Тәңірілік және бақсылық нанымдардағы жауапкершілік мәселесі туралы

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР
Тәңірілік және бақсылық нанымдардағы жауапкершілік мәселесі туралы 1
Қорытынды 15
Қолданылған әдебиеттер тізімі 22

Тәңірілік және бақсылық нанымдардағы жауапкершілік мәселесі туралы

Қай халықтың болмасын бүгінгісі өткен тарихымен астасып жатады.
Өткенінен хабары жоқ жандардың бүгінге, болашаққа да берері шамалы болады.
Халықтың тарихи, рухани тағылымы ұрпақ тәрбиесі мен оған берер өнегесіне
және олардың азаматтық жауапкершілігін арттыра білуімізге байланысты.
Келешектің қамын, оның мәнді болуын ойлаған халық жас ұрпақты бесіктен
тәрбиелейді. Одан әрі дәстүр - өнегесін санасына сіңіреді. Мұның барлығы
халықтың өзіндік қолтаңбасы бар тағылымдарынан туындайды.
Біздің мақсатымыз сол аталарымыз жасап беріп кеткен өнеге үлгілерін
санаға сіңіру болып табылады. Қазіргі күрделі заманда иек артар жалғыз ғана
құдірет, жас ұрпақты тәрбиелеудің негізгі құралы да рухани дәстүрлер
тағылымы болады. Халқымыздың ұрпақ тәрбилеудегі салт - дәстүрлері мен
мәдени ойлау процесіндегі нанымдық қасиеттері - ұлттық қалыптасуымен бірге
туып, бірге дамып келе жатқан тарихи көне процесс.
Салт ұлттық ұрпақ тәрбиесінен, мәдени тұрмысы мен шаруашылық
тіршілігінен көрініс бере отырып, адамның дүниеге келуімен бірге өрбіп
отыратын құбылыс екендігі белгілі. Дәстүр - сол салттың өмірде әлденеше рет
қайталанып, тіршіліктен ұзақ уақыт тұрақты орын алған түрі. Эволюциялық
(қоғамдық түсініктегі) жолмен дамумен бірге оның, дәстүрлердің үзіліп қалуы
сияқты түрлері де баршылық. Негізгі бағыты жалпыға бірдей тарихи процесс
әртүрлі елде өзінше өзгеше болып келеді, әрине. Осы өзгешелікті тек
ұқсастыққа баласақ, зерделеп отырған құбылыстың желісін жоғалтып алу қиын
да емес. Яғни, халқымыздың түп тамыры - көшпенді түрік халықтарының рухани
дәстүрлерімен тығыз қарастыруымыз керек. Көшпелі қоғамда техникалық
прогресс болуы мүмкін емес деп ойлаудың өзі қате пікір екендігін замана
ағымының өзі дәлелдеп отыр емес пе? Көшпелілер адамның өмір - тірлігінен
айырғысыз көптеген бұйымдарды ойлап тапқан 36.
Көптеген зерттеушілердің тұжырымдары бойынша түрік халықтарының
жалпысына тән ерекше қасиеті, - өзіне ғана тән идеологиялық жүйесінің
болғандығы. Мысалы, қытай мәдениеті, идеологиясы Ұлы даладан аттап өте
алмады 37. Себебі, кез - келген сыртқы ықпалдың қайсысы болса да мәжбүр
етудің, көндіруге тырысудың зейін - зерделік, эмоциялық түрлерін
қолданатыны мәлім.
Ал, көшпелілер болса мұндай күштеудің кез келген түрлерінен ойдағыдай
құтылып отырған. Өз рухани дәстүрлерін, мәдениетін дамытып, оны Қытай,
Иран, Византия, Үндістан мәдениетіне қарсы қоя білген. Көшпелі халықтардың
материалдық мәдениетінің нышандары нашар сақталғандықтан, Батыс Европаның
ғалымдары арасындағы көшпелілерді "адамзаттың арамтамағы" деген пікірдің
қалыптасуына әсер етті 38. Қазіргі таңдағы жүргізіліп жатқан
археологиялық жұмыстар бұл пікірді жоққа шығарып келеді. Көшпелілердің
қоғамдық тірлігі мен әлеуметтік институттарының күрделілігі, мұқият
әзірленген идеологиялық дүниетанымының болғандығы зерттеушілерді таңдандыру
үстінде.
Сонымен бірге, көшпелі халықтардың қоғамдық даму сатылары да аса күрделі
мәселе. Тағылықтың жоғарғы сатысын сипаттай келе, Ф. Энгельс былай деген:
"барша мәдениетті халықтар өзінің қаһарманды дәуірін - болат семсер дәуірін
басынан кешіреді" 39. Мұны темірді балқытып өңдей білген көшпелілерге де
қолдануға болады. Көшпелілер сипатына сай келетін пікірдің бірі "қарапайым
феодалдық қатынастардың ерте құрылған түрі" 40 екендігі де дәлелді. Үлкен
мәселелер тізбегі көне қазақ жеріндегі діни нанымдардың бағыттарына
байланысты. Тәңірге табыну, Жер, Суға, Ұмай анаға табыну бақсылық,
шамандықпен ұласып жатты. Тұрғындардың идеологиялық қауымдастығын сақтау
үшін діннің әмбебаптық қалыптағы қасиеттерін іске асыру негізінде буддизм
пайда болды. Онымен бірге Манудың үш уақыт жайындағы концепциясының
нәтижесінде манихейшілік дамып өркендеді. Христиан діні болса,
несторианство және яковитство қалыптарында зороастризммен жарыса дамыды.
Ал, бұлардың екеуі де даланың барлық халықтарына ықпал жүргізген Митра
құдіретіне ұмтылды. Бұл мәселелер діндердің синкретизмі мен әртүрлілігін ой
елегінен өткізуге алып келеді. Мұның өзі, "руникалық жазбалар куә
болғандай, синтез, жалпылау мәселесін алға қояды"41.
Тәңірге, Жер, Суға табынудың пайда болуын адамда әуел бастан қалыптасқан
ризашылық сезімдерімен байланыстыруға болады. Бұл құдайлар қарапайым
тіршілік иелеріне қамқорлықпен қараған, ауыр кезеңдерде адамдарға азық -
түлік сыйлаған мейірбандықтарына алғысын білдірудегі ниетінен туған еді деп
есептейміз. Осындай өмірдің нақты шындығына көз жеткізу адамдарға
жәрдемдесетін жоғары әлем бар деген түсінікті туғызуы да заңды еді. Ежелгі
түрік әулеті өздерінің ұғымдарындағы ең биік шыңды Хан - Тәңірі деп атауы
да кездейсоқтық болмас. Болмыстың мәнін және оның рухтық көрінісін Аспанға
саю қазақ халқында көпке дейін сақталып келді. Аспанға құдіретті күшті
Құдай түрғысынан мұқият жасалынған талдау мен көшіп - қону бағытын
анықтаудағы басты нысана ретінде қарастырылуы өзінің дүниетанымдық
тұрғыдағы Тәңіріне табынуына ықлал етті. Бұдан шығар тұжырым "нақты аспан
объектісімен оның тірі дүниенің рухани символы ретінде уағыздалуы арасында
сәйкестік бар" 42 деген пікірге толығымен қосылуға болады.
Енді мәдени - рухани дәстүрлеріміздегі нақтыламақ болған бақсылық пен
тәңіршілдікке ойыспай тұрып, діни нанымдардың - тотемизмдік, магиялық -
сиқырлық, анимизмдік, фетишизмдік формаларының діни санамыздың қалыптасуына
тигізген әсерлерін қарастыра кетуіміз де қажеттілік болар. Қазақ халқының
діни сенімінде тотемистік сенім болды және олардың әдет - ғұрпының
қалыптасуында, тұрмысында жан - жақты рөл атқарды деп ойлауға негіз бар.
Мысалы, ескі жыл есебіндегі он екі жануардың атымен байланысты атаулар.
Оған қоса үй жануарларының әрқайсының иесі бар деп біліп, ат қойып айдар
таққан: Зеңгі баба, Ойсыл қара, Шопан ата, Жылқышы немесе Қамбар ата т.б.
оған байланысты аңызды да бәріміз бала жастан біліп өстік. "Хайуанаттарға
байланысты көне ертегілерді аңдап отырсаң, жанды - жансыз табиғат
турасындағы бұлдыр түсініктерді байқаймыз. Одан мифтік, діни түсініктерді,
әр хайуанды ғажайып сиқырлы сыры бар деп таныған тотемдік түсініктерді
аңғарамыз" 43. Сонымен бірге, қазақ халқындағы тотемизмдік элементтерінің
бір түрі "табу" болып табылады, яғни, бір нәрсеге тиым салу мағынасын
білдіреді. Егер тотемдік түсініктерде жануарлар мен өсімдіктердің адамға
қандас туыстық қатынасы бар деп түсіндірілетін болса, табуда кейбір
жануарлар мен өсімдіктер "қасиетті" деп ұғынылып, олардың өз атын атауға
тыйым салынған. Егер өз атын атаса, зиян келтіреді деп түсінген. Мысалы,
қасқырдың атын қасқыр демей "ит - құс", "ұзынқұлақ" сияқты атаулар берген.
Басқа ешбір халықта кездеспейтін, қазақ әйелдерінің ата - енесін, қайын -
қайнаға, абысын - ажын, қайын сіңілі, өз ерінің аты т.б. атамауының негізі
де осы табуда деп жорамалдауға болады. Өмірде болатын түрлі жағымды -
жағымсыз құбылыстардың бәрі де тылсым күштер әрекетінің нәтижесі деп
түсінгендіктен, олардың киесіне ұшырамас үшін әр түрлі жол - жоралғылар,
қағидалар, құрбан шалу, көпшілік болып түрлі ырымдарды орындау қалыптасқан.
Қазақ арасында "Сақтансаң сақтаймын" деп Құдай айтыпты деген сөздің төркіні
де өте тереңде жатыр. Мүмкіндігінше адамның сақтануға тиісті құбылыс -
нысаналарын атап кетейік: жын, пері, дию, шайтан, обыр, албасты, күлдіргіш,
әбілет, монтаны, матру, сұқ, уббе, бәдік, жезтырнақ, шимұрын, қарғу, аусыд
шешек, жалмауыз 44 т.б.
Діни нанымдардың негізінде қалыптасқан ырымдар қай халықтың да мәдени
тарихында кездеседі. Мәселен, Дж. Фрэзердің бір еңбегінде қандай да
болмасын санақ жүргізу көптеген елдерде жаман ырым саналатыны жайлы арнайы
сөз болады 45. Бай болсын, жарлы болсын қазақтар Құдайдың қарғысы тиеді
деп малының, бала - шағасының санының нешеу екенін ешкімге айтпаған, әрі
оған тыйым салған. Табалдырыққа байланысты ырым мен тыйым қазіргі күнге
дейін біржола жойыла қойған жоқ. Қазақ арасында табалдырықты басу мен
босаға керу бүгінге дейін жаман ырым саналатынын ешкім де жоққа шығара
алмайды. Кейбір апта күндеріне байланысты тыйымдар, жол жүргендегі әр түрлі
ырымдар мен тыйымдардың негізінде діни наным - сенімдердің жатқаны да
айқын. Себебі, әрбір сәтсіздік, бақытсыздық, кемтарлық, ауру - індет немесе
кез келген пәле - жала адамдардың тарапынан белгілі бір тыйымдарды бұзудан
болады деген қорқыныш діни ұғымдардың негізінде қалыптасқаны Эрик Фроммның
діни концепциясындағы "үрей" мәселесін алсақ та анық.
Қазақ өміріндегі магиялық - сиқырлық құбылыстар мен бал ашу мәселелері -
ертеден қолданылып келе жатқан тұрмыстық әдістердің бірі. Әсіресе, емдеу
магиясы мен емшілік өз дамуында көптеген тәжірибелерді бойына жинақтаған.
Тегінде қазақ арасындағы емдеу магиясы мен емшілік бірге атқарылған. Олар:
1. Бақсы;
2. Елті - әйел бақсы;
3. зікірші;
4. Балгер - көріпкел;
5. Тамыршы;
6. Абыз;
7. Жауырыншы – болжаушы;
8. Емші;
9. Үшкіруші;
10. Ұшықтырушы т.б.
Сонымен қатар, ел арасында түсі суық сұсты адамдарды да қасиет тұтқан.
Олардың түрінен жын - шайтандар сескенеді деп есептеген. Бал ашудың да
бірнеше түрлері болған. Әрқайсысы әртүрлі әдіс - әрекетке байланысты:
1. Қырық бір құмалақпен бал ашу, яғни төрт төрттен бөліп ашу;
2. Қырық бір құмалақты шашып ашу;
3. Малдың жауырынына қарап сөйлеу т.б.
"Сиқырлық өнерге" үйрену де халықтың көне дәуіріндегі білім шыңы болып
саналған. Сиқырлы өнер барлық ертегі, аңыз, батырлар жыры, лиро - эпостық
жырларында қолданылып, халық нанымында ерекше орын алған. Сиқырлы құбылыс
көбінесе зияндау, қастық жасау әрекеттері үстінде көрінеді.
Қазақтар дүниедегі жан - жануар, аң - құстар әр үйдің, жеке адамның,
тіпті ұсақ жәндіктердің өз иесі - Рухы бар деп түсінген. С. А. Токаровтың
зерттеулері көрсеткендей, әрбір рудың өз Жебеушісі, яғни ежелден бері
тіршілік етіп келе жатқан рухтас "мос" құдіреті болады. Ал марқұм
болғандардың жандары "кормос", бірақ ешбір байланыссыз 46.
"Аспан рухы", "Жер - су рухы", "Таудың рухы" т.б. Л. П. Потаповтың
анықтамасынша, "оларға табыну рулық меншікпен, кәсіптік құдіретпен бірігіп
кеткен" 47. Мұнда таулардың, өзен мен көлдердің киелі Аруағын қастерлеу
емес, сол таудың, өзен мен көлдің өзін қастерлеп құдірет тұту, яғни, біз
бұл арада табиғаттың рух - бейнесін емес, өзін тіріге санап қастерлеу ісін
көреміз. Бұл анимистикалық дүниетанымның ең бір көне түрі - аниматизм деп
аталады 48. Жалпы анимизмнің қазіргі кездердегі барлық діни жүйелерге
өзек болғандығы және жай ғана құбылыстан күрделі құбылысқа қарай өрлей
дамығаны ғылымда мәлім жайт.
Енді фетишизм элементтерінің қазақ халқы арасындағы түрлеріне қысқаша
шолу жасайық:
1. Қазақ халқы малдың алғашқы төлдеген кезіндегі алғашқы уызын өздері
ішпейді. Мәнісі аруақтарға арнау.
2. Фетиштік ырымның бірі - кәрі жілік, оны күндіз малшының түнде
күзетшінің қызметін атқарады деген сенімнен туған.
3. Жас нәрестенің бесігіне әр түрлі: үкінің қауырсынын, қасқырдың,
арыстанның т.б. жыртқыш аңдардың терісін тағады. Бұл ырымның мақсаты
баланы әр түрлі "жын - шайтандардан" сақтайды деген сенімге саяды.
4. Қазақ даласының қай түкпіріне барсаңыз да "әулие" саналатын
мазарларды көреміз. Бұл кейбір зерттеушілердің пікірінше фетиштік
сенімнің мұсылман дінінің келуімен байланысты өзгерген түрі болуы
мүмкін.
5. Дүниежүзінің барша халықтарында талисман, амулет аталынып жүрген
"көз тию", "тіл тиюден" сақтайтын түрін қазақтарда тұмар деп атаған.
Мұнда "қырғыз немесе қырғыз әйелі өзімен бірге үш бұрышты өзін
сақтайтын аяттар жазылған тұмар тағады. Ол адамды бақытсыздықтан сақтайды
деп сенеді" 49 деген пікір орынды.
Сонымен бірге, тұмардың өзі бірнеше дәуірді басынан кешіргенін байқауға
болады. Алғашында тұмар ретінде өз тотемдерінің бір мүшесі не терісі т.б.
болса, кейіннен мұсылмандықтың енуіне байланысты тұмарға құраннан аяттар
жазып салатын болған. Бұдан ерте кездегі діндердің өзгерген түрлерінің
қазақ халқының ерекшелігіне байланысты мұсылмандыққа да ықпал жасағанын
көреміз.
Көшпелі әлемнің қарғыс таңбасы - тайпалық ыдыраушылық екені тарихтан
белгілі. Жайылым - қонысқа байланысты жанжалдар, барымта - мал айдап кету,
қыз алып қашу, қанды кек тәрізді ұдайы болып жататын жайсыз әрекеттер,
бөлшектенудің - де "зардабы аз болған жоқ. Тіпті трайболистік
көзқарастардың зәрі әлі күнге дейін толығымен жойылып бітпегенін еске
алсақ, ұлттық тұтастығымызды нығайту барысында бұл мәселенің қаншалықты
азаматтық жауапкершілікті талап ететінін бажайлау қиын емес. Сол кезеңдерде
мұндай жағдайларда қатаң тәртіпті сақтап отыру қажет болды. Бұл үшін жалпы
мемлекеттік, тайпалы билікпен қоса халықтың нанымдық - сенімдік дүниетанымы
да саяси жауапкершілікті бағыттап отыруға мүмкіндік бергені сөзсіз.
Тәңірілік дін - ғылымда түбегейлі зерттеліп, тарихи тамырлары мен адам
қоғамындағы орны жете анықтала қоймаған үлкен сала. Тәңірілік дінінің бізге
әзірге белгілі өзекті нормалары зороастризммен үндес жатыр. Олар:
1. Көкте құдіретті жаратушының барлығына шек келтірмеу.
2. Ата - бабалар қалыптастырған дәстүрлі өсиеттерді бұлжытпай орындау.
3. Жас ұрпақты дәстүрлі өмір салтына, ата - бабалар қалыптастырған
тұрмыстық қалыптарға бейімдеп тәрбиелеу.
Бұл қағидалардың кез келген діни сананың дүниетанымында, моральдық -
этикалық нормаларына негіз екендігі ақиқат шындық. Сонымен бірге, "олар
көзге көрінбейтін және көрінетіннің бәрін жаратушы деп өздері мойындайтын
бір Құдайға ғана иланады, оны осы дүниедегі шаттықтармен бірге азаптарды
жолдаушы деп біледі. Бірақ сол өз құдайын намаз оқып, дұға қылып
құрметтемейді" 50 деген пікір де көңіл аудара қарауды талап етеді.
Қандай діннің болмасын ақиқат шындық саналатын қағидасы мен түпкі
мақсаты, арқау ететін философиялық, имандылық, эстетикалық ілімдері
болатыны белгілі. Әлемдік діндердің барлығына тән бұл жүйе Тәңірілік
дінінде де бар. Мәселен, буддизм "4 ақиқатты" сыйлауға, христиандық "3
түрлі кейіптегі жалғыз құдайды", мұсылмандық "Алладан басқа құдай жоқтығын,
Мұхаммед оның пайғамбары (елшісі)" екендігін мойындауға негізделсе, Тәңірі
діні аспанды - Ата, жерді - Ана деп тануға негізделген. Әлемдік діндердің
түпкі мақсаты - адамды "о дүниеде" көретін азаптан қорғау, құтқару болса,
Тәңірілік дінінің түпкі мақсаты осы дүниеге лайықты ғұмыр кешуге баулу
болып табылады. Осы орайда, діннің діннен айырмашылығын, өзіндік сипатын,
қалыптасқан қағидаларын "сол дінді өмірге әкелген халықтың дүниетанымынан,
тұрмысынан, мінез – құлқынан, салт - дәстүр мен өнерінен іздеген дұрыс"
51 деген пікірмен толық келісеміз. Өйткені, бұның бәрі азаматтық
жауапкершілікті адам бойына жастайынан сіңірудің ең басты әлеуметтік құралы
емес пе.
Негізінен Тәңірілік терең мәнді Аспан ғана емес; қазақ халқының алғашқы
діни сенімдерін туғызған діни бастау да болды. Жер мен Су адамдар үшін
дүниенің ортасында тұрған табыну заттары болды. Тәңір мен Жер - Судың өзара
берік байланысы шын мәніндегі өзара қарым - қатынас жөніндегі пайымды ойға
жетелейді. Жер Тәңірінің кіндігі арқылы жермен байланысқан. Тәңірі құдайдың
қасиеттері бар Көк аспан деп білген, оған құлшылық еткен. Араб географы Әл-
Максидидің айтуынша: "Бір Тәңірі дегені бір Құдай деген ұғым білдіреді.
Кейбіреулері Тәңір деп аспанның көкшілдігін айтады, басқалары Тәңірді аспан
ретінде түсінеді" дейді 52. Жер - Су атты құдайдың қастерленуі қоршаған
орта мен әлеуметтік - саяси жағдайларға орай өзімнің және өзгенің жері деп
бөлуге мәжбүр болды. Жақсы жерді өзінің этникалық тобының жеріне саюы осы
табиғи түйсінуді құдайландыруды қажет етті. Яғни, рухани жауапкершілікті
арттырудын - идеологиясын тапты. Өзінің ата - бабаларының өмір сүрген жері,
осы қасиетті жердің бетімен ағып жатқан су заңды түрде сыйынып, мінажат
ететін құбылысқа айналды. Сол дәстүрлердің қалдықтары осы уақытқа дейін
сақталған. Жоғары құдай ретінде Тәңірі — аспан әке, Жер - Судың - ана
арасындағы байланысы ер адам мен әйелдің арасындағы байланыс түрінде
қарастырылды (Конфуциандықтағы Янь - ер, Инь - әйелдік бастама сияқты).
Өйткені өсіргеніңнің өнімді болуы, астықтың бітік шығуы, баққан малдың көп
өсім беруі сол Жер - ананың берекеттілігінде еді. Бұған дәлел - Наурыз
мейрамы, тасаттық беру т.б. дәстүрлер.
Сонымен қатар көне түрік нанымдарында басқа да әйел құдай болған, ол -
Ұмай ана. Ол шаңырақтың, ошақтың қамқоршысы болған. Көптеген мамандар
Ұмайды ежелгі Үнді құдайы Умамен салыстырады. Себебі, ол да сондай
міндеттер атқарған. Абақан өзенінен табылған көне түрік жазуынан үзінді:
"Біздің атамыз Ұмай бег, біз алып ердің күйеуіміз... Сен өз еліңнің
дәстүрлерінен айырылма, менің қаһарманым өз халқымда" 53. Осы сөздер де
Ұмай туралы біраз ойларға жетелейді. Ұмай ана - негізінен тұқым тарату
құдайы болып табылатынын және олардың тағдырында аса маңызды роль атқарды.
Жер бетіндегі тіршілік атаулының қорғаушысы мақсатында қалыптасқан. "Бұл
өмірлік күш - табиғаттың әртүрлі құбылыстарын адамға ұқсатуға байланысты
кейіннен Ұмай бейнесінде көрсетілген" дей келіп зерттеуші С.В. Иванов
түріктерде "аспандағы ұлы жасампаз" және "өмірлік күш" туралы түсінік
болғанын атап айтқан.
Бұл жайлар ежелгі түрік діні бір құдайлы монотеистік дін болды деген
тұжырым жасауға негіз жасайды. Себебі, барлық құдайлардың басты Құдайы
Тәңірі деп білді, ол өмірдің барлық салаларында ықпалдық қасиеттке ие деп
түсінді. Тәңірге табынуды, оның қадір қасиетін марапаттауды әскери және
саяси басшылар мемлекеттік ресми сипат беру үшін қолданды. Яки,
идеологиялық қалқандық қызметте атқарды. Әмеңгерлік салтындағы, династиялық
сипаттағы үнемі болып тұратын талас - тартыстар мен қақтығыстар Қағандар
Құдайының негізін жасауға ұмтылыс туғызды. Сөйтіп тақ пен билікке таласты
тоқтатуға әрекеттенді. Бұдан сол кезеңдерде - ақ діни тағылымдар жүйесінің
саяси бағытқа айнала білгенін байқауға болады. Осылайша: "көне түрік
мемлекеті Тәңірінің өмірімен пайда болды" 54 деген аңыз өмірге келді. Бұл
діннің саясаттануының шыңы және тақ иесінің билік етуге заңды мұрагер
екенін дәлелдеу үшін пайдаланды. Тіпті қазіргі 21 ғасырдың соңында
қалыптасқан жаңа тәуелсіз мемлекеттердің басшылары да оң қолдарына қасиетті
жазбалар атанған діни кітаптарды ұстап тұрып ант беруді салтқа айналдырды.
Сондықтан да, бабаларымыздың мемлекетінің құрылымына киелі мән беруге
ұмтылысындағы түсініктеріне ықыласпен және олар қалыптастырған Тәңірдің
құзырына қатысты жауапкершіліктің мағынасына ыждахаттылықпен қарауымыз
керек.
Кез келген діннің негізі — дүниетаным, дүниеге көзқарас жүйесі екендігі
мәлім. Халықтың өзіндік тұрмыс - салтын туындатқан дүниетаным діннің де
өзіндік болмыс - бітімін қалыптастырды. Яғни, Тәңірілік дінінде пайғамбар,
әулие, құдай сөзі жазылған кітап т.б. болмағанын, тағылымдары ұрпақтан -
ұрпаққа ауысып отырғанының өзі мұрагерлік жауапкершіліктің үлгісі деп
қарауға болады. Жүздеген ұрпақтың өмір тәжірибесінен сұрыпталған бұл
дүниетаным табиғат пен адам барлығының, болмысының туыстығын баянды етумен
қатар, бірден - бір және бұлжымас ақиқат ретіндегі Тәңірге, жалпығаламдық
құдіретті күшке табыну салтын қарастырды. "Құдай" ұғымындағы "Тәңірі"
сөзінің көне түркі тіліндегі түсінігі "көк", "аспан" 55 деген мағына
беретіндігі оның күллі ғаламға, табиғатқа көктің құдіреті жүреді деп
сенуінде.
Түркі халықтарының бұл түсінігінің негізінде объективті шындық
жатқандығын бүгінгі заманғы ғылым да дәлелдеп отыр. Қырғызстан азаматы,
ғалым философ Өмұралиев Чоюн өзінің "Теңирчилик" (Улуттук философиянын
уңгусына чалғын) атты еңбегінде тәңіршілік сенімінің көшпенділердің жай
сенім күйі емес, көшпенділер өркениетінің негізін қалаған рухани - мәдени
және экономикалық – саяси ілім ретінде дәлелдеп шыққан 56. Сол сияқты
Қазақстандық ғалым А. Ю. Никонов өзінің "Алтун Битиг. Тенгрианство" (мифы
древних тюрков сохраненные устным и письменным преданием тюркских народов
мира) 57 тәңірілік дінінің символдық негіздемелерінен бастап діни
қағидаларының осы уақытқа дейін жеткен тағылымдарын суреттеп берді. Яғни,
діни сенімдерге байланысты олардың саналылықтан гөрі бейсаналылық деңгейде
де дами беретінін еске алсақ қазіргі заманда осы діни сенімдік қалыптың
қайта жанданып, өмірімізге нәр берері анық.
Адамның тіршілік етуіне қажетті табиғи жағдайлардың Тәңірден, яғни,
көкке тәуелді болатыны, белгілі бір этностың қоғамдастығының баянды болуы
да сол аспанның "мейірімді ықыласына" тікелей байланысты екен. Тайпаларды
біртұтас халыққа айналдыратын қасиетті "пассионарность" 58 екендігіне
дәлелдемелер де баршылық. Ал, "пассионарлықты" географиялық ортаның
қасиеті, яки "табиғи жауапкершіліктің негізі" деп қарастырсақ, Тәңіріліктің
Құдайы және адами жауапкершілікке қатыстылығы өз - өзінен туындайтын
мәселе. Бұдан Тәңірге табынған халқымыздың түсінігі ғылыми қисынға жақын
келетін әмбебапты дүниетаным екеніне сенуімізге негіз бар.
Сөйтіп, ұлттық дүниетанымнан өрбіген Тәңіріліктің негізінен табиғатты
ардақтау салты, адамды немесе ата - бабаны құрметтеу салты құралады. Ата -
ананы сыйлап пір тұту - халықтың асыл қасиеттергнің бірі. Өмір беріп, өнеге
көрсеткен әке, әлпештеп өсірген ана алдындағы қарыз сенімі әр адамның
адамгершілік деңгейінің өлшемі, азаматтық жауапкершілігі болып саналады.
Ата - бабалар аруағына сыйыну салты арғы замандардан келе жатқан ұлы
дәстүрді сақтау, жалғастыру, алға апару жауапкершілігінен туған. "Өлі риза
болмай, тірі жарымас" деген қанатты сөз де осы сарынды тағылым. Ал аруақ
дегеніміздің өзі бұл ғұмырдан өткен адамның рухы. "Аруақ" - күш, қуат, дем
деген ауыслалы мағынасы бар "рухтың" көпше түрі 59, негізінен араб
тілінен ауысқан сөз. Аруаққа сыйыну - тіршілікте іске асырған істеріне
байланысты айрықша қасиет иесі саналған аталардың рухымен қанаттану,
мұрагерлік жауапкершілікке талаптану ұғымын білдіреді. Аруаққа сыйыну салты
ұрпақты . жауапкершілікке тәрбиелеуде, патриоттық сезімді ұштауда орасан
зор әлеуметтік мәнді болған және бола да бермек. "Қазақтар әдетте ата -
баба аруағын Алладан да құдіретті деп түсінген" 60 деген ұсыныстың жаны
бар. Аруақтың кейінгі ұрпақтың ой - сезімі мен нанымына әсерінің құдіретін
осыдан - ақ байқауға болады. Ата - бабаны қастерлеу ғұрпы - қоғам мен адам
тануға көмектесетін жауапкершілікті мүмкіндік. Халқына ерекше еңбегі
сіңген, ақыл ойымен, адамгершілігімен имандылығымен белгілі болған
жандардың өмірін кейінгі ұрпаққа өнеге ету - ұлттық қасиеттерді сақтау
мұратындағы жауапкершілікті арттыруды көздейді. Бұл дәстүр сабақтастығын
қамтамасыз етіп, халықтың ауыз бірлігін және ынтымақтастығын арттырады.
Ортақ мақсатты орындаудағы жауапкершілігін күшейтеді.
Ал, табиғатты қастерлеу ғұрпы - объективті барлық, болмыс сырын
түйсініп, ой - өрісін кеңейтуге, өскен орта мен тіршілік аясын (жағрапиялық
ортаны) ардақ тұтуға үндейді. Осындай салттардан өріс алған Тәңірлік дін
адамның абстракциясынан туған о дүниедегі өмір идеяларын емес, осы
дүниедегі турмыс философиясын қоса меңгеруге баулыған. Өмірдегі рухың өшпей
кейінгілерге өнеге болуың үшін тынымсыз әрекет етіп, нақтылы нәтижеге жету
шарт. Яғни жауапкершіліктің міндетті қалпы қалыптастырылған. Бұл - Тәңірлік
тұрғысынан шын мәнінде мағыналы өмір сүру мүддесінен туындаған барлық
формасының реалистік тұрғысы.
Келесі бір келелі мәселесі Тәңірлік діннің әлемдік діндерден өзіндік
айырмашылығына талдау жасап көрелік. Негізінен діннің қоғамдағы алатын
орнына байланысты оның имандылық, адамгершілік қасиеттерді уағыздайтыны
баса айтылады. Олар діннің ең басты жетістіктері саналып, сол
қажеттіліктерді тек қана дін құрастырды деп тұжырымдау, әрине, дұрыс емес.
Өйткені адамгершілік заңдары тек діни сананың жасаған игілігі ғана емес,
адамзат қоғамдастығында қалыптасып, мәдени тұрмыс жағдайында сұрыпталған
заңдар жүйесі. Ал, діни сана қауымдастықтағы қоғамдық сананың ерекше
формасы ретінде қарастырылып, ерекше қызметке ие. "Ол - мәдени дамудың
жемісі, оның тарихи, танымдық, психологиялық тамырлары өмірден шыққандығын
мойындау қажет"[1]. Бұл тек қана бір ғана шешім, өйткені діни санаға
байланысты бірнеше анықтамалар, ондаған тұжырымдар бар.
Қазіргі кезеңдегі кейбір ғылым салалары, әсіресе әлеуметтану мен
психологияның дамуы діни танымға жан - жақты талдау жүргізіп, жүйелеу
қажеттілігін қалыптастырды. Теологияның ағымдары да өз ізденістерінде
дамудың тарихи әдістемесін қолданғандықтан, белгілі бір деңгейде ғылыми
мәнге көңіл бөле бастады. Сонымен қатар дінді зерделеуші пәндердің өзара
қарым - қатынастық ықпалдары да өзгеріс үстінде. Дінді зерттеушілердің
көпшілігі өз ізденістерінде ең алдымен нақтылы діни сенімдік ілім
негіздерін саралаудан емес, діннің сыртқы ) мәдени және рухани мұраларын
игеруге күш салады екен. Атап айтқанда, олар көп жағдайда діни рәсімдерді,
намаз оқу түрлерін, діни билерді, медитациялық тәсілдерді, архитектурасы
мен храмдардың, шіркеулердің, мешіттердің мәдени құрал - жабдықтарын,
салтанатты рәсімдік әуендерін, діни мерекелері мен мейрамдарын, рәміздік
көркемсурет туындыларын, құдайлардың атауларына қатысты этимологиялық
тамырларын, пайғамбарлардың өмірбаяндарын, қасиетті жазбалардың
статистикалық құрылымын, діни қауымдастықтардың құрамын, ас даярлау мен
киім - киістік рәсімдерін, аңыздық мәтіндерді салыстыру, діндердің
географиялық шекараларын анықтау, діннің таралуы мен қалыптасу кезеңдерін
нақтылау, рухани басқармашылықтың ішкі қайшылықтарын ашу, сенушілердің
психологиялық толқыныстарын аңдау, олардың сандарының өсу - азаюы мен
жыныстық құрамын саяси белсенділігін т.б. зерделеп саралауға баса ден қояды
екен. Әрине, адамның не үшін және кімге бас иіп табынатынын білу - маңызды
мәселе. Бірақ, ең бастысы, одан да маңыздырағы - адам неге осы
табынушылықты жасайды деген сұраққа жауап іздеу болып табылады емес пе.
Бұған жауапты діннің нақтылы сенімдік ілімінен, оның сол сенімді
арқалаушы сақиларға қатынасынан, олардың ішкі толғанымдары мен қоғамдық
ұйымдастықтары деңгейінен табуға болады. Кез - келген табынушылық
белгілі бір мәнге ие болуы керек: егер мән болмаса табыну да болмақ емес.
Мән жайлы түсініктің негізінен рух туралы түсінік саласында жатқаны анық,
бірақ бұл оның саналық деңгейде жатқандығы да емес, өйткені рух жайлы
түсінік әлі де адамның шешіп болмаған құпиялы аумағы болғандықтан, ол
керісінше санасыздық төңірегінде қалыптасатындығы айғақты құбылыс. Яғни,
мән туралы білмей - ақ ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.