ИСЛАМ ӨРКЕНИЕТІ, ӘДЕТ - ҒҰРПЫ ЖӘНЕ БҮГІНГІ ИСЛАМ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 40 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ
ИСЛАМ ӨРКЕНИЕТІ, ӘДЕТ-ҒҰРПЫ ЖӘНЕ БҮГІНГІ ИСЛАМ 1
ИСЛАМНЫҢ ДІНИ-МӘДЕНИ САЛТ-ДӘСТҮРЛЕРІ 3
Тайпалық жөне үлттық діндер. 12
иудаизм, индуизм 19
Иудаизм 21
КОНФУЦИЙ ЖӘНЕ КОНФУЦИЯЛАНДЫРУ 27
Конфуцийшілдіктің әлеуметтік тәртібі 31

ИСЛАМ ӨРКЕНИЕТІ, ӘДЕТ-ҒҰРПЫ ЖӘНЕ БҮГІНГІ ИСЛАМ

Әртүрлі бағыттағы ағымдар, топтар, секталары болумен қатар Ислам -
біркелкі түтас діни жүйе Шығыс пен Европа мәдениегінің өркендеген кезінде
өзіне христиан және иудей, грек философиясының, римдік қүқық, ескі парсы
империясынын және индуизм мен буддизмнің мистикалық-метафизикалық
саудасының әкімшілік қүрылысынан тәжірибе жиған бұл жүйе көп салад^І
синтезден өткен күрделі қорытынды еді. Бұл синтездің негізі - араб
мәдениеті, араб этносы, араб мемлекеті.
Шығыстың көлемді территориясында кішігірім, мәдени тұрмысы жағынан
артта қалған семиттер әулетінен күшті саяси жүйесімен, өрбіген
өркениетімен, көп санды, өзіндік этномәдениетімен ірі қауым пайда болғаны
белгілі. Араби ислам-діни мәдениетінің әдет-ғүрпы тез арада төңірегіндегі
және кейінгі кезде басып алған мемлекеттер мен халықтарға, оның ішінде ерте
дүниеде әлемдік өркениет шынына шыққан мемлекеттерге тарап кетті. Қысқаша
айтқанда, араби ислам екігіні қысқа мерзімнің ішінде Аравияға жақын және
қашық елдерді, ондағы көп тайпалы, өзінің ертеден келе жатқан әдет-
гүрыптары бар халықтарды өз ішінде ерітіп, бойына сіңдіріп жіберді.
Бұл күшті ассимиляция толқыны өзіне сай екпінді қарсы күшті тудырды.
Нәтижеде Египет, Месопотамия, Индия, Иран, Орта Азия, Аф.рика, Испания,
тағы басқа елдердің мәдениетін жинақтаған, халықтарьшын рухани әдет-
ғүрыптарымен байыған күшті араби йслам дінінщ әдет-ғүрпы, салт-дәстүрі
пайда болды. Бұл әдет-ғүрып өсіп-өрбіп келе жатқан араби ислам мәдениетіне
алып күш беріп, әрі қарай дамуына ықпалын тигізді. Мүның өзі орта гасырдағы
араби мүсылман мәдениетінің аз уақыттың ішінде әлемдік өркениеттің басында
болуына алып келді. Бүған әсерін тигізген күрделі мәселе - ҮШ ғасырдан
бастап Европа мәдениеті қүлдырау жольша түсіп, ескі, көне және жаңа кезеңге
бөліне бастаған еді. Европада христиан мөдениеті, Батыс Европада католик,
Византияда православие діні өрбіп түрған кез бола түра, олардын жағдайы
араби ислам өркениетінің алдында нашарлана бастады. Араби ислам
мәдениетінің жетістігі көп елдерге, оның ішінде орта ғасырдағы Европа
елдерінің мәдени орталығына үлкен әсерін тигізді. Бұл, әсіресе, математика,
химия, философияда көрнекті орында болды. Кордов халифаіы (Испания) ҮШ-ХН
ғ. араби ислам мәдениетінің орталығы болған Европа университеті арқылы
әлемдегі ірі түлға, ойшылдар Авиценна, Аверроэс, әл-Газалидщ еңбектерімен
танысуға қолы жетті. Мысалға, Аристотельдің ғылыми мүраларына берген
Аверроэстың түсініктемесінің төңірегінде Европанын ірі философтары үлы
Альберт, Сигер Брабантский, Фома Аквинскийлердің арасында дау-дамай
пікірталастар ашылып кетті.
Кейін араб мәдениеті, Кордов халифатының күйреуімен жалпы араб
мемлекеті мен өркениеті қүлдырап кетті. Бірақ исламның тараған аудандары,
түкпір-түкпірдегі ең қашық жерлерде де ислам дінінің әдет-ғұрыптарын үстап,
Қүран оқып, Сунна хадистерін амал етті. Міне, осы жагдайда ислам дінінін
жойылған жерлердегі араби ислам мәдениетінің (қүдайшылдық, фикх, шариат,
әдет-ғүрып, отбасы тәртібі) ролі үлкен.
. Сонымен, ислам бұл елдердің әлеуметтік-мәдени жүйеан өзгерткені
сонша, арабтар қашықтап кеткен жағдайға қарамай, араб мәдениетінің көптеген
ықпалы халық арасында қалып қойды.^Діни форманы да арабтардан алды. Соның
бірі Ирандағы ишит ағымын алуға болады. Мүның барлығы, Қүран көптеген
ғасырлар бойы езге тілдерге ауларылмай араб тілінде оқылуымың өзі араб
тіліне деген қүрмет тугызды. Сондықтан араб тілі католиктер үшін латын тілі
сияқты бүкіл ислам әлеміне тарады Осы тілде Аллаға жалбарынды, осы тілді
мешіттерде, медреселерде оқытты. Ислам елдерінде зиялылар, мемлекот
қызметкерлері міндетті түрде араб тілшле оқып, араб тілінде жазады.
Сонымен, араб тілі, араб мәдениеті және мемлекеттері ислам әлемін
қүруда, бүкіл ислами момлекеттердің бір-білмс;: қарым-қатынас жасауында
үлкен ооль атқарды. Басқаша айтқанда, араби ислам салт-достүрі "Ислам
елемік" қалыптастырды. "Ислам әлемг деген теокин - заңдылық, ул шынайы
болмысқа әсерін тигізетіні хақ. Қайткелде де исла;., көптеген ғасырдан бері
өзішк салт-дәсгурімеи Еьоопані-.; Азиядан, Европаны Африкадан геограсриклық
территори.-гсі.-::.
ғана емес, қайта діни.модениет жагынан да оөліп түрдк ("•

ИСЛАМНЫҢ ДІНИ-МӘДЕНИ САЛТ-ДӘСТҮРЛЕРІ

Исламның табиғатында рухани және зайырлық бірігу, саяси өкімшілік пен
діни биліктің бірігуі мен өзгешелік бар. Халифатта да немесе басқа да
ислами мемлекетте мемлекет ісіне қарсы түратын шіркеу сияқты қауым жоқ. Бұл
мүсылман орындарының басшыларында, шейх, имамдарда мемлекет әкімпгілігінщ
іс-әрекетіне немқүрайды қарау бар немесе келісім бар, келіспеушілік
болмайды деуге болмайды. Ондай жағдай қазіріі кезде де кездеседі. Бірақ
православие, католиктер шіркеуі сияқты шіркеудің және діни қызметкерлердің
пайдасы үшін мемлекетпен айтысу және бір-бірімен бөліну деген мүсылман
әлемінде кездеспейді. Христиан дінінен ислам дінінің айырмашылығы онда дін
мен саясат бірлескен түрде, оның басшылары әрі діни көсемдер, әрі
саясатшылар - пайғамбар, халифтер, әмірлер және жергілікті көмекшілер.
Бұл зайырлық және діни бірігу бір жағынан діннің абыройын көтерсе,
екінші жағынан әкімшілік-бюрократиялық иерархияның маңызы төмендей түседі.
Қандай да болмасын әкімшшк шенеунігі өз әрекетш шариатпен салыстырып
отыруы, Қүранға негіздеуі қажет. Олар муджтахидтермен және мутакаллимдермен
ақылдасып, молдалардың, шейхтардың, сопылардың жөне басқа діни
қызметкерлердің кеңесін басшылыққа алып отырады. Шариат жолын, Қүран
аяттарьш, хадисгерді өкімшілік қызметкерлеріөздері де жетік біледі. Ол-
мемлекет бөлек, дін бөлек дегеннен аулақ деген сөз. Әкімшілік
қызметкерлерді қадағалауға алып, олардың өзінше шариат жолын, адам қүқығын
бүзуға жол бермейді, оларды бір түп-түзу арнаға салады деген сөз. Әр
дедгейде әр қилы қалыптасқан тәртіп болады. Дегенмен ешкім ешқашан түрік
сүлтаньша, Иран шахына өзінің қол астындағы қандай да деңгейде болмасын,
оның істёген қылмысына жаза берсе, оны ешкім тоқтатуға, ара түсуге қақысы
жоқ. Ал, қаншалықты өкімшілік деңгейі төмендеген сайьш олар діни орындармен
көбірек байланыста болып, олармен кеңесіп отырады. Міне, бұл өкімшілік
орындардағы шенеуніктерді заңсыздыққа жібермейді.
Бұл екеуінің, яғни діннің және зайырдың бірігуі діншң өктемдік
танытып, дінимөдениеттщнығаюынасебепкерболды . Дін шынайы орнын алды. Алла
Тағала адамға жанмен қоса дін салады екен. Алдымен дін, кейін барып қызмет
пен тұрмыс. Осы екеуін ауыстьфмай орын-орнына қалыптастырған жағдайға ғана
адам шынайы болмыстық түрмыс етеді. Мүны түсіне алмаған әкім қол
астындағыларға, жай пенделерге қиянат жасап, оларға өз өктемдігін діннен
жоғары қойып, өз қызмет әрекетін Құран мен Сунна қағидаларымен, шариатпен
келіспей істесе, әлемдік байланысқа қарсы болғандық болып есептеліп, Алла
алдында жауап беретіні белгілі еді. Сондықтан шенеуніктер бірінші
жауапкершілік Алла алдында деп білді. Міне, бұл Ислам дінінің таза дін
екендігш білдірді, оның халықтар арасына тез тарауьой мүмкіндік туғызды.
Келесі, діншн тез тарауына себепкер болған Исламның қасиеті, онын
халықтарды сабырлылыққа шақырып, барлық іс, яғни жақсылық та, жамандық та
Алладан дегенге сендіре білуінде еді. Адам бұл жағдайда өзінің неше түрлі
қызығушылық (зинақорлық, әуесқойлық, құмарпаздық) және нәпсісін қадағалай
біледі, оның тұрмыс қасиегінде рухани күш алдыңғы кезекке шығады да, шынайы
түрмысқа алып келеді Бұл, әсіресе, суфизм, сунниттер оқуьшда үлкен
нәтижеге жетті. Исламның бұл оқуьшда адамдарды пасоюгік халге өткізу деген
әрекет емес, қайта олар өз ісін қажырлы түрде жүргізеді. Крестшілермен
соғыста болсын, өз мемлекегшде дінге қарсы бас көтергендерге боло^н, өз
идеясьш қатты ұстаған, өз сеніміне берік мұсылмандар өз саясатын дүрыс
жүргізе білді, ислами норма түрмыста мүлтіксіз орындалу шарты негізге
алынды. Жеке тұлғаның прогресс жолында, ілім жолында, түрмыста жаңалық,
кәсіпқойлық белсенділік көрсетуіне исламда ешқашанда тыйым салынған емес.
Әлеумеггік-экономикалық өркендеу жольшдағы істерде тазалық сақталды.
Діни әдет-ғүрыптарды қалтқысыз орында^, яғни Алланың адамға қойған
парыздарын орындау, яғни АллаңЕп* бірлігіне, пайғамбарларына сену, бес
уақыт намаз оқу.^сйЙЬоейЧ' ораза туту, мальгаан жегім-жөсірлерге мшдетгі
түрде зекет%еруі жағдайына қарай қажылық жасау исламның біркелкі діни
мәдениетін қалыптасгырды. Бұл мүсылман адамдарын Алдаға бағыну, шариатты
орындау тәріібіне төрбиеледі. Ең басшсы шариатқа, Қүран Көрімге, хадистерге
жеке түлғаның зіндік пікірін, оларға өзгеріс ендіруге немесе одан алыс
тастауға қатаң тыйым салып, оны қадағалады. Бұл парыздарды орындауда
ешқандай бастық, ешқандай күш мұсылманға қанағат бере алмайды, яғни намаз
уақытында орындалуына ешқандай күш кедергі бола алмайды, 30 күн ораза
міндетті түрде тұтылады, егер қандай да себептермен тұтылмай қалған күндері
болса, міндетті түрде кейін орындайды. Сол сияқты зекет беру міндетін
ешқандай күш өзгерте алмайды. Бұл парыздардың барлығы Алланың қүлына
міндеттеген парызы, оны орындау -мүсылманға міндет. Міне, осы парыздарын
орындау арқылы адам күнделікті, әр сағат, минут сайын өзінің Алла алдындағы
жауапкершілігін, өзінің Алланың қүлы екенін сезініп, Алла алдында сажда
жасап, табьшуы мүсылмандарды біркелкі рухани тазаруға алып келді.
Шындығында, мүсылманға парыздарын орындау, оның түрмысты өміріне ешқандай
кедергі алып келмейді, оның үстіне адамды ешқандай қызметтен, ол жай қара
жүмыс болсын, одаң оны тыймайды оған кедергі болмайды. Міне, бұл мүсылманды
біріктіруге, дінді сыйлауға алып келді. Бұл жағдай діннің тез тарауына,
оның нығаюына алып келді.
ІИслам діні де басқа діндер сияқты теңдікті қадағалайды. Бірақ
христиан дінінде сөзбен ғана айтса, ал исламда зекет арқылы халықтың
түрмысын теңестіреді. Зекет беру әрбір мүсылманға парыз. Алла алдында әрбір
адам тең, бірінде дүние көп болса, зекет беру арқылы жоқ адамға
көмектеседі. Мүсылман - әлемінде туысгық сезім бүрыннан да жоғары
бағаланатын болса, ол сезім тек туысқандар шеңберінде ғана емес, бүкіл
адамзатқа бірдей деген исламдық нормада тарап, жиналған зекет бәріне ортақ
болды. Бұл да дін мен зайырдын бірігуіне үлкен себепкер болды.
Муджтахидтер мен мутакаллимдердің жетістігі, олардың әулеттік
негізінде немесе әлеуметтік байланысында қаралады, оның исламдағы
тазалығына, білімділігіне, имандылығына қарай бағаланады.
Мүсылман халифатында ХҮ-ХҮІ ғасырда сырттан келі-егі басып алушылар
әскерлерінің келуімен біркелкі ислами тәртіп бүзылды. XVI ғасырда
халифаттың көп жері Осман империясының қол астына енді. Жекеленген күшті
Сефевид мемлекеті шииттер орталығы болған Иран болып қалды. Үшінші орындағы
ислам империясы Индиядағы Үлы моғолдар империясы еді. Бұл үш империяда
ислам өзіндік жеке бағытағы саяси күш болып, әр жерде жергілікті тәртіпке
қарай өрбіді.
Индияда индуизммен қатар енуге қалыптасса, Иранда шиизмнің нығаюымен
санасуға тура келді. Осман империясының қол астьша бүкіл араб елдерінің
жері де, халқы да енгендіктен бұл жерде ислам бүрынғы қалпында сақталып,
әрі қарай өріс алды. Халифа орнына сүлтан келді, ислами тәртіп әрі қарай
өркендеді.
Келесі ислам дінінің өркендеуі XIX ғасыр еді. Ол Голландиялық Индия
мен Индонезияда еді. Ол өз жолымен жүрді. Ескертетін жай, әлемді
жағрапиялық бөлшектеуге түсірген Европа экспансистерінің кезінде
капиталистік жүйе өркендей бастаған шақта Шығыс елдері терең тамырдан
жарылуға кезікті. Бұл, әрине, дінді де жанай келді.Дінге көп кесірі
тимегенмен, бұл күйзеліс XIX ғасырдың өзінде-ақ ислам дінінің рухани
басшылары, ғалымдары ислам дінінін тұрақтауына төнген қауіптен қүтылу жолын
іздеді.Діннің тазалығын, оның мәдениетін, әдет-ғұрпын сақтауға тырысты.
Ізденісте түрлі ағымдар пайда болды. Оған террорлық жолмен енген сыртқы
күштер де әсер етті. Ислам дінінің тез тарауына басқа Европа елдерінін
ислам әлемінің бөлшектенуіне әрекет жасаған істерінен нәтижелер алғандары
да болды.
Сол кездегі әлемнің көп жеріне өзінің қоластында ұстаған Англия
империализмі және сол сияқты ірі мемлекеттер исламды ыдыратуға әрекет
жасады. Сондай жолда, яғни Англия мемлекетінін қауіпсіздендіру орнының көп
жылдар бойы араласуымен ХҮП-ХІХ ғасырда араб елінде ваххабизм ағымы пайда
бөлды. Бірақ ол араб елдерінен әрі асқан жоқ, оны діннін өрбіген және жақсы
сақталған аймақтарыңда қолдамады. Ал Иранда шиизм ағымы қалыптасты.
1844 жылдары, он екінші имамның ғайып болғанынан кейін мың жыл өткенде
бабтар және бехаистер ағымы пайда болды. Өзін он екінші имам Махди деп
хабарлаған Бабты қолдаушылар, оның соңынан ерушілер де аз болмады. Ол да
шетел экстремистерінін әсерімен келген ағым еді. Оның жолы бостандық,
теңдік, әйелдердің теңдігін қорғау еді. Міне, осы үрандардың өзі ислам
дінін шынайы болмысымен түсіне алмайтын басқа діндегілердің араласуымен
қүрылғаны белгілі. Бостандықты кімнен алмақ, бостандық Алладан берілгенін
шын мүсылман біледі. Теңдік - қандай теңдік? Алла алдында барлық адам тен.
Ал, әйелдердің теңдігі жайлы айтсақ, бұл басқа діндегінің немесе
дінсіздердің, яғни еркін ойшылдардың ықпалы екені белгілі. Исламда әйел
тендігі шешілген, ол Құранда айтылған. Баб 1850 жылы түтқынға алынып, ату
жазасымен өлтірілді. Оның жақтастары жан-жаққа қашып кетеді. Олардың бір
бөлігі Иракта түрақтап, оның ішінде Бехаулла деген өзін Махди деп
хабарлады. Бұл ағым бехаустер деп аталып, Батыс идеясын қабылдап, соғысқа,
әлемдік бірігуге, шыдамдылыққа, махаббатқа, теңдікке, заңды түрде меншік
затгы бөлісуге қарсы күресгі. Бабизм, бехаизм соншалықты үлкен нәтижеге
жете алған жоқ, бірақ интеллигенттер арасында біршама қозғалыстар тутызып,
исламда реформа, модернизация дегендерді туғызуға әсерін тигізді.
Бабизм мен бехаизм де махдизм идеясын таратгы. Ол, әсіресе, Суданда,
Африкада XIX ғасырдың соңында Европа отаршылдарына қарсы ислам салт-
дөсгүрлерінің күшімен үлтгық көтерілістер үйымдастырды.
ХК-ХХ ғасырдың шамасында дәл осындай қозгалысгар Индия ислам
шеңберінде де басгалған еді. Бір ағымның басшысы Ахмад басқа діндердің
ықпалымен Иса тіріліп, Махди кейпінде келеді., сондықтан Иса мен Махди бір
адам дегенді айтты. С онымен ахмади ағымы Индия мүсылмандарьгаың ішінде
біраз жақтаушылар таіггы.
Махизм ағымы исламды реформалау немесе модерназициялау қажет дегенді
білдірді. XIX ғасырдың жартысында жаңаша, Европаға еліктеушілер арасында
Европадан идея, теория, концепция дегендерді қабылдап, либералдық қалыптан
революциялық жолға түрп, социализмнің түрлеріне еліктей бастады. Бұл идея
көп жерде қолдау тапқан жоқ, бірақ олардың ықпалы ене басгады.
Реформа идеясын қолдаушылардын ішінде көрнектісі роформашы Джемаль-
аддин өл-Ауғани (1849-1905 жж.) болды. Отаршылдардан қүтылу үшін
үйымдастырылған үлттық қозғалыстың бастығы Абдоны ағылшын отаршылдары 80-ші
жылдарда қуғын-еүргінге түсірді. Ол Каирден кетіп, Парижде түрды. Ол кезде
өл-Ауғани да сонда еді. Екі реформатор алғашқы мүсылман газетін шығарды.
Онда өз көзқарастарын айтып, елді халықтық төңкеріске шақырды,
мүсылмандарды бірігуге шақырды, біріккен ислам мемлекегін қүруға шақырды.
Панисламизм әр жерде үлттық көтерілістер үйымдастырғанымен, ислам
діяін, оның салт-дәстүрін сақтап, ныгайтуға бағытталған еді. Қарсы күшке
төтеп бере алмағандар Ми*ня менТүркияны паналаған еді. Халифат қүру идеясын
түрік сүлтанын 1924 жылы жойғаннан соң да жалғастырды. Панисламизмнің
әлсірегенішң арқасында ислам әлемінде түрлі жаңа модернизациялық реформалық
концепциялар жүз берді. Европада исламды модериизациялау деген концепцияда
әр жерде исламға қарсы күштер пайда болды. Олар европалық әділет
басқармаларының сот орындаушылар күшімен жасалған түрлі исламға қарсы
теориялар шығарып, оны ел арасына таратып, радиолар арқылы сөйлеп, исламның
шынайы бірлігіне, оның ішкі тәртібіне қол сұға бастады. Ислам дінін тек сол
діндегілер ғана түсінеді. Ал, сырттан келген, діннен хабары жоқтардың
салған байбаламы тарап кетті. Шариат нормасын сынаушылар көбейіп кетті.
Оның орнын Европадан келген адамдар жасап алған жасанды заңдар басты. Қүран
мен шариат екінші орынға шыға бастады. Ежелден келе жатқан діни және зайыр
бірлігі ыдырады. Дін мемлекеттен бөлектенді. Діни тәртііггің орнына жасанды
заңдар қабылдана басгады. Бұл жолда Түркия жол көрсетті. Кемалистер
революциясыңан кейін шариат соты өзінің орнын мемлекеттік конститциялық
нормаға босатты деуге болады. Ең бірінші теңдікке жегтік деген әйелдер
қоғамдық еңбекке араласа басгады. Ислам дінінің әдет-ғүрыптарына тыйым
салынды. Әйелдер жігерлене қоғам жүмысына араласып, мешіттерге баратын
болды, оразаны тоқтатты. Діни зайырдан бөлініп, мемлекетгік зайырлы бағытқа
көшті.
Мүстафа Кемал Ататүрік (1884-1938) исламда реформа жасап, ежелгі
болмыстық діни бағытқа өзгеріс ендіріп, зайырлы мемлекет құрды. Басқа
мүсылман мемлекеттерінде мүндай реформалау болған жоқ, олар реформа жасауға
асықпады. Мысалға, Индияда үлттық көтеріліс қана емес, исламның өз дінін
сақтау үшін үнділермен арақатынастың шиеленісуге дейін баруын айтуға
болады. Индонезияда және араб елдерінде отаршылдарға қарсы үлттық көтеріліс
болыи, зайыр мен діннің арасын бөлуге асықпады. Индия басшылығы ислам
дінінің жағында болғанымен, дүниежүзілік екінші соғыстан кейін Пәкстанға
және Бангладешке бөлінді. Бұл екі мемлекеттің басында мүсылмандар түр.
Ислам бүрынғыдай бұл мемлекеттердің туы есебінде қалды.
Индонезияда да мемлекет басында исламдықтар тұрды. Индонезияда
социалистік өркендеу жүз бермеді. Коммунистік үранмен қол көтерген
солшылдарды басып тастап, социализм орнату деген сөзді жоғалтты. Онда ислам
тәртібі қалды.
Социализм 1917 жылғы Ресейдегі Қазан революциясынан кейін орыс
империясының отарындағы мүсылман дініндегі мемлекеттер Орта Азия мен
Қазақстанда орнады. Ислам тәртібі толық жойылып, атеистік бағытта дамыды.
Исламды модернизациялау араб мемлекеттерінде де өрбіді. Әсіресе,
Египет, Сирия, Иракта. Бұл мемлекеттерде Насердің кезінде күрделі саяси-
әлеуметтік өзгерістер болды. Реформа отаршылдарға қарсы халық
көтерілістеріне жалғасты. Дегенмен, исламды жоғалта алмады. Ислам негізгі
идеология есебінде қалды.
Ислам XX ғасырдың 70-жылдары қайта қалпына келе бастады. Оған негізгі
себеп мүнайды өндіру, араб елдерінін экономикалық жағдайының жақсара
бастауы болды.
Сонымен, ислам әлемдік ртаршылдық жүйені қүлатуға халық көтерілістерін
үйымдастыру арқылы жеңіске жетсе, дүниежүзілік екінші ооғыстан кейін
"исламдық социализм" үраны жүрсе, 70-жылдары бұл мемлекеттерде "оңшылдар"
күшейіп, әлеуметтік-экономикалық, саяси жағдайының жақсара бастауынан
бастап ислам қайта жанданып өз күшіне енді. Бұл елдерде ислам негізгі
идеология болып қалды. Үлттық дәстүр, рухани байлық қайта қалыптаса
бастады.
Бұл елдерде ислам туының астына біріге отырып, отаршылдардан азат ету
қозғалысы жүріп жатты. Мемлекет тәртібіне, салт-дәстүріне шетел ықпалын
ендірмеу үшін күресті.
Исламды айыптағанда барлық жерде әйелдердің қүқығын ^орғау деп алады.
Исламда әйелдер қүқығы қорғаулы екенін, йел ерлермен тең, әрқайсысының өз
міндеті бар екенін ислам оніндегілер ғана түсіне алады, ал басқалар үшін ол
түсініксіз.
Злардың әйелге алып берген "теидігі" кешегі советтің кезіндегі,
іүгінгі күндегі Қазақстан әйелдерінің қүқығын айтуға болады, ағыз атеистік
бағыттағы теңдік. Исламды шынайы қалпына :елтіру күресінде түрлі қарама-
қарсы күштер туды. Ол күштер Іслам дінін қайта қалпына келтіруде объективті
жағдайлар уғызды.
^іслам діни доктрина және әлеуметтік құрылымдардың іір формасы есебшде
мүсылмандық Шығыста христианның івропадағы ролінен басқаша роль атқарды.
Христиан діні шуақытта, керек десе инквизация басқыншылығы кезінде де,
іыргын-қуғын кезінде де адамдардан, қоғамнан зайырды бөле Ілмаған. Ал,
ислам қоғамда да, жеке адамның түрмысында да экономикалық қарым-қатынастың
сипатын, саяси-әкімшіліктік формасьш, әлеуметгік жүйені, мәдениет пен
қүқықтық түрмысты баурап алған еді. Рухани өмір ислам мемлекеттерінде
діннің қадағалауында болып қана қоймайды, ал олар ислам дінінің ішінде
қалыптасқан. Ислам өмірдің фундаменті, одан босануға болмайды, оны біреу
үстап түр, оны біреу қадағалап түр, тіптен босануға мүмкінішлік жоқ деуге
болмайды. Христиандықтардай инквизация сотының шешімімен адамдарды өртеу,
өлтіру дегеннің бірі де жоқ. Бұл исламның бүкіл қоғамды игеріп алуында,
оның барлық өмірге енуінде оған қарсы^болу, бүкіл мүсылмандардың өміріне,
қауымына қарсы түру деген сөз.
- Ислам кей жерде радикальді түрде әлеуметтік өзгерісте болсын, "ислам
социализмі" болсын, ислам түбірімен алынып тасталған болсын, дегенмен
түбірімен жоя алмайды. Ол әр адамның көкірегінде, ешкім ұмыта алмайды. Ол
тек жаңалануы мүмкін.
,; Қазіргі ислам өте білімді бүгінгі күнмен қаббаттас өмір сүреді.
Кейбір ислам мемлекеттері ең жоғарғы өркениетпен біте қайнастықта.^Срлар
мемлекеттегі рухани күшке әсер етеді. Саясатта,°рухани өмірде белсенді роль
атқарады. Исламнын ықпалы күннен күнге өсуде.
Қорыта келгенде, қазіргі кездегі барлық әлемдік діндердің арасында
ислам бң үлқен күшке ие.ІОған бағыт берген, діннің өмірдегі ролін анықтап
^ерген ең соңғы пайғамбар Мүхаммед (ғ.с.) болды. Ислам бүгінде — әлемнің
саяси көрінісі өзгерген шақта бүкіл мүсылман мемлекеттерінде, олардың
ішінде ең өркендеген өркениетте түрған ислами мемлекеттерге және өркендеу
жолындағы мемлекеттерге, "үшінші әлем" елдеріне тарап, өркендеп келе жатқан
бірден-бір әлемдік дін деп есептеледі.
Діннің ағымдары мен секталары бір-бірінен қандайда бір
айырмашылығььарқылы бөлінеді. Олардың әдет-ғүрпында, білім беру жүйесінде
айырмашылық бар. Бірақ олардың ілімінде, діни теориясында, шариат
қағидаларында бір ғана негіз жатыр. Ислам теориясының жеті қағидасы, яғни
жаратушы жалғыз Алла Тағалаға сену, Алла Тағалаға құлдық етіп бесуаТ?-ит
намаз оқу, отыз күн ораза үстау, тапқан табысынан жетім-жесірлерге зекет
беру, Алла Тағаланың нүры жауған жері - Меккедегі Каабаға зиярат ету,
Алланың періштелерінің барлығына сену барлық ағымдар мен секталар үшін
ортақ. Негізгі қағида – Алла Тағаланың алдында адамдардын қүқығы тең.
Біреудің біреуді жәбірлеуге қақысы жоқ.
Міне, ислам дінінщ дамуьшдағы негізгі қозғаушы күш осылар. Дін 14
ғасыр ішінде ең ірі әлемдік дін дәрежесіне көтерілді.
Қорыта келгенде,дін туралы көбірек мәлімет алу үшін көбірек рқу
қажет.Ислами көзқараста Алла үпіін адамның қай дінді.яғни Алла (ислам)
дінін немесе басқа дінді қалауы еркінде.Дін таңдау,Алла жолына түсу ол Алла
үшін емес,тек адамньщ өзі үшін қажет.Олай болса,адамның Алла жолына түсуі
үшін ең алдымен шын жүрегімен ниет етуі және мүсылмандық бес парызды
орындауы қажет.Олар:Аллаға және оның қүдіретіне,жалғыздығына,Мүхаммед
(ғ.с.) оның елшісі екендігіне куәлік етуі,яғни нануы.Қүдайға қүлшылық егіп
намаз оқуы.ораза түтып.зекет беруі.қажылыққа баруы қажет.Бес парыз адамға
не береді дегенге келсек:
І.Иман келтірё түрып адам өз жүрегі арқылы Алла Тағаламен байланысқа
түседі,өзіне шынайы.болмыстық жолды таңдайды.Алла жолына түсіп.ислам дініне
келеді.Ал.Алла жольша ислам дінімен ғана келеді.Себебі, Алла сөзі Қүранда
ғана сақталған.Қүранның Бақара сүресінен бірнеше аяттар келтірейік:"Сол
кітап.күмөн жоқдура жол көрсететін екеніне тақуалар үшін"(3-а);"Сондай-ақ
біз оларға берген ризықтарды сарп етіп (жетім-жеоірге беріп) ғайыпқа иман
келтірушілерге жәненамазды (бесуақыт) толықорындаушыларға"(4-а);"Саған
түсіргенге (Қүранға) жөне сенің алдыңда түсіргендерге (Таурат.Забур.Інжіл)
сондай-ақ ақырет күніне сенушілерге" (4-а);"Әне,солар жаратушы иелерінің
басшылығында және,әне,солар табысқа жетушілер"(5-а);"Сен (Мұхаммед) расында
да сенбеушілерді мейлің уағызда.мейлің уағыздама.бөрібір олар иман
келтірмейді"(6-а);"Өйткеш Алла олардың жүректері мен қүлақтарына мөр
басып.ал көздерін перделеген.Әлбетте оларға сүмдық азап бар"(7-а).
2.Намаз адамға рухани тазару береді.Адам жайнамаз үсгіне турғаннан
басгап Алла Тағаламен байланысқа түап,күніне бес рет байланыста болады.Бес
рет дәрет алу арқылы тән тазалығымен қоса Алламен байданысқа түсіп.жан
тазалығына жетеді.
З.Ораза түту адамға рухани күш береді.Ораза арқылы адам нәпсіден
тыйылады,қажырланады,табандылық,бір беткей-
лік,ұстамдылық,сабырлылық,бірсөзділ ік(уәдеге беріктік сияқты қасиетті
күштер пайда болады.
4.3екет беру адамға мейірімділік күш береді.Мейірімділік арқылы
жанашырлық.қайырымдылық және адамгершілік сияқты қасиеттер пайда болады.
5.Қажылық арқылы Аллаға жақындай түседі.Алла Тағала нәсіп егіп
қасиетті Меккедегі Каабаға барып,Алла Тағала үшнде қонақта болып, Аллаға
жақындасу-әрбір мүсылманның арманы.Армаиға жету - Алланың ризашылығын
сезіну.
ӘАЕБИЕТГЕР:
Абу аль-Надя аль-Маудуди. К чему призывает ислам?
Махмуд Мустафа. Спор с безбожником. М. 1996. Гаффар С. Идрис. Столпы
веры. Федеров П. М. Состояние религиозности. М. 1968. Васильев Л. С.
История религии Востока. М. 1983. Үсенова М. Дінтану. А. 1995. Фңлософия
бастауыш курсы. А.1967.

Алланың тыйым салғандарынын бірін де қолданбай, Алланың берген
қызметін сапалы да еңбекқорлықпен істеуі қажет. Өмірінде Алла рұқсат
бергенін, неге тыйым қойғанын анықтап біліп алып, соған қарай өмір сүруі
қажет. Мүның барлығын адамның өзінің таңдауымен ғана қабылдауы керек.
Төртінші, Ислам жолының ең негізгі этабы - ихсан деп аталады. Ихсан -
барлық істе Алланың өзіне қарап түрғанын " члА**а, ПА\ **ЧАХГ\ТЙ болу.
Мунла адамның істегені, ойлаған ойы, мақсаты Алланың таңдағанымен бірдей
болуы қажет. Адам Алланың қалайтьшын ғана істеуі керек. Алланын жек
көргенін жек көруі керек. Адам Алланың жек көргенін өзі істемей, едқтлып
қана қоЛмауы корек, қайта жер бетінде кунә істерді, тыйым салгандарды тык
үшін адам жігерленекүресуі керек. Өз өмірін жақсылық жасаумен, жақсы істер
жасаумен, Аллаға жағатын істермен ғана шектелуге болмайды. Өмірінін соңына
дейін адам Алланың кең жерінде адалдықты, шыншылдықты, сауайп істі таратуға
қызмет етуі керек. Егер адам үлкен деңгейге көтерілсе, онда оның Аллаға
жақындағаны. Ихсан - идеал. Оған өзінің рухани байлығының деңгейінің
жоғарылауына сенімі мол адам талпынады.
Исламның рухани байлықты түсіндіру көзқарасы осындай. Бұл жеке адамға
ғана қатысты емес, қайта ол қоғамға және әрбір қоғам мүшесіне қатысты.
Әрбір халық осы жолды өтуі және ихсанның ең жоғарғы деңгейіне жетуі мүмкін.
Қайсы бір мемлекет болмасын, ислам системасын құруы мүмкін, егер осы төрт
этапты басып өтсе. Ислам осы этаптарды бүкіл адамзат басып өтсе және олар
бірқұдайлық болып, бір ғана Аллаға сыйынатын болса, өз мақсатына жеткен
болар еді. Бұл жағдайда діншілдердің арасында толық бір-бірін түсінушілік,
туыстық, достық туар еді. Қажылық жасау - бүкіл мүсылмандарды біріктіретін
күш. Олар лаббайн (міне, алдыңа келдім) деген сөзбен Аллага қажет болғанға
дейін жиналып, қүдіретгі жалғыз Аллаға табынады.
Діннің әлеуметтік құбылыс екенін Шығыс, Ислам философиясынан көрсетуге
тырыстық. Оқырман әлемдік философиядан алған тұжырымдамаларымен
салыстырмалы түрде өз пікірін, көзқарасын тудырып, өзіне шынайы, дүрыс жол
таңдайды деген үмітте жазылды.

Діннің және діни үғымдардың пайда болуы және оның тарихи түрлері^
Бұл тақырып мына мәселелерді зерттейді:
Діннің пайда болуы.
Діннің ескі түрлері және олардың қазақтардың өмірі мен тұрмысындағы
өзіндік ерекшеліктері.

Тайпалық және ұлттық діндер.

Дін деген сөз - сенім деген, яғни әлемді жаратушы Алланың барлығына
сену деген сөз. Ислам философиясы адам дінге мүқтаж дейді. Туылған әрбір
бала діндар болып туылады. Жалғыз жаратушының барлығын мойындау, өзге
құдайларға қүлшылық етуге болмайтыны адамның алғаш туылуъшан бойына
сіңдірілген деп түсірдіреді. Бұл түсініктемеге кітабымыздың өткен тарауында
философиялық көзқарастар, пікірталастар да кездесетінш түсіндіруге
әрекеттенді.
Адам өзінің табиғи болмысына мұқтаж. Мұқтаждық сезім - туылғаннан
берілетін сезім. Мұқтаждық арқылы адам армандайды, арманына жетуге
әрекеттенеді. Оған жетуде, жалпы өзінің табиғи өмірінде қилы оқиғаларға
кездеседі. Оны шешу үшін әлемнен бір қүдіретті, қай болмыстан да күшті бір
қуатты іздейді.
Құран Кәрімде келтірілген бір мысалға тоқтайық. Кеменің үстінде
азғындар, залымдар ойын-сауығымен келе жатса, жел күшейіп, толқындар кемені
тербетсе, сол жерде олардың азғындықтары, зұлымдықтары, күш-қуаттары қайда
кетеді? Онын барлық жағынан ажал төнген. Осы кезде көкіректегі шыбын жан
апаттан құтқаратын құдіретті күшті іздейді.
Бұл сияқты мысалдарды көптеп келтіруге болады. Неше түрлі апат,
қопарылыс, жер олкіну, су тасқыны, өрт, тағы басқаларды мысал ретінде алуға
болады. Ислам философиясынын адамның әрбір қимылы, басқан қадамы Алланың
бақылауында дегеніне сенген адам діндар болғаны. Ол өз өмірінде моральдік
қағиданы қатал үстауға тырысады. Дін адамды тікелей апаттан сақтайды,
адамзаттың санасында пайда болған барлық сүрақтарға дін жауап береді.
Жалғыз жаратушы Аллаға сенім жауап береді.
Американың бүрынғы Президенті Джон Кеннеди халқына қастерлі
дүниеліктер мен мінез-қүлықтарды, қасиеттерді сақтау керек деп насихат
етіп, оны дінсіз сақтай алмайтындықтарын ескерткен. Бұл жайлы алдыңғы
бөлімде де айтылған.
Қорыта келгенде, адамзат пен болмыс әлем олардың істерін басқарып
түратын Жаратушы Иеге мүқтаж. Ол отбасының иесі - әке, кәсіпорынның иесі -
директор, мемлекеттің иесі -президент сияқты мұқтаждық.
Шығыс философы, имам Әбу Ханифа мысал есебінде: Капитаны жоқ кеме
теңізде жүріп, жүк тасиды және өзінше жүре береді десе, оған басқалар: "Бұл
қалай, ондай болуы мүмкін емес", - дер еді. Ол шындық еді. Олай болуы
мүмкін емес. Ал, онда мынау әлем, осынша нәрселер өзінен-өзі пайда болып,
қозғада ма? Шоқжүлдыздары бар аспан, толқынды теңіз және таулы-тасты жер -
осының барлығы бір қүдіретті Жаратушының бар екенін дәлелдемейді ме деген
сүрақтарды туғызады. Әбу Ханифа: "Оның әр нәрседе белгісі бар, онын жалғыз
екенін көрсетеді", - дейді. Ол - басы да, соңы да. Төртген бүрынғысы үш,
үштен бүрынғысы екі, екіден бүрынғысы бір, бірден бүрынғысы ештеңе деген
сияқты дәлелдемелер келтіреді. Дінсіздер оған: "Бізге Алланы көрсет", -
дейді. Ол бір кесеге сүт қүйып, оның үстіне су қосып, шайқайды да, "маған
суды көрсегіңдер" деген екен. Әрине, бұл күрделі емес, жай ғана мысал. Ал,
адамзаттың ақылының шегі жоқ, ойлауға, түсінуге мүмкіншілігі мол. Дегенмен,
сол ақыл деген не, ол қайда, ол қалай, оның барлығының белгісі бар ма, оның
барлығына қалай сенеміз деген бір-біріне үласқан сұрақтар өз-өзінен туады.
Ислам дінінде сондай-ақ Аллаға ештеңені ұқсату мүмкін емес, оның
барлығына дәулеті мен кереметтеріне, қүдіретті белгілеріне қарап сенуге
болады дегенді айтады.
Ал, христиан дінінде Алла адамды өзіне ұқсата жаратты дегенді айтады.
Будда дініне келсек, ол тіптен Будда деген адамды Алла деп көрсетеді.
Дінтану мамандарының айтуынша, дін адамға туылғаннан беріледі деген
исламдық түжырымдамаларды жоққа шығарып, дінді табиғи пайда болды деп
түсіндіреді. Олардың айтуынша, адам Жер бетінде 3 миллион жылдан бері өмір
сүріп келе жатқанын айтады. Адамдардың түрақтаған жерлеріндегі, адамдар
көмілген қорымдардағы мүраларды зерттеу арқылы діннің 40 мың жылдан бері
өмір сүріп келе жатқанына куәлік беруге тырысады. Сөйтіп, бірнеше мыңдаған,
миллиондаған жылдар ішінде ежелгі адамдар дін дегеннің не екенін білген жоқ
деген түжырымды айтады.
Діни философияға.төрт кітаптағы жазылған тарихи мәліметтерге талдау
берсек, өмірде көптеген пайғамбарлар, ягаи Алланың елшілері болған. Олар өз
тайпаларына жіберілген. Оларға Алланың қүдіретінен хабар келіп, адамдарға
жаратушы Алланың жалғыздығын, оның қүдіретін түсіндіріп, өзіне табынуды,
қүлдық жасауды үйрету тапсырмасы берілген делінеді.
Осы күнге дейін сақталып келген ескі діни үғымдагы мендалық сабейлер
қауымы жайлы айтуға болады. Оларға Яхия ғ. с. пайғамбар деген сенім бар.
Олар жүлдыздарды қасиеттеп, киелі санайды, солтүстік қүтбқа (полюс) қарап
сыйынуды дұрыс деп біледі. Сондай-ақ ағын суға шомылдыру (крестеу) ырымын
ұстайды. Бұл олардың ең маңызды белгілері болып есептеледі.
Олар өз діндерін Адам ғ. с. заманынан бастау алады деп жорамалдайды.
Екінші Нүх пайғамбардың баласы Сам ибн Нұхтыңдауымы самийлер деп
аталады. Оларға да арнайы жіберілген Яхя ғ. с. (Иоанни Креститель) деп
есептеледі.
Келесі топ Гүддыста тұратын батаих сабейлері. Олар Палестинадан қоныс
аударып, Иран мен Ирактың оңтүстігінде отырықтаған. Олардың рухани
қолбасшылары Шаих Абдулла ибн Гаих Сам.Ірл 1969 жылы Бағдатта түрған.
Олардың қасиеттері кітаптары:
Әл-Кинзарба (Үлы кітап). Бұл кітап Адам ғ.с.-ның қағаздары деп біледі.
Дираша Иди-иа (Яхия ғ. с.-ның тәлімдері мен өмір тарихы).
Сидратуидшмаса - шомылдыру (крестеу), жерлеу және қаралы киім
ғүрыптары.
Ән-наяни кітабы: әндер мен діни зікірлер кітабы.
Олардын бұдан да басқа кітаптары бар, олардың саны 12-ге жетеді.
Діни қайраткерге қойылатын талап: сезім мүшелері мүлтіксіз, үйленген,
сүннеттелмеген болуы тиіс. Бұлардың өздерінің арнайы діни әдет-ғүрыптары
бар, пайғамбарлыққа бұл қоғамда Яхия ғ. с.-нен кейін ешкім жеткен емес
деген үғым бар. Құдайлары - жалғыз "Иләһ" екеніне нанады. Дегенмен,
Құдайдың қүдіретімен болатын күн күркіреу, найзағай соғу, жауын, күн,
түндерді жасайтын 360 қүдірет иесі заттар бар деп сенеді.
Олардын сенімінде, олар ғайыпты болжайды, әрбірінің нүрлы жарық
әлемінде өзінің иелігі - мемлекеті бар. Бірақ олар Қүдай емес, періште де
емес, басқа тірі болмыстай жаралмаған. Бірақ Алла Тағала олардың аттарын
атап шақырған деседі. Олар жаралған. Өздеріндей топтардан әйелдерге
үйленген. Олардың бірі бір ауыз айтса, әйелі мезетте қүрсақ көтеріп,
олардан бірін өмірге әкеледі. Осылайша ұрпақ қалдырады. Жүлдыздарды
(планеталар) періштелердің қонысы деп үлылайды, қасиетті (киелі) санайды.
Олардың, яғни тайпанын ғибадатханасында Киелі кітаптары түрады. Онда дін
қайраткерлерін шомылдыру (крестеу) рәомін өткізеді. Күніне үш рет намаз
оқиды. Әр намаз 75 минут уақытты алады, онда түру, тізе ұстап түру, иілу
және отьфу бар. Сабейлер оразаны харам деп түсінеді. Алланың халал еткен
нәрсесін харам етуге болмайды деп түсінеді. Алайда олар жылына 36 күндік
оразаны ет жемей тұтады, оны да жылдың әр кезінде санын 36-ға жеткізсе
болғаны.
Оларда 4 күндік үлкен айт мерекесі бар. Онда 1 сағат бойына көз ілмей,
шілде отырады. Құрбандыққа қойлар мен тауықтар шалынады.
Кіші айт бір күн, ол үлкен айттан 4 айдан соң болады. "Пәнжә" айты 5
күн. Яхия айты - бір күн. Ол ең үлы күн, пәнжә айтынан 60 күннен соң
болады. Адамды өлмей түрып шомылдырады, өлгенде дауыс шығармайды. Жексенбі
күнді христиандар сынды қастерлеп, ол күні ешнәрсе жасамайды. Көк түсті
ұнатпайды. Үйленбеген адамға бұл дүниеде де, ол дүниеде де жаннат жоқ.
Аспандағы жұлдызға қарап болашақты болжайды. Жағдайына қарай ерлер қанша
әйел алса да рүхсат. Мирасты тек үлкен үлы алады.
Сабейлер көп діндер мен нанымдардан әсерленіп, соларға ұқсап кеткен.
Сабейлердің атақты топтары төртеу. Олар: руханият иелері; мүсін
иелері; түлғалар иелері; әл-хаулиа.
Қүран Кәрімде оларды яһудилер, насоролар
(христиандар),мәжусилер, мүшриктермен қатар тілге алады.
Сабейлерден бұл күнде "Батаих сабейлері" ғана бар. Яһуди, насырани
(хрисгиан) жәнемәжусиліктен, юнан философиясынан әсерленген. Пүтпарастықтан
алған үлестері жүлдыздарды улылауларынан байқауға болады.
Әлеуметтік жағдай қай заманда болса да шектен шыққан зүлымдық,
халықтарды қорлау, езу арқылы жүріп отырды. Бұл қүбылыстардың пайда болу
себептері надандық, ой-сананың жоқтығы және қиялилықтың үстемдігі,
жоқшылық, залымдық, соқыр көнбістік және халықтың өз басшысына еруі еді.
Сондай әлеуметтік қүбылыстардың бір кезеңіндегі Ферғауын, Намруд, Зу-
Науас басшылығымен өткендерді мысал етуге болады.
Ферғауын - менсінбеу мен қорлау дәуірі болды. Адамдар оған багынды.
Өктемдікпен халықтың ақымақшылығы мен соншалық аңғалдығын пайдаланды. Өзін
Қүдай етуге алып келді. Ол "Мен ең үлкен Құдайларыңмын, мен сендерде менен
басқа Қүдай бар деп білмеймін" деді.
Ферғауын Ежелгі Мысырда исраилиліктерді қүлдықта ұстады. Өзін оларға
Қүдай етіп қойды. Исраилилер надандықтан оған бағынды.
•Осы кезде Алла олардың езілген жүректерін, уланған саналарын азат ету
үшін Мұса ғ. с.-ді жіберді. Бұл туралы мәлімет Қүран Кәрімде жазылады.
Ферғауын Мүсаға қарсы күрестен теңізге қарық болады, оның қүдіреті, іс-
қағазы мәңгіге жабылады.
Цамруд азғындардың бірі, менмендікке берілген, тарихта адамдарды
құлданушы патша есебінде аты қалады.
Ибрагим ғ. с. өзін Қүдайға теңестірген Намрудке: "Алла Тағала күнді
шығыстан шығарады, ал сен оны батыстан шығара ғой" дегенде кәігір сөз
таппай қалды деген екен. Бұл залымның мүрнына Алла бір жәндікті жіберіп,
басынан аяқ киімдермен ұрмаса, жәндік мазасын алатындай халге түсірді.
Осылайша жердегі "Қүдай" басынан тепкілетумен қор болып өлді дейді
тарихшылар.
Зу-Науас өз патшалығы адамдарының ақылын алжастыру, сиқыр жасау арқылы
халықты қүлданған. Оның патшалығындағы жасаған зүлымдығын бір жасөсігірім
бала әшкере еткен дейді. Өзін Қүдаймын деген оған өзінің тапқырлығымен жас
бала Қүдай ол емес, жаратушы Алла жалғыз екенін дәлелдеп береді дейді. Бір
күнде бір кереметтей хайуан пайда болып, адамдар жолын тосқандарымен,
шамалары келмейді. Әлгі бала оны "бисмиллаһ" деп оп-оңай қайтарады. Содан
кейін оны патша өлтірмек болады, бірақ Алланың қүдіретімен өлтіре алмайды.
Сонда бала алаңға халықты жиып, мені "мына баланың жаратушы Иесінін атымен"
деп, айғайлап айтып атсын, сонда ғана мені өлтіре алады деген. Оны көрген
адамдар сол баланын сыйынған Құдайына сыйынып, "Аллаһ бір, ол жалғыз" деп
кетіпті. Ызаланған патша адамдарды отқа тастайды, өзі жалғш қалады,
күндердің күнінде өледі.
Осылар сияқты көптеген залым адамдар, өздерін Қүдай деген патшалар
дүниеден өтті. Олардың ешқайсысы Қүдай бола алмады дегенді айтады.
Болмыстын қай кезені болмасын, адамдар қандай да бір қүдіретке сенуге
үмтылған. Діни немесе басқа да нанымдар адамдар сана-сезімін байлаған.
Олардың ішінде:
Фетишизм - табиғи заттарға табыну.
Магия - белгілі бір сиқырлықтың барысында болжау қабілетінің көмегімен
табиғи заттар мен қүбылысгарға қоғамдық өмірдщ барысында, кейінірек өз
мүмкіншілігімен адамдарға әсер ете білу.
•
Шаманизм - кейбір адамдардың аруақтармен қатынас жасау мүмкіндігіне
сену арқылы, сол аруақтар арқылы адамдардың ауруын емдеу, жақсы аншылықты
қамтамасыз ету, қай жүмысы болса да алға бастыру, жауын жауғызу сияқты
әрекеттер жасау.
Табиғатқа табыну - әртүрлі жануарлар мен өсімдіктердің,
аспан денелерінің (ай, күн, жүлдыз) құдіретті күші болып сыйынған
адамға жәрдемі тиеді ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.