомия
курсынан өткен профессор бізге шылымшы адам өлігінің өкпесін көрсетті. Ол
кей жерлерінде жанып біткен көмір тәрізді теңбіл дақтары бар, боп-боз,
күлгін түсті еді. Мұндай өкпені кескен кезде, секциялы пышақ, бейне тасты
қажағандай, қатты шақырылады – бұл бронхылар мен бронхылардың қатайған
(склерозданған) ткані болатын.
- Міне, қараңыздар, - деп түсіндірді профессор, - егер шылымқұмар адамның
өкпесінен бір кесек тьканді алып, одан экстракт дайындап, оны қояндардың
құлағына жақса, көп ұзамай олардың денесінде ракқа тән өзгеріс –
папилломдар пайда болады.
Тікелей ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.