Жастардың әлеуметтенуiндегi ауытқу мен қазiргi кездегi социология
Мазмұны
КIРIСПЕ 3
1-БӨЛIМ. Жастардың әлеуметтенуiндегi ауытқу мен қазiргi кездегi социология.
6
1.1 Қазіргі қоғамдағы жастардың әлеуметтенуiнiң негiзгi заңдылықтары мен
жалпы мiнездемелерi. 6
1.2 Жастардың девианттық мiнез-құлық даму классификациясы, тенденденцияры
мен түсініктер. 14
1.3. Жастардың ауытқитын мiнез-құлықтарына социологиялық зерттеу
жүргiзудiң теоретикалық және әдiстемелiк негiздерi. 27
2-Бөлiм. Жастардың ауытқитын мiнез-құлық стереотиптерiнiң әлеуметтiк-
психологиялық ерекшелiктерi мен себептерi. 32
2.1. Жастардың ауытқитын мiнез-құлық стереотиптерiнiң әлеуметтiк-
психологиялық ерекшелiктерi. 32
2.2. Жастардың заңға қайшы мiнез-құлыққа құқықтық компетенттiлiгi және
потенциалдық дайындығы. 46
2.3 Жасөспiрiмдер арасындағы қылмыстар– Қазақстандағы жастардың ауытқитын
мiнез-құлықтарының негiзгi аспектiлерiнiң бiрi ретiнде. 51
3-Бөлiм. Алматы қаласындағы студенттiк жастардың әлеуметтенуiндегi
ауытқудың әлеуметтiк детерминанттары. 58
Қорытынды 64
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi. 66
Қосымша материалдар 68
КIРIСПЕ
Жастардың ауытқитын мiнез-құлыққа жасайтын социологиялық зерттеулердiң
маңызы қазiргi кезде өте зор, себебi, бiр жағынан алғанда қоғамдық тәртiптi
бұзушылардың iшiнен жас ұрпақтардың, әсiрiсе бiздiң қазiргi кездегi
студенттерiмiздiң үлесi мол, ол халықтаң басқа да жастық топтардың арасынан
салыстырғанды, екiншi жағынан алғанда, бағыттылықтың құрылуы
(қажеттiлiктердiң, қызығушылықтардың, мотивтердiң, бағалы құндылықтардың)
осы жастық кезеңде өтедi. Осыдан барып жастардың девианттық мiнез-құлықты
бастан кешiруi жастардың ортасындағы негативтi құбылыстардың болуымен
байланысты болып келедi.
Қазiргi кездегi жастар үшiн ең маңызды мәселе ретiнде бiрнеше
кедергiлер, қиындықтармен ұшырасып отырады, олар жұмысқа орналасу, тұрғын
үймен қамтамасыз етiлуi, қоғамдық қатынастардың жаңа жүйесiндегi бастапқы
капиталдың жоқтығы, осының барлығы едәуiр толғандыратын мәселелер болып
табылады. Сонымен қатар еңбек нарығындағы төмен бәсекелестiк жағдайлары,
профессионалдық бiлiмдер мен тәжiрбиенiң жетiспеуi, осының салдарынан еңбек
нарығындағы өз тұрақты орындарын таба алмай жастар ортасындағы девианттық
мiнез-құлықтың өсуi мен жұмыссыздық мәселесiнiң белең алуы таң қалдырарлық
жәйт емес. Қоғамдағы қалыптасқан вакуумдағы моральдық құндылықтардың
жоғалуы мен қатар, өз орындарын таба алмай жас тұлға iшiмдiкке,
нашақорлыққа әуестене бастайды, өздерiн қоғамдық ағымға қарсы қоюмен жол
табуға үйiр бола бастайды. Бұндай құбылыстар жастар арасында массалық
көлемдi алып келедi, яғни бұл құбылыстар қоғамда моральдық-психологиялық
жағдай өз әсерiн тигiзедi. Бiрақта әлеуметтiк шындық жастардың қылмыстық
әлемге бой алдыруға жол бермейтiн механизмдердi әлi ойлап таба қойған жоқ.
Девианттық мiнез-құлықтың әлеуметтiк алғышарттарының барлығының
себептерi, ол Қазақстан Республикасындағы өндiрiстiк қатынастағы адамдардың
теңдiгi мен материалдық жағдайларындағы теңсiздiгi арасндағы қарама
қайшылық бар. Сонымен қатар Қазақстан Республикасындағы экономиканың әлсiз
дамуы объективтiлiгi мен тұтыну заттарындағы теңсiздiк мәселесi жастардың
өзiндік материалдық жағдайларымен қанағатсыздық танытуының бiр ден-бiр
себептерi, және қоғамнан алатын жақсылықтары өздерiнiң қажеттiлiктерiн
әртүрлi жолдармен қанағаттандыруға белсендi ете түседi.
Әсiресе қазiргi кезде жастардың үлкен-үлкен қалаларда,ауылдық жерлерде
тұратын басым көпшiлiгi үшiн кейiнгi кезде рухани қажеттiлiктердi
қанағаттандыру мәселесiнiң әлеуметтiк әдiлдiгiнiң жоқтығы жанға бататын
жағдай. Көптеген қалаларда немесе ауылдарда тiптi кинотеатрлар және
мәдениет үйлерi жоқ. Сонымен қатар олардың тұрғындарының негiзiгi бөлiгiн
жастар құрайды. Әрине бұндай аймақтарда девианттық мiнез құлықтың деңгейi
республикамен салыстырғанда өте жоғары болып саналады.
Бiрнеше әлеуметтiк мәселелердi бiз кейiнге қалдырамыз, оларды
“қалдықты үйлесiм” дейдi, яғни ондай мәселелердi бiз күн тәртiбiнде бiрiншi
орынға қоймағандығынан олар әсiресе бiздiң жастарымыздың өмiрiнен көрiнiс
табатын жағдайлар болғандықтан, және жас қыздар мен жiгiттердiң санасынан
орын тебетiндiктен жастар арасындағы әлеуметтiк әдiлдiк мәселесiнiң
шиеленiсуiне алып келдi.
Девианттық мiнез-құлықтың дамуына арнайы бiр қоғамдағы әлеуметтiк
шындықтың бұзылуы, негiзгi демократиялық принциптердiң бұзылуы,
экономикалық реформаларды жүргiзгенде кеткен қателер нәтижесiнде осы жастар
арасындағы қиындықтардың пайда болуына алып келедi.
Жоғарыда айтылған мәселелердiң барлығы социологиялық зерттеудiң
актуалдылығының негiзiн ашуға көмектеседi, оның мақсаты жастар арасындағы
девианттық мiнез-құлық социологиясының теориялық және эксперименталдық
аспектiлерiнде қарастырылуы болып табылады.
Осы мақсаттарға сәйкес келесi тапсырмаларды алдына қойған:
- девианттық мiнез-құлықты анықтаудың әдiстемелiк және теориялық
үйлесiмдерiн қарастыру және айқындау;
- девианттық мiнез құлықтың негiзi мен маңызын әлеуметтiк құбылыс
ретiнде ашу;
- девианттық мiнез-құлықты зерттеген қазақстандық және ресей
социологтарының еңбектерiн негiзге ала отырып, жастардың девианттық
мiнез-құлықтарының әлеуметтiк детерминанттарына салыстырмалы талдау
жасау және зерттеу жүргiзу.
- өзiндiк жүргiзген зерттеу мен Д.К. Қазымбетованың (Қазақстан, 1997-
1998 жж) жасаған зерттеулерiне сүйене отырып жастардың ауытқитын
мiнез-құлықтарының әлеуметтiк детерминанттарына салыстырмалы талдау
жасау.
Зерттеу объектiсi -Жастардың әлеуметтiк нормалардан ауытқу феноменi.
Зерттеудiң пәнi ретiнде Қазақстандағы девианттық мiнез-құлықтың
түрлерi болып табылады.
Жұмыстың теориялық негiзi ретiнде Э. Дюркгеймнiң (әлеуметтiк
дезорганизация теориясы), Р. Мертонның (аномия теориясы), М. Вебердiң
(әлеуметтiк iс-әрекет теориясы) еңбектерi қарастырылды. Жұмыстың теориялық
көздерi ретiнде Я.И. Гилинскиидiң, А. Коэннiң, В.Н. Кудрявцевтiң, Н.
Смэлзердiң, П. Сорокиннiң, Д. Пискаревтiң және т.б. идеялары; сол сияқты
Қазақстандық оқымыстылардың еңбектерi – Жаманбалаева Ш.Е., Д.К.
Қазымбетованың идеялары қолданылды.
Жұмыстың құрылысы жағынан: кiрiспе, үш бөлiмнен, қорытынды,
қолданылған әдебиеттер тiзiмi, және өзiндiк жүргiзген зерттеу
қорытындыларынан тұрады.
1-БӨЛIМ. Жастардың әлеуметтенуiндегi ауытқу мен қазiргi кездегi социология.
1.1 Қазіргі қоғамдағы жастардың әлеуметтенуiнiң негiзгi заңдылықтары мен
жалпы мiнездемелерi.
Тұлға социологиясында жастар мәселесi ерекше орын алады, әсiресе
олардың тәрбиесi , бiлiмi, әртүрлi жағдайлардағы, оқиғалардағы өзiндiк
ұйғарымдары. Бiзге көбiнесе жастардың iшкi әлемiндегi жалпы адамзаттық
бағалылықтардың, адамзат тарихынан қалыптасып келе жатқан дәстүрлiк
мiндеттердiң, олардың iшкi жан дүниелерiнде қаншалықты орын алатыны бiз
үшiн көңiл алаңдатар мәселе. Сонымен қатар олар қоғамымыздағы адамдардың
басым көпшiлiгiн алады және жағымды, әлеуметтiк, саяси, экономикалық
маңызды тапсырмаларды шешкенде арнайы ролдi атқаратынын ескеруiмiз қажет.
Жастар – тек қана жастық принциптерге сүйенетiн категория емес,
соншалықты әлеуметтiк және тарихи түсiнiк. Әртүрлi уақытта, әртүрлi қоғамда
осы жастар түсiнiгiне әртүрлi жастағы адамдар категориясы түсiп отырған.
Сонымен қатар жақындағы өткен заманда осы категорияға сәйкес салыстырмалы
жағынан осы категорияға өте тар аумақтағы жастық адамдар қабаты жатқан,
олар әлеуметтiк үлкендiктiң алдындағы тұрған үлкендер қатарына кiретiн
отбасын құратын адамдар тобын айтқан.
Қазiргi шындық кезеңiнде балалар көбiрек оқуға тырысады, және ата
анасының қол астында ұзақ жылдар бойы өмiр сүрiп келедi, тiптi олар отбасын
құрған жағдайда да ата анасының қол астында жүретiндерi де аз емес. Сол
сияқты балалық шақтан жастық кезеңге өтетiн кезең бiзде өткен дәуiрге
қарағанда ұзағырақ. Сонымен қатар балалық пен үлкендiктiң арасындағы
үйлесiмдiлiк жасөспiрiмдерге үлкендердiң роллдерiн меңгеруге деген
қиындықтар туғызады, көптеген iшкi және сыртқы конфликтерды тудырады.
Осындай жастық өтпелi кезеңнiң түрлерi қоғамның арнайы жастар категориясы
мен үлкендерге деген талаптарынан, нормаларының арасындағы
айырмашылықтарына байланысты.
Жастар – бұл жастық нормаларына тән ерекшелiктерiн игерген, мiнез-
құлықтың бағалылықтары мен стереотиптерiн меңгерген әлеуметтiк топ. Бiрақта
отандық социологиялық зерттеулерде көптеген ұзақ жылдар бойы арнайы
әлеуметтiк топ ретiнде бөлiнiп қарастырылған жоқ. БҰҰ-ның анықтауынша
жастар деп 15 пен 24 жас аралығындағы адамдардың категориясын ажыратады.
Осы статустың анықтау критериi ретiнде бiздiң елiмiзде хронологиялық жас
ерекшелiктерi арқылы жалпы жастық категориядан бөлiп қарастырады, олар 15
жастан 29 жасқа дейiн деген үйғарымдар жасалады.
Бiздiң көзқарасымызша бұл критерии қандай да бiр деңгейде формальдық
деңгейге сәйкес келедi деп есептеуге болады. Статустың бұдан да басқа
параметрлерi бойынша уақыттың вертикалдық (тiгiнен) деңгейiмен емес
горизонталдық (көлденеңiнен) деңгейiмен өлшенедi екен: ол отбасылық,
этномәдениеттiк, бiлiм берушiлiк, интеллектуалдық, генетикалық
өзгешелiктерiне сәйкес. Осы атап айтылған көрсеткiштердiң барлығы уақыт
параметрiмен сәйкестелiп қандай да бiр статустың деңгейiн анықтауға
көмектеседi, яғни ол жастық немесе әлеуметтiк топқа жатқызатын мiнездемелер
болып табылады. Отандық дәстүрде жас өспiрiмдер деп 13 пен 17 жас
аралықтарындағы жас адамдардың тобын айту қалыптасқан екен, ал шет елдерде
13 пен 19 жас аралығындағы жастық категорияға сәйес келетiн адамдардың
тобын жатқызған. Егерде бiз жастар деп 15 жастан бастап 29 жас
аралықтарындағы жас адамдар тобын айтатын болсақ онда 15 жас және 17 мен 19
жас аралықтарында адамды жас өспiрiмдер қатарына қосуға болады, және жастар
деп санауға болады.
Жасөспiрiмдер жасына қатысты қолданатын – олар өмiрлiк
бағалылықтардың, өмiрлiк позициялардың, өмiрлiк жоспарлардың активтi құрылу
кезеңiн айтамыз. Сол сияқты осыған негiзделген осы кезеңге анығырақ
мiнездеме беретiн үш негiзгi сапаларды ашып айтуға болады.
Олардың бiрiншiсi (жасөспiрiмдердiң жасы – 12 және 13 жас) – қоғамдық
сананың әртүрлi аймақтарындағы жинақталған әлеуметтiк категориялар мен
танымдардың игеруiндегi өте активтi кезең. Осы әлеуметтiк “бағалылықтар”
жасөспiрiм үшiн көңiл аударарлық мiнезде болады, немесе ол өзiндiк
тәжiрбиемен әлi де болса қалыптаса қоймаған, яғни осыған сәйкес келетiн
базаның жоқтығы. Осы өмiрдiң даму кезеңiнде (әлеуметтену) индивид басқа
адамның, яғни “бөтен” адамның жасаған сценариi бойынша, оның ұжымдылық
бағыттылығы мен нақты өмiрдегi мiнез-құлық iс-әрекеттерiнiң құрылуына
алғышарттар жасайды.
Келесi кезең (шамалағанда 13 пен 15 жас аралығы) тұла негiздерiн
құрайтын активтi индивидуалдық жетiстiктермен байланысты, үлкендердiң
әлемiндегi өз өздерiн тұрақтандыратын қасиеттер мен олардың өмiрдегi iс-
әрекеттерi мен өмiр “жағдайларын” меңгерумен сипатталады. Осы кезеңде
жасөспiрiмнiң әлеуметтену процессiнде тұлғаның индивидуалды дамуы мен
типтену тенденциясы (осы немес басқа да пропорцияда) қалыптасады. Мiнез
құлықтың ұжымдылық стереотиптерi жасөспiрiмнiң одан арғарай шағын топтардың
құрамына енуге бейiмдену сезiмiн оятумен сипатталады (өз жастағы балалар
сияқты болуы). Бұл деңгейде бiз әлеуметтенудi индвидуалынған формасы мен
индивидуалынған стандарттанған формасымен соқтығысатындығына көзiмiз
жетедi.
Жасөспiрiмдiк әлеуметтену процессiнiң үшiншi сатысы ретiнде (16-17-18
жас аралығын айтамыз) әлеуметтiк психологтар тұлғаның индивидуалды даму
процессiмен қатысты деген ұйғарымдар айтады. Бiз бiлетiнiмiздей “осы саты
басталғаннан бастап өте күштi тұлғалық қам жеуiнен, қайран қалуынан, немесе
соққыға әкелетiн уақиғалардың” болуымен қатар жүретiндiгi бiз үшiн аз
мәндегi сипаттамалар емес[1].
Осы үлкен жасөспiрiмдiк кезеңде жас қыздар мен жiгiттер ереже бойынша
өздерiнiң практикалық iс-әрекеттерiмен шұғылдана бастайды. Мектеп жасындағы
жоғарғы сынып оқушыларының болған құбылыстарға себеп салдарықн
түсiнiктемелерiне қызығушылықтары пайда болады, талқылауларға аргументтер
жасау мүмкiндiктерi дами бастайды, жекелеген жағдайлардың шындығы мен
жалғандығын дәлелдеуге тырысады, критикалық ойлау жүйелерi дами бастайды.
Кейбiр жастардың ойлау қабiлетiнде критикалылық сезiмi басым болып келедi
де ойлау қабiлетiнiң критикалылығы гипертрофикалық белгiлердi өзiне игерiп
алады: олар шындықтың екi жағының да қарама қарсы жақтарын анықтап отырады,
яғни ол идеалға сәйкес келетiн өмiрдiң дұрыс жақтары ма әлде, қарама қарсы
жағы ма осыны анықтап отырады.
Ауытқитын әлеуметтену процессiнiң тереңдiгi мен көлемдiлiгiн анықтау
өте күрделi процесс болып табылады. Сонымен қатар көптеген жеткiлiктi
әлеуметтену процессiнiң параметрлерiн анықтауға болады, осы процеске
адекватты нақты жағдайына баға бере алады.
Осыған сәйкес А. И. Ковалева ауытқитын әлеуметтену процессiнiң үш
деңгейiн анықтайды: нақты индивидтiң әлеуметтену процессiндегi ауытқуы;
арнайы топтардың ауытқитын әлеуметтенуi, мұнда топ мүшелерi үшiн
әлеуметтену процессiндегi ауытқу үйреншiктi әдет болатындығы; қоғамдағы
әлеуметтенушiлi норма емес, яғни кризиспен тұрақтанған , оның кең ауқымды
аномиясы, қоғамның әлеуметтiк құндылықтарымен сәйкес келмеуi мен олардың
жеңіске жету жолдарының әлеуметпен қолданатындығы, әлеуметтену
институттарының деформациялануы. Ауытқитын әлеуметтену процессiнiң
критериилерiн әртүрлi негiздерге сүйенiп мәнiсiн ашуға болады, оған талдау
жасай отырып - әлеуметтiк (қоғамның жағдайы, әлеуметтену институттары,
стихиялық әсер етулердiң мiнездемесі және т.б.), типтiк тұлғалық және
топтық (девианттық мiнез-құлық, әлеуметтенудiң кризисi, әлеуметтiк
жиынтықтың кризисi және т.б.)[2].
Ауытқитын әлеуметтену процессiнiң бiр формасы ретiнде жеделдетiлген
әлеуметтенудi айтамыз. Ол жастардың алдын ала әлеуметтiк роллдердi
қабылдауы мен мәжбүрлiкпен жасалған үйретулердiң әдiстерi кiредi. Бұл жас
өспiрiмдер мен жастардың еңбек салаларына ерте жастан бастап үйрету, сол
сияқты ерте тұрмыс құру, отбасын құру, сексуалдық қызығушылықтардың ерте
оянуы, ертерек балалы болуы, сол сияқты әлеуметтiк деформациялардың
түрлерi.
Бұл жағдайда әлеуметтенудiң нормаға жатпайтын формаларының
әртүрлiлiгiнiң iшiндегi қинаушылық әлеуметтену процессi деп айтуға болады.
Қинаушылық әлеуметтену процессi деп жасөспiрiммен үлкен адамның, немесе
үлкен жастағы индивидтiң әлеуметтiк рольдерiн алдын ала меңгеру мен
әлеуметтену процессiнiң нормаларына сәйкес келмейдi. Сонымен қатар бұл
индивидуалдылық немесе топтық мiнез құлықтағы елiктеудiң суррогаттық моделi
ретнде көзге түседi, олар мәжбүрлiк пен iс-әрекеттер жасайды, төменгi
деңгейдегi мәдени құндылықтарды талғамсыз меңгередi.
“Қинаушылық әлеуметтену” процессiнiң түсiнiгi кез келген әлеуметтену
процессiнiң мiнездемесiне регламенттенген процесс ретiнде сәйкес келуi
мүмкiн емес, себебi, әрбiр адам өзiне тиістi уақытында сол кезеңге
байланысты арнайы әлеуметтену процесiнен өтуi керек. Ал әлеуметтену
процессi регламентация процессiнсiз жүруi мүмкiн емес. Бiрақ кез келген
регламентацияның өзi қинаушылық болып саналады. Бiрақта кез келген бақылау
адам еркiндiгiн шектеуге хақылы емес. Еркiндiк керiсiнше мағынасында –
деформацияланған қоғам мен оның институттарының өнiмi болып табылу деп
айтылады, тұлға дамуының табиғи емес жағдайлары, және оның қоғам өмiрiне
заңсыз енуiнiң қинаушылық элеменнтерi.
Қинаушылық әлеуметтену процессi тұлғаның қоғамдығы қалыптасу
процессiндегi қойылған принциптерден алшақтауы (тастанды, бағусыз, қараусыз
қалған балалар немесе қаңғыбастар, көшекезерлер және т.б.) немесе
әлеуметтену институттарының әсерлерiнiң жартылай жоғалтулары,
әлеуметтенудiң стихиялы, кездейсоқтық каналдары жоғарыға шыққан кезде.
Кризистi қоғамда әлеуметтену процессiн ұстап қалу көлемi кеңейедi, бұл
жағдайда әлеумет қазiргi кездегi индивидтердiң толыққанды өмiрге араласуы
мен индивидтердiң қоғамдық өмiрге араласу үшiн қажеттi жағдай жасай алмаған
жағдайда пайда болады. Бұл жағдайларға көбiне қазiргi кездегi жастар
арасындағы жастардың бiлiм алуға, мамандық алуға деген, жұмысқа
орналасушылық, мәдени, спорттық, сауықтыру бағдарламаларының жетiспеушiлiгi
мен әлеуметтiк кепiлдiктерiнiң төмендеуi, елiмiздегi өмiр деңгейiнiң
төмендеуi, криминогендiк жағдайдың белең алуы, осының барлығы жастардың осы
өмiрдегi әлеуметтiк құндылықтар мен сенiмдерiнң жоғалтуына алып келедi. Осы
аталған құбылыстар жеделдетiлген немесе артта қалған әлеуметтену
процессiнiң пайда болуына алып келедi, ол жастар үшiн әлеуметтiк рольдердi
меңгерудi себепсiз артқа шегере бередi, оның тұрақтылығының шектерi
тарылады, инфантильдiлiк жағдайы басым бола бастайды.
Себебi кез келген әлеуметтiк өзгерiстердiң айқын көрiнiсi әлеуметтiк
ауытқу болып табылады, онда жасөспiрiмдер ортасы үшiн әлеуметтiк ауытқитын
iс-әрекеттер әлеуметтiк топтың атрибуты ретiнде қалыптаспай тұра алмайды,
сол сияқты олардың қалтқысыз iс-әрекеттерiнiң айырылмайтын формасы ретiнде
көрiнедi. Басқаша айтқанда жасөспiрiмдермен әлеуметтiк iс-әрекеттердiң
формаларының, бағалылықтарының, нормаларының түрлерiн игеру процессi
жазылған әлеуметтiк нормалармен сәйкес келмеуi мүмкiн, себебi бұл
процесстердi жас өспiрiмдер ендi ендi ғана игеруде. Осының барлығын игеру
арнайы уақыт өлшемi мен осы уақыттағы нормативтi-қалыптасқан iс-әректтердiң
формасын меңгеруге қажет етедi. Яғни, осыған сәйкес девианттық мiнез құлық
басқа да жас аралықтардағы адамдар тобына қарағандағы жиi кездесетiндiгiмен
ерекшеленедi. Осындай мiнез құлықтарды жас өспiрiмдер арасында
қалыптастыратын себептердiң iшiнен бiрнешеуiн ерекше бөлiп қарастыруға
болады, олар жаңадан дамып келе жатқан жас ағзаның физиологиялық
ерекшелiктерi мен әлеуметтiк жетiлмегендiк, олар өз кезегiнде жаңа
нәрселердi көруге, ерекше қызығушылық, сол жасалған iс-әрекеттердiң
нәтижелерiне деген жауапкершiлiктiң, болжамның жоқтығы, олар қажет
болғандықтан сезiмдiк факторлардың басым болып кеткендiгiнен ойлануға,
немесе салдарының қандай болатындығына өз өзiне есеп беруге қабiлетiнiң
жетпегнедiгiмен сипатталады.
Девианттық мiнез-құлықтың диагностикалық маңызды көрсеткiштерiне[3]
келесiлердi жатқызады:
- жағымды бағыттағы өмiрлiк жоспарлар мен профессионалдық алғышарттардың
болмауы;
- оқу процессiне деген санасыздық пен тәртiптiң жоқтығы;
- пайдалы қызығушылықтардың тереңдiгiнiң және жанжақтылығының
жетiспеушiлiгi;
- педагогикалық әсер етулерге сыйламаушылық қарым қатынастың болуы;
- қоршаған адамдардың iс-әрекеттерiн құқық пен моральдық талаптарға сай
критикалық тұрғыдан баға бере алмау;
- өзiндiк критиканың болмауы, өзiндiк анализ жасауға деген қасиеттердiң
болмауы;
- қоршаған ортаға деген назар аудармаушылық, эмпатияға деген талаптың
болмауы;
- жаман әсерлерге бейiмдiлiгi, қиындықтар алдындағы тұрақсыздығы;
- мiнез-құлықтың сыртқы мәдениетiнiң жоқтығы (киiм киуде, сөйлеу
мәнерiнде);
- жаман әдеттер мен қызығушылықтардың болуы (алкоголь, нашақорлық,
никотин, бейберекет балағаттауы және т.б.)
Ш.Е. Жаманбалаеваның пікірі бойынша[4], қазiргi кездегi балалар мен
жасөспiрiмдердiң әлеуметтенуiнiң негiзгi ерекшелiктерi ретiнде ең алдымен
келесi ерекшелiктердi ескеру керек дейдi:
1. Әлеуметтенудiң негiзгi институттарының трансформациясы, ол қоғамдық
қатынастар ретiндегi әлеуметтiктiң өзiнiң бұрынғы типтерiнiң өзгеруi
жатады. Олар ең алдымен отбасы, бiлiм беру жүйесi, бұқаралық ақпарат
құралдары мен коммуникация, қоғамдық ұйымдар сияқты әлеуметтенудiң
негiзгi институттарының трансформациясы болып табылады.
2. Әлеуметтiк реттеу механизмiнiң бағалылық-нормативтiк деформациясы.
Советтiк қоғам кезiндегi құрылған әлеуметтiк нормалар өзiнiң норма-
ережелер ретiнде құндылықтарын жартылай жойғандығы қалтқысыз дәлел
ретiнде алуға болады. Сол сияқты институттанбаған нормалар мен күтетiн
– нормаларға да өзгерiстерге ұшыраған (салт, әдеттер, қоғамдық нрав).
Универаслды нормалардың сәйкес келуi өзгерген, оларды қоғамның барлық
мүшелерiне жекелеген топтардың өмiрлiк iс-әрекеттерiн реттейтiн арнайы
нормаларды ескермегендігiнен сәйкестiктер өзгерген. Адамның қоғамдағы
мiнез құлықтарының вариабельдiлiгi мен альтернативтiк нормаларының
мүмкiндiктерi кеңейдi.
3. Советтiк бейнедегi әлеуметтiк бақылау жүйесiнiң құлауы, әлеуметтiк
санкциялар жүйесiнiң жағымды (марапаттар, сыйлықтар), сол сияқты
жағымсыз, қинаудың қатаң шараларын қолданудың әсерiн санамағандағы.
Әлеуметтiк бақылаудың жүйесi мен әлеуметтiк санкциялар ендi ғана
жасалып келедi.
4. Әлеуметтенудiң ұйымдасқан немесе стихиялық каналдары стихиялықтың
пайдасы мен стихиялықтың ұйымдасқан каналдарына енуi. Олар мектептен
тыс жұмыстардың, сауықтыру жүйесiнiң, балалар мен жастардың еңбек пен
демалыс жүйелерiнiң бұзылуы. Бұқаралық ақпарат құралдары мен
коммуникацияның ұйымдасқан каналынан идеологияланған каналға айналуы
әлеуметтенудiң стихиялық факторлары, және т.б. осының барлығы тұлғаға
өздерiнiң керi әсерлерiн тигiзедi.
5. Әлеуметтену процессiндегi қоғамдық және жеке қызығушылықтардың
тұлғаның құрылуындағы автономдылықтың кеңеюiне, өзiндiк iс-әрекетке
деген кеңiстiктiң ұлғаюы мен адамның творчествосы мен инициативасына
деген үйлесiмнiң өзгеруiне әкелiп соғады.
Осыған байланысты мынадай сұрақ туады: “Реформа кезеңiндегi жастар
әлеуметтенуiнiң қарама қайшылықтары қандай?”
Жаманбалаеваның пiкiрiнше жастардың тәрбиесi мен әлеуметтену аймағының
арасындағы қарама қайшылық – бұл объективтi түрдегi күрделенiп келе жатқан
қоғамдық қатынастар мен, өсiп келе жатқан талаптар жүйесi, өсiп келе жатқан
ұрпаққа деген қоғамның талаптарының ұлғаюы мен жеткiлiксiз деңгейдегi
әлеуметтiк-экономикалық, идеологиялық, саяси-тәрбиелiк әсер етулердiң
құралдарының адамдарға әсеренен туындайды. Тұлғаның дамуының өзi қарама
қайшы жағдайда жүзеге асып келедi, және осыған оқымыстылардың өздерi
әртүрлi келiсiмдер жасауда. Мысалы, А.Г. Ковалев мынадай iшкi қарама
қайшылықтарды айқындап бередi, олар тұлға ерекшелiетерi мен жекелеген
жақтардың теңсiздiкпен дамуындағы арасындағы өзгешелiктер; қызығушылық пен
оны жүзегеасырудың арасындағы қарама қайшылықтар; табиғи мәлiметтердiң
тұлғаның өзiндiк ерекшелiктерi мен сәйкес келмеуiнiң нәтижесiнде пайда
болады[5].
Ал Б.Т. Лихачев мынандай қарама қайшылықтарды бөлiп қарастырады:
“азамат болуға деген объективтi қажеттiлiк пен мiндет сезiмiнiң дамуы,
жауапкершiлiк сезiмiнiң дамуы, қоғамдық активтiлiк, мақсатбағыттылық және
осындай өмiрлiк тәжiрбиенiң жоқтығынан субъективтi қиыншылықтардың,
ерiкiтлiк қысымы мен саналылықтың дамуы арасындағы қарама қайшылықтар деп
айтады”[6].
Қазақстандағы қоғамдық-экономикалық және саяси дамулар қоғамдағы
әртүрлi топтар арасындағы қарама қайшылықтардың пайда болуына әкелiп
соғады, сонымен қатар әлеуметтену мен тәрбие процессi жүйесiн басқаруда да
қиыншылықтар туып отыр. Осы жүйеде мынадай қарама қайшылықтар көптеп орын
алуда:
1. Қазақстан қоғамының қазiргi кездегi нарықтық экономикадағы, азаматтық
қоғамдағы және республикасының бар жағдайы мен ол көптеген жастардың
пiкiрiнше керемет дамыған деңгейiн көрудегi туындап отырған қарама
қайшылықтарды айтуымызға болады.
2. Бiлiм беру реформасының объективтi қажеттiлiг мен мемлекетiмiздiң
тәрбие мәселесiн ресурстармен, құралдарымен қамтамасыз ету
жағдайындағы туындап отыратын қарама қайшылықтар.
3. Қоғамның бұрынғы ескi бағалылықтары мен әлi күнге дейiн жастар одан
айыға қоймаған, және сонымен қатар жаңа құндылықтар, яғни оларды әлi
жастар контингетi әлi меңгере қоймаған құндылықтар арасындағы қарама
қайшылықтар. Жас ұрпақтар қазiргi кезде коммунизм мен социализм
құрылысы туралы қарама қайшы пiкiрде, оларды ескi қоғамның
құндылықтары деп санайды, сондай жағдайда да индивидуализмдi аса
қауiппен қабылдауда, яғни нарығын бағалылықтары, жеке қожалықтар,
еркiндiк, демократия, дiндер алдыда келедi.
4. Жаңадан пайда болған өндiрiстегi, нарықтық қатынастар мен талап
етiлмейтiн жастардың инновациялық потенциалы арасындағы қарама
қайшылық. Қазiргi кезде елiмiзде жастардың еңбек өндiрiстiгiнен
алшақтау процессi айқын көрiнуде, көптеген жастар үшiн еңбек өзiн өзi
жарыққа шығару немесе өзiндiк қабылдауларға деген жағдайлардағы өз
мағынасын жоғалтқан. Сонымен қатар көптеген жастардың өз өмiрлерiндегi
мағыналық жағынан көптеген дәстүрлiк көзқарастар тұрғысынан қайтадан
қарастыруға итермелейдi, және таза ниетпен еңбек етуге, жаңа
мамандығын алуға, бiлiм алуға тырысуға итермелейдi.
5. Жастардың қажеттiлiктерi мен өзiнiң жағдайларының жақсартуы мен
қазақстандық қоғамның қажеттiлiктерiн қанағаттандыру мүмкiндiктерiнiң
жоғарылауының арасындағы қарама қайшылықтары туралы айтылады.
6. Әлеуметтiк әдiлдiк туралы танымдар мен халықтың әлеуметтiк дүниелiк
дифференциациясы мен әлеуметтiк теңдiк, сонымен қатар оның iшiнде
жастардың дифференциациясы арасындағы қарама қайшылықтардың тууы.
7. Қазақстандағы жаңа саяси жүйенiң құрылуы мен демократизацияға деген
саяси курстың қалтқысыз жүзеге асырудың арасындағы қарама қайшылықтар.
Қазақстанда қазiргi жастардың кезде саяси шаршағандық процессi мен
нәтижесiз саяси дискуссиялардың, ант беруден байқалады. Бұл қазiргi
кездегi жастардың – қоғамдық мәселелерге мемлекет тарапынан
салқынқандылық реакция көрсетуi. Сонымен қатар қоғамда жаңадан жастар
құрылымының саяси плюриализмi расталуда.
8. Құқықтық әлеуметтiк мемлекеттiң құрылысын декларациясы мен жастардың
құқықтық, әлеуметiк қорғаусыздығынан, оның iшiнде балалардың
қорғалмағандығы арасындағы қарама қайшылық. Елiмiзде соңғы кездерi
жастардың өте кедейлену процессi белең алуда, туудың санының
төмендеуi, ажырасулардың санының көбеюi, жетiмдiк көрсеткiштерi мен
балалардың ауыруының санының артуы көбеюде. Жастарға қылмыстық
әлемнiң әсер етуi, моральдың таралуы, жастардың заңға құлақ аспаушылық
процесстерiн тудырады. Жастар мен балалардың маргинализация процессi
тереңделе бастады, олар қоғамның қудалаушылығына ұшырағандар
(қаңғыбастар, кедейлер, нашақорлар, және т.б.)[7].
Жастар арасындағы әлеуметтiк процесстердiң жетiстiгi қазiргi қоғамдық
қатынастарда қалыптасқан өмiр бейнесi мен әлеуметтену тәрбие процессiн
жүзеге асыратын тапсырмаларды және факторларды неитралдандыруға көптеген
позитивтi факторлардың қолданылуымен жүзеге аспақ. Үлкен адамдарға
қарағанда, жастардың жаңа жағдайларға адаптациясы үлкен қиындықтармен
жүзеге асуда. Жастардың әлеуметтенуi бүгiнгi күнде құндылықтардың
өзгеруiмен, бағдарлықтар мен ұйғарымдардың өзгеруi қалыптасуда. Осылар
қоғам алдында жастарды жаңа нарықтық қатынасқа үйретуге, және соған қатысты
жаңа жағдайлар туғызуға, мүмкiндiктер беруге тапсырмаларды қояды.
1.2 Жастардың девианттық мiнез-құлық даму классификациясы, тенденденцияры
мен түсініктер.
Социология шегiнде арнайы социологиялық теория пайда болды және
қалыптасты – девианттық (ауытқитын) мiнез-құлық социологиясы. Әсiресе
осындай атпен қырыққа жуық зерттеу комитеттерiнiң халықаралық социологиялық
ассоциациялар жұмыс iстеуде. Оның қайнарының басында Эмиль Дюркгейм тұрды,
арнайы ғылыми бағыт ретiнде тұрақты құрылуы ең алдымен Р. Мертонға, А.
Коэнға, К. Томасқа және А. Знанецкийдiң еңбектерiмен көрiнедi, олар
әлеуметтiк дезорганизациядағы универсалды процесстердi әлеуметтiк
өзгерiстерiстердiң бөлiнбейтiн бөлшегi ретiнде қарастырды, Р. Феррис, Э.
Тириакьян, Т. Шибутани және басқалары девианттық мiнез-құлықтың әртүрлi
формаларын әлеуметтiк дезорганизация формалары ретiнде қарастырды.
Девианттық мiнез-құлық мәселелерi әлеуметтiк жанжал теориясының
негiзiнде қарастырылады. А. Коэн әлеуметтiк топтарға нақты қауiптi оның
ұйымшылыдығын қалыптастырып, топтық нормалардан оның мүшелерiнiң ауытқуын
азайтады, және сонымен қатар ауытқитын мiнез-құлық жасайтын топтың
мүшелерiне қатысты топтық репрессияға ұшырататындығы басым көрiнедi. Жанжал
теориясына қатысты, әлеуметтiк жүйедегi мiнез-құлықтың мәдени бейнелерi
ауытқитын мiнез құлық болып табылады, егер ол басқа мәдениеттiң
құндылықтарына негiзделген болғанда. Девианттық ауытқитын мiнез- құлық
теориясы арнайы социологиялық теория ретiнде құрылымдық функционализм
теориясының аясында дамиды. Р. Мертон аномия теориясын қолдана отырып,
девианттық мiнез-құлық теориясын мәдениеттiң жасайтын мақсаттарымен
әлеуметтiк-ұйымдасқан оларға жету жолдарының құралдары арасындағы пайда
болған келiспеушiлiктер деп түсiндiредi. Оның пiкiрiнше әртүрлi топтар үшiн
бiркелкi емес мақсаттарға жетудiң ресми жолдары қоғамның ресми құрылымымен
қамтамасыз етiледi, және осылардың функционалдық жетiспеушiлiктерi мақсатқа
жету үшiн қолданатын бейресми құрылымдардың пайда болуына негiз болады.
Девианттылықты бағалау критериi бұқаралықтың достастығына, “өзiне”
және “басқаларға” деген бiрлiгiнен, бiр бiрiне келiсiмге келу
мүмкiндiктерiнiң тудыруы өздерiнiң “мендiгiн" шектеу арқылы. Бұл жерде
адамның қай шекте девианттық мiнез-құлықтағы екендiгiн анықтайтын шегараны
анықтау қажет. Осы критериидiң негiзiнде жеке және қоғамдық
қызығушылықтардың принциптерiнiң сәйкес келуi негiзделген. Бұл жерде менiң
еркiндiгiм басқа адамның еркiндiгiмен шектеледi – бұл ең басты принцип,
осыны бұзған адам, яғни девиант болып саналады. Сол үшiн де девианттық
мiнез құлықтың ең негiзгi рационалды критериi ретiнде осы мiнез-құлықтың
түрiнiң зияны мен қоғамдық пайдалылығын қарастырамыз.
Бiрақта девианттық мiнез-құлықтың спецификалық критериiнiң бағасын
анықтау, егер девиация әртүрлi дәуiрлерде тұрақты, жалпылығы бар, солар
арқылы девианттық мiнез-құлықтың әртүрлi түрлерiн салыстыруға мүмкiндiк
бередi.
Шындығында, қандай мiнез-құлық кез келген дәуiрде девианттық па әлде
девианттық емес па соны анықтап алайық? Кез келген мiнез құлыққа баға беру
оның басқа да мiнез құлықтармен салыстыруды мақсат етедi.
Девианттық мiнез-құлыққа баға беру критерiн анықтау бiр жақты емес,
себебi бiздiң қоғамымызда қандай мiнез-құлықты девианттық деп айту, және
оны ажырата бiлу өте қиын. Девиацияның әсiресе айқын көрiнетiн мысалдары
ретiнде адамгершiлiктiң жоқтығын көрсететiн iс-әрекеттер, олар әрқашанда
талқылауларға түсiп отырады, бiрақ бұл жерде оларға толықтай, нақты
анықтама беру өте қиын. Бiрақ кiсi өлтiрудiң өзi арнай жағдайларда ақаталып
жатады. Мысал ретiнде, алғашқы қауымдық кезеңде ашығу кезеңiнде кiсi
өлтiрушiлiк талқыға түспейтiн, яғни ол жағдайдың қысымымен жасалған iс-
әрекет деп түсiнген. Ол айып тағулардан босатылған, ол өндiрiстiк күштер
қатайған кезден бастап, және қоғам материалдық жағдайларды жасай алатын
кезеңнен бастап, яғни бала шағасын асырау үшiн, денсаулық үшiн неше күш
керек соның барлығына есеп бере алатын болған кезеңнен бастап ол барлық
жеңiлдiктерден болсады, яғни бiз үшiн қылмыс болып табылады. Бiз көрiп
отырғанымыздай iс-әрекеттiң бағасы тарихтан берi заман өткен сайын өзгерiп
отыруда, және олар әлеуметтiк-экономикалық себептермен ұлттық дәстүрлер
мен, мәдениетпен өзгерiске ұшыраған құндылықтар қатар ажыратылады.
Көптеген жұмыстардың нәтижесiнде девианттық мiнез-құлық концепциясының
позициясына деген сенiм күмәнға ұшыраған, оның негiзгi нүктесi - әлеуметтiк
норма. Көптеген батыс зерттеушiлерi (Г. беккер, Д. Китсус, К. Эриксон, және
т.б.) дамытқан теориялар былай дейдi: iс-әрекеттердi девианттық деп
мойындау үшiн қоғамдағы әлеуметтiк топтардың қызығушылықтарымен анықталады.
Бiрақта осындай қорытындылар тапсырмаларды жеңiлдетпейдi, себебi “билiк
етушi” деген ұғымның өзi объективтi емес баға беруде, билiк ететiн
топтардың өзiнiң жағдайларын ұсынады және азшылықтың мiнез-құлығының
түрлерi, олардың дәстүрлерi мен салттарымен әлеуметтiк жағдайларымен
санаспағандығынан барып туындайтын түсiнiктi девианттық деп айтуға болады.
Бұл жерде шешушi маңызды сл мiнез құлықтың өзi емес, адамдардың оған деген
қарам қатынасында болады. Аяуды бiлмейтiн қоғам тiптi қорғаусыз адамды да,
тiптi адал, кiнәсiз адамды даттай алады, яғни оны девиант жасай алады[8].
Жоғарыда айтылған зерттеушiлер әлеуметтiк нормалардың қоғамдық топтардың
қызығушылығына қарасты екендiгiн дұрыс аңғарғандығымен, бiрақ кейбiр
жағдайларда аяқ астынан пайда болатын жадайлардың әсерiнен қоғамдық
нормалардың құрылуы, сонымен қатар қоғамдық қатынастардың объективтi
табиғатын естен шығарып алған, олар нормаларда көрiнетiн және сол сияқты
мiнез-құлықтардан да көруге болады (одан ауытқуын), әлеуметтiк-экономикалық
себептер мен осы да және басқа да құбылыстардың заңдылықтарын бұрмалаудың
арқасында көрiнедi.
Қазақстанда осындай мiнез-құлықтың элементтерi, мысалы, қылмыскерлiк,
iшiмгерлiк және алкоголизм, нашақорлық және суицид (өзiн өзi өлтiрушiлiк),
көптеген ұзақ уақыттар бойы осыларға сәйкес келетiн пәндердiң аясында
зерттелiп келдi: олар криминология, наркология және т.б. мен. Ал
социологиялық зерттеулер 60-жылдардың соңы мен 70-жылдардың басындағы Я.И.
Гилинскийдiң, В.С. Афанасьевтiң[9] және тағы басқалардың еңбектерiнен
көруге болады.
Ал Қазақсанда осы мәселелердi кейiнгi жылдары ғана зерттей бастады.
Девианттық социологияның дамуы мен институтционалдануына деген үлкен
еңбектi академик В.Н. Кудрявцевке[10] тиеселi.
Қазiргi кезеңдiк, отандық девианттық мiнез-құлық социологиясында Д.К.
Қазымбетованың анықтауынша, девианттық мiнез-құлық дегенiмiз – адамдардың
өмiр салтындағы жалпымен қабылданған нормалар мен моральға, құқықтық және
басқа да әлеуметтiк нормаларға сәйкес келмейтiн, тұлғаға, әлеуметтiк
топтарға немесе қоғамға зиян тигiзетiн (немесе пайда әкелетiн), қоғаммен
қолдау табатын немесе тигiзiлген зияндары үшiн әлеуметтiк жауапкершiлiктер
тартатын iс-әрекеттер, қимылдарды жатқызамыз. Ал деликвенттiк мiнез құлық
дегенiмiз – күрделi заң бұзушылықты аңғартады, олар қылмыстық жауапкершiлiк
тартуға апарып соғады. Девианттық мiнез- құлықтың деликвенттiк мiнез-
құлықтан өзгешелiгi, девианттық мiнез-құлық деликвеннтiк мiнез-құлыққа
қарағанда кеңiрек түсiнiк ретiнде танылады. Девианттық мiнез-құлық
деликсенттi мiнез құлықты өзiнiң бiр бөлiгi ретiнде қарастырады. Девиация –
нормалардың кез келген бұзушылықтарын айтамыз, ал деликвенттiк – ол тек
қана қылмыстық жауапкершiлiктердi алып жүретiн мiнез-құлық актiлерiне
жатады. Осы жұмыста автор девианттық мiнез- құлықтың критерилерiн
анықтайды, олар оның әлеуметтiк маңыздылық критерииiн анықтап бере алады,
осыған байланысты оларды қоғамдық пайдалылығына байланысты позитивтi немес
негативтi және нейтралды деп бөлуге болады. Ауытқулардың осындай түрлерге
бөлiнетiндiгiнен қарап негiзделген саясат құруға болады, ол практиканы
профилактикаға бағыттап отырады және де барлық ауытқуларды жою емес тек
қана негативтi ауытқуларды жоюға көмектеседi. Девианттық мiнез-құлық
теориясының зерттеуiне Ш.К Жаманбалаеваның диссертациясы көп үлесiн қосты,
ол мынадай тақырыпта: “Девианттық мiнез-құлықтың әлеуметтiк мәселелерi”[11]
және оның монографиялары[12]. Бұл еңбектерде автор девианттық мiнез-құлық
дегенiмiз – мiнез-құлық актiсi деп әдiлдiкпен айтады, ол адамдардың iс-
әрекеттерi немесе өмiр салттары, арнай қоғамдағы қабылданған әлеуметтiк
нормалар мен заңгерлік негiздегi салдарлы қоғамдық санкцияларды бұзатын iс-
әрекеттердi қарастырамыз. Берiлген анықтама бiрiншiден, осы мiнез-құлықтың
барлық көрiнiстерiн қамтиды (iс-әрекет, өмiр салттары); екiншiден, ауытқуды
тек ресми жағын ғана емес, сонымен қатар, айтылмаған әлеуметтiк
нормалардағы бейресми ауытқитын мiнез құлық формаларын да қарастырады;
үшiншiден санкцияның әртүрлi түрлерiн қамтиды, олар көбiнде өздерi
девиацияға алып келедi – ол топтық ауытқудан, қоғамдық жақтырмауға және
сонымен қатар толығымен қоғамнан бөлiп тастауға алып келетiн санкциялар.
Бiрақта девианттық мiнез-құлықтың критерииiн анықтау өзгеруде, бұл
жағдайда бiз бiр iс-әрекеттi девианттық немесе оған жатқызбауымыз да
мүмкiн, яғни ол әртүрлi қоғамдарда, салт дәстүрлерге, өмiр шарттарына
байланысты өзгерiп отырады. Әлеуметтiк процесстердiң динамикасы, қоғамдық
өмiрдiң әртүрлi аймақтарындағы кризистiк жағдайлар девиациялық
процесстердiң өсуiне алып келедi, олар нормадан ауытқитын мiнез-құлық
нормаларынан көрiнiп отырады.
Әлеуметтiк норманың толығырақ анықтамасын беру үшiн, аномия сұрағының
негiзiне мән беремiз. Алғаш рет аномия түсiнiгiн қолданған социолог Э.
Дюркгейм. Аномия түсiнiгiн ол “Индивидтiң мiнез құлқының анық реттеушiлiк
процесстерi, моральдық вакуум, ескi нормалар мен жаңа бағалылықтардың нақты
қарым қатынаста жоқ болған тәсiлдерiн көрсететiн, ал жаңа құндылықтардың
әлi күнге дейiн толық iске қосылмаған әлеуметтiк нормалар жоқ қоғамдық
жағдайды қарастырады”[13].
Ал қазiргi кездегi автор В.Д. Плаховтың пiкiрiнше аномия таза күйiнде
кездеспейдi, себебi кездейсоқ кездесетiн процесстердiң iшiнде бiрнеше
ықтималдылық заңдылықтар кездесiп отырады[14].
Бiрақ бұларды бiр бiрiнен ажырату мүмкiн емес. Кез келген нормамен
аномия бiрге жүредi, және бiр бiрiн толықтырып отырады. Сол сияқты онда
нормативтi мiнез-құлықтың элементтерi болады. Осы аталған жағдайлармен
келiсуге тура келедi, себебi, Қазақстандағы әлеуметтiк жағдайды ескеретiн
болсақ, онда осы мәселелер бiзге ауытқитын мiнез-құлық белгiлерiн ажыратуға
мүмкiндiк бередi. Я. Гилинскидiң пiкiрiнше әлеуметтiк нормаларға қатысты
өзiнiң мазмұны мен мiнездемесi жағынан әртүрлi болуы мүмкiн, бiрақ ол әр
уақытта емес, бiр ғана мезгiлде, уақытта, бiрақ әртүрлi қоғамдар арасында,
әртүрлi топтар арасында болуы мүмкiн[15].
Мысалы, құдайлар нормасы мен “истеблишмент”, ұрылар заңы, көпеген
әртүрлi дiни бiрлстiктердiң заңдары, жастар субмәдениетiтiң нормалары
(хиппи, панктер, рокерлер және т.б.) бар. Моральдық нормалар қоғамның
мүшелерiнiң позитивтi бағаларына қатысты қоғамда құралады, және пайда
болады. Қазiргi кезде әлеуеттiк даму жылдамдықтарымен ерекшеленедi,
соныдықтан да бағалы құндылықтар мен адамдардың бағалылықтары тез өзгередi.
Құқықтық нормалар сол сияқты қатысты ұғым, мемлекеттiң орнатқан
заңдылықтарына қарамастан олар уақыт өткен сайын өзгерiске ұшырап отырады.
Немесе, мысалы, әрбiр мемлекеттегi iстелген қылмыстарға байланысты
жауапкершiлiкке тартылу жастары әр түрлi олар 11 ден 18-20 жас
аралықтарында белгiленедi.
Отандық және шет елдiк әдебиеттердi зерттей келе девиацияның
мәселелерi мен мазмұнына қарай бiз келесi ұйғарымдарға келдiк, олар
ауытқудың негiзгi себептерi адамның өзiнде болады (биологиялық үйлесiм),
қоғамда (жанжал теориясы мен функционалистiк концепциялар), әлеуметтiк
қоршаған ортада (интеракционизм). Социомәдени үйлесiм девиацияның пайда
болу себептерiн зерттеу көп факторлылыққа қарасты, сызықтық үйлесiмнен
алшақтау үшiн дисциплина аралық үйлесiмдi өзiне қосып алады. Жастармен
девианттық мiнез-құлықтарды жасауының себептерi туралы жұмысымыздың келесi
бөлiмiнде толығырақ тоқталып өтемiз.
Бiз алдыңғыда айтқанымыздай кез келген нормалардан ауытқу девианттық
болып талбылады. Осыннан барып девианттық социологияның пәнi туралы айтуға
болады, ең алдымен әлеуметтiк нормалардың бағалылықты-квалификациялық
ролдер жинағын көрсетедi. Бұндай ұйғарымдарсыз девианттық мiнез-құлықтың
шекарасы мен аймағын танып бiлуiмiз мүмкiн емес, яғни нормалы немесе
нормалы еместiң арасындағы айырмашылықты ажыратуымыз мүмкiн емес. Егерде
осылай айтуға болатын болса, бұл тек қана зерттеудiң ресми бөлiгi ғана, бұл
тек зерттеудiң мiнездемесiне кiретiн объективтi бөлiгi ғана болып табылады.
Осы пәннiң басқа бiр бөлiгi, ол мазмұнды деп аталады: бұл жерде нақты
девианттық мiнез-құлықтың мазмұны туралы, олардың пайда болу көздерi,
түрлерi, себептерi, әрекет ету механизмдерi, салдары, олармен күресу
жолдары және т.б. туралы айтамыз. Осындай мазмұнды жоспарда девианттық
мiнез құлық әртүрлi құбылыстардың түрлерiнiң зерттеулерiне кiредi, ол
әлеуметтiк өмiрдiң контекстiнде, және олардың заңдылқтары ретiнде, текқана
нормаларды бұзу шегiнен емес, басқа да сапалы жақтарынан зерттеуге алу.
Осыннан барып кiлттiк негiзге жақындауға болады, яғни девианттық мiнез
құлықтың анализiн қарастыра аламыз.
Бiз анықтағандай девианттық мiнез-құлық дегенiмiз – бұл құбылыстардың
кең ауқымдылығы. Кең ауқымда қарастырғанда девиант деген – нормадан
ауытқыған кез келген адам. Осындай ұйғарымда ауытқудың түрлерi мен көлемi
туралы айтқанымыз жөн болар. Девианттық мiнез-құлықтың түрлерiне қылмыстық
шаралар, алкоголизм, нашақорлық, жезөкшелiк, гомосексуалдылық, азартты
ойындар, психикалық бұзылушылық, өзiн өзi өлтiрушiлiк жатады.
Тар мағынасында алғанда девианттық мiнез-құлық деп қылмыстық шараларды
жатқызамыз оның iшiнде қылмыстық жауапқа тартылатындарды, заңға
қарсышығушылықты айтпағанда, осындай ауытқуларды айтамыз. Заңға қайшы iс-
әрекеттердiң жиынтығы немесе қылмыстық iс социологияда ерекше атпен
аталады, ол деликвенттiк (сөзбе сөз қылмыстық) мiнез-құлық деп аталады. Осы
екi мағынада – кең және тар мағынасы да социологияда екеуi де қолданылады.
Бiз девианттық мiнез-құлық мәселелерiн келесi параграфта қарастырып өтемiз,
яғни девианттық мiнез-құлық бөлiмiне арнаған. Ал ендi бiз кiлттiк
категорияларды қарастырамыз: девиация, позитивтi ауытқулар, деликвенттi
мiнез-құлық, саяси мiнез-құлық, жанжалдық девиация, әлеуметтiк аномия.
Алдымен бiз “девиация” түсiнiгiн қарастырамыз. Девиация (рп) латын
тiлiнен аударғанда бағыттан, эталоннан, ортадан, қалыпты жағдайдан ауытқу
дегендi бiлдiредi. Осыдан барып кез-келген нормадан ауытқу. Осындай
абстрактылы шекараны анықтауы бiздi қызықтыратын объектi мен пәнiн ерекше
зерттеуге мүмкiндiк бермейдi. Соныдықтан бiздi әсiресе әлеуметтiк девиация
қызықтырады, сонымен қатар девианттық және деликвенттiк мiнез құлықты
қарастырамыз.
Осы түсiнiктер арасындағы мағынасында әртүрi ерекшелiктер бар. Сонымен
әлеуметтiк девиация процессi мәселенiң философиялық -методологиялық
аспектiсiн, адамның дамуының креативтiк және жанжалдық жақтарын, әлеуметтiк
нормадан кез келген ауытқуларды (позитивтi және негативтi) қарастырады.
Қалыптасып қалған дәстүр бойынша девианттық мiнез құлықты әдебиетте
қолдануы ассоциалды, заңға қайшы мiнез-құлықты, әлеуметтiк нормаларға
сәйкес келмейтiн, мiнез-құлық ережелерi, нақты қоғамдағы бағалылықтарын
ашады. Девианттық түсiнiгi субъектiнiң жеке мiнездемесiн (индивидтiң,
әлеуметтiк топтың), және девианттық мiнез-құлыққа жақындығын көрсетедi.
Осы түсiнiктерге берiлген мiнез-құлықтың индивидуалдылық формалары
анықтамаларға мән берiп қарастырайық.
Негативтi ауытқу – шындық нормалардың қандай да бiр ауытқуларды да
қарастырады (моральдық және құқықтық). Осындай ауытқулар қоғамға тұтастай
немесе жеке тұлғаға зиян келтiредi, сол үшiн де тек қана қатардағы
ауытқулар емес (девиация, аномия), патология ретiнде, мiндеттi түрде
қиылысатын ауытқулар түрiн айтамыз.
Позитивтi ауытқулар – бұл қандай да бiр жалған нормалардан ауытқу
(моральдық немесе құқықтық). Осындай ауытқулар тек қана қоғамға зиян
келтiрмейдi, ол қарама-қарсы оның прогрессивтi арығарай дамуындағы
жоспарларына пайдалы, себебi олар ескiрген, шаршаған нормаларды ығыстырады.
Позтивтi ауытқулардың криминализациясы – құқықтық жүйенiң толығымен
реттелмегендiгi, оның әлеуметтiк адекваттылығы емес.
Қылмыс – ол қылмыстық құқықтың қандай да бiр нормаларын бұзатын
ауытқуды айтамыз. Қылмыстың жекелеген түрлерi қылмыстық кодекстiң
статьяларына сәйкес қарастырылады.
Деликт – бұл қандай да бiр норманың құқықтық түрiн бұзатын азаматтық,
административтiк және т.б. ауытқулар.
Девианттық мiнез-құлықтың индивидуалды формалары осындай.
Девианттық мiнез-құлықтың индивиуалды формалары массалық ауытқудың
формаларына сәйкес келедi, олар әдебиеттерде мынандай түсiнiктермен
анықталады, “девианттық”, “заң бұзушылық”, “қылмыскерлiк”, “деликвенттiк”
және “аморальдылық”.
Сонымен қатар, бiз девианттық мiнез-құлықтың негiзгi категорияларын
қарастырдық. Ендi осыдан барып көптеген әлi басы шешiлмеген сұрақтар
қалады: әлеуметтiк нормаларға сәйкес келетiн кез келген нормаларды бiз
ауытқитын мiнез құлыққа жатқыза аламыз ба жоқ па? Бұл сұрақ нелiктен туып
отыр, себебi көптеген авторлар “девианттық мiнез құлық”- деген түсiнiк екi
жақты мағына бередi, олар бiр жерлерде пайдалы iс-әрекеттерге де қатысты
айтылатын ұғым (көбiнесе, жаңалық ашуға, әлеуметтiк творчество)[16].
Кутыревтың айтуынша, “девианттық мiнез-құлық жағымды жағына да бағытталуы
мүмкiн; бiз бұлай дейтiн себебемiз, мысалы, оның жазуы бойынша – олар
көбiнде инициатива, кәсiпкерлiк”[17].
Бiздiң көзқарасымыз бойынша девианттық мiнез-құлық iс-әрекеттерi
қоғамда қалыпты жағдай ретiнде қабылдауға да болады. Осындай жағымды
девианттық мiнез-құлықтың формалары ретiнде қоғамдағы кездесетiн
антиәлеуметтiк немесе жалған нормалардан ауытқуды айтамыз. Бiрақта кез
келген девианттық мiнез-құлықтың формаларын абсолюттендiру, жалпы бiр
идеалды формаға енгiзу мүмкiн емес. Оны қабылдаудың өзi қатаң анализдi
талап ететiн нақты бiр жағдаймен байланысты. Бiздiң қоғамымыз үшiн, әсiресе
нарықтық қатынастар жағдайында, жаңашылдық, творчество, ескiрген
канондардың сынуы тарихи қажеттiлiк пен объективтi қажеттiлiк болып
табылады. Дамып келе жатқан, өсiп өнуге жаңалыққа бейiм организмдi
басқарудың әсерiмен ескiрген, тоқтауда тұрған формаларға үйрету мүмкiн
емес. Керiсiнше, формалар шаруашылықтың арнайы бiр тапсырмаларына қарап
мiндеттi түрде бiр қалыптарға сәйкестелулерi керек. Бұл жерде бiз ескiрген
нормалар туралы айтамыз, олар қоғамның прогресстiң дамуына тежеуiш болып
табылады. Бұл жағдайда жаңашылдық, творчество прогрессивтi нормаларды жоққа
шығармайды, немесе оның ары қарайғы дамуына – не құқықтық, не жағымды
нормаларға еш кедергiсiн тигiзбейдi. Құқық немесе жағымдылық әлеуметтiк
творчествоның активтерiн тек қана шектеп қоймайды және олардың дамуына
көмектеседi. Ал қылмыстық жағдайды алатын болсақ, оны басқаша қарастыруға
болады, қылмыскерлiк бiздiң нарықтық қоғамымызда өзiнiң барлық түрлерiмен
жабайы нарықтың пайда болуы мен етек ала жайылуына, және “либерализация”
процессiнiң болуына көмектеседi, яғни олар экономикалық кризистiң фонындағы
коррупцияның етек ала жайылуына нағыз алғышарттар болып табылады.
Девианттық мiнез-құлықтың келесi түрi ретiнде, бiз – деликвенттiк
мiнез құлықты айтуымызға болады.
Әлеуметтiк нормаларды бұзу салқынқанды немесе салқынқынды емес, саналы
немесе санасыз болп табылмайды. Барлық күрделi ауытқулар, олардың
саналылығына немесе санасыздығына қарамай олардың барлығы заңға қарсы iс-
әрекеттер категориясының қатарына жатады, яғни деликвенттiк мiнез-құлық деп
айтуымызға тiптен болады.
Девианттық немесе деликвенттiк мiнез-құлықты келесi негiздерi бойынша
ажыратуымызға болады: бiрiншiсi қатысты, белгiлi топтың мәдени нормаларына
қатысты емес. Бiрақ деликвенттi мiнез-құлық мемлекеттiң заңдарына
байланысты абсолюттi қарым қатынас. Әлеуметтiк төмендегiлердiң көшедегi
тонаушылықтары, бiр жағынан қарағанда ақша табудың немесе әлеуметтiк
әдiлеттiктi орнатудың қалыпты жағдайы ретiнде көрiнуi мүмкiн. Бiрақ бұл
ауытқу емес, қылмыс, себебi, абсолюттi норма бар жерде – юридикалық заң
бар, олар кiсi тонаушылықты қылмыс ретiнде тiркеп отырады.
Яғни заңға қайшы iс-әрекеттердiң барлығы немесе қылмыстар,
социологияда ерекше атау алды, ол деликвенттiк мiнез құлық деп аталады
(сөзбе сөз ұылмыстық деп аталады).
Әлеуметтiк өмiрде мынадай жағдайлар болуы мүмкiн, ауытқитын мiнез-
құлық (девианттық мiнез құлық) кең әлеуметтiк қабаттарға, әлеуметтiк
институттарға, нормаларға, құндылықтарға тарап, сонымен қоғамның өзiндiк
құндылықтарына қауiп төндiредi. Қоғамның бұндай жағдайы аномия деп аталады,
ол сөзбе сөз талдау жасағанда қоғамның деформациясы, реттелмегендiгi.
Бұл әсiресе әлеуметтiк кризистер, тереңдетiлген реформалар, соғыстар,
революциялық төңкерiстер және басқа да үлкен әлеуметтiк қиыншылықтарда да
кездеседi. Девиацияның барлық саланы қамтитын формасының мiнездемесi
осындай. Қоғамға әлеуметтiк аномия жағдайынан шығудың екi формасы бар:
жедел, шешiмдi және компромиссiз, әлеуметтiк өмiрдiң ұйымдарының және
өзiнiң бағалылықтар жүйесiн өткiзу үшiн радикалды, ұйымдасқан және
динамикалық күштер орын алып отырады; ұзақ, қиындықты, ықтималдылық
iзденiстерi, жаңа әлеуметтiк бағалылықтар мен нормалардың ұйымдар мен
институттардың қоғамның қалыпты жағдайын ұйымдастыру үшiн ақырындап осы
қоғамның мүшелерiн қажеттiлiктерi мен мүмкiндiктерi және қызығушылықтарын
алдыға тарту мәселесi. Сол үшiн де Қазақстан қазiргi кезде сы бағытта жұмыс
iстеуге тырысуда.
Девианттық мiнез-құлықтың пайда болуы типологиялық топтардың
ерекшеленуi, спецификалық ерекшелiктерi бар жалпы сүлбелерi бар топтардың
ерекшеленедi. Кейiнгi кездердегi әдебиеттерде адамдардың санасында
негативтi құбылыстардың пайда болуын класиификациялау үшiн iс-әрекеттер
жасалған.
Осыған ұқсас типтендiру адамдар санасындағы бұрынғыдан қалған ескi
қиындықтардан қалғандарға анализ жасауға өзiндiк үйлесiмнiң керек екендiгiн
мiндеттейдi. Бұлайша класиификациялау адамдардың санасына ең кем жағынан
бағытталған – яғни ол мiнез-құлықтағы ауытқуларға (мысалға, әйел адамға
феодалды-байлық қарым қатынас, ұлыдержавалық шовинизм және т.б.).
Басқа көзқарасқа сүйенсек формасы мен түрiне қарағанда ауытқитын мiнез-
құлықтың формасы мен түрлерiне қарап және адамдардың iс-әрекеттiң аймағын
топтастыруды жүзеге асыруда. Осыған сәйкес қарым қатынас аймақтарында
сәйкес – тiкелестiк, эгоизм, қаталды және т.б.; осы рухани өмiрдiң аймағына
– мәдениетсiздiк, бiлiм деңгейiн көтеруге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КIРIСПЕ 3
1-БӨЛIМ. Жастардың әлеуметтенуiндегi ауытқу мен қазiргi кездегi социология.
6
1.1 Қазіргі қоғамдағы жастардың әлеуметтенуiнiң негiзгi заңдылықтары мен
жалпы мiнездемелерi. 6
1.2 Жастардың девианттық мiнез-құлық даму классификациясы, тенденденцияры
мен түсініктер. 14
1.3. Жастардың ауытқитын мiнез-құлықтарына социологиялық зерттеу
жүргiзудiң теоретикалық және әдiстемелiк негiздерi. 27
2-Бөлiм. Жастардың ауытқитын мiнез-құлық стереотиптерiнiң әлеуметтiк-
психологиялық ерекшелiктерi мен себептерi. 32
2.1. Жастардың ауытқитын мiнез-құлық стереотиптерiнiң әлеуметтiк-
психологиялық ерекшелiктерi. 32
2.2. Жастардың заңға қайшы мiнез-құлыққа құқықтық компетенттiлiгi және
потенциалдық дайындығы. 46
2.3 Жасөспiрiмдер арасындағы қылмыстар– Қазақстандағы жастардың ауытқитын
мiнез-құлықтарының негiзгi аспектiлерiнiң бiрi ретiнде. 51
3-Бөлiм. Алматы қаласындағы студенттiк жастардың әлеуметтенуiндегi
ауытқудың әлеуметтiк детерминанттары. 58
Қорытынды 64
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi. 66
Қосымша материалдар 68
КIРIСПЕ
Жастардың ауытқитын мiнез-құлыққа жасайтын социологиялық зерттеулердiң
маңызы қазiргi кезде өте зор, себебi, бiр жағынан алғанда қоғамдық тәртiптi
бұзушылардың iшiнен жас ұрпақтардың, әсiрiсе бiздiң қазiргi кездегi
студенттерiмiздiң үлесi мол, ол халықтаң басқа да жастық топтардың арасынан
салыстырғанды, екiншi жағынан алғанда, бағыттылықтың құрылуы
(қажеттiлiктердiң, қызығушылықтардың, мотивтердiң, бағалы құндылықтардың)
осы жастық кезеңде өтедi. Осыдан барып жастардың девианттық мiнез-құлықты
бастан кешiруi жастардың ортасындағы негативтi құбылыстардың болуымен
байланысты болып келедi.
Қазiргi кездегi жастар үшiн ең маңызды мәселе ретiнде бiрнеше
кедергiлер, қиындықтармен ұшырасып отырады, олар жұмысқа орналасу, тұрғын
үймен қамтамасыз етiлуi, қоғамдық қатынастардың жаңа жүйесiндегi бастапқы
капиталдың жоқтығы, осының барлығы едәуiр толғандыратын мәселелер болып
табылады. Сонымен қатар еңбек нарығындағы төмен бәсекелестiк жағдайлары,
профессионалдық бiлiмдер мен тәжiрбиенiң жетiспеуi, осының салдарынан еңбек
нарығындағы өз тұрақты орындарын таба алмай жастар ортасындағы девианттық
мiнез-құлықтың өсуi мен жұмыссыздық мәселесiнiң белең алуы таң қалдырарлық
жәйт емес. Қоғамдағы қалыптасқан вакуумдағы моральдық құндылықтардың
жоғалуы мен қатар, өз орындарын таба алмай жас тұлға iшiмдiкке,
нашақорлыққа әуестене бастайды, өздерiн қоғамдық ағымға қарсы қоюмен жол
табуға үйiр бола бастайды. Бұндай құбылыстар жастар арасында массалық
көлемдi алып келедi, яғни бұл құбылыстар қоғамда моральдық-психологиялық
жағдай өз әсерiн тигiзедi. Бiрақта әлеуметтiк шындық жастардың қылмыстық
әлемге бой алдыруға жол бермейтiн механизмдердi әлi ойлап таба қойған жоқ.
Девианттық мiнез-құлықтың әлеуметтiк алғышарттарының барлығының
себептерi, ол Қазақстан Республикасындағы өндiрiстiк қатынастағы адамдардың
теңдiгi мен материалдық жағдайларындағы теңсiздiгi арасндағы қарама
қайшылық бар. Сонымен қатар Қазақстан Республикасындағы экономиканың әлсiз
дамуы объективтiлiгi мен тұтыну заттарындағы теңсiздiк мәселесi жастардың
өзiндік материалдық жағдайларымен қанағатсыздық танытуының бiр ден-бiр
себептерi, және қоғамнан алатын жақсылықтары өздерiнiң қажеттiлiктерiн
әртүрлi жолдармен қанағаттандыруға белсендi ете түседi.
Әсiресе қазiргi кезде жастардың үлкен-үлкен қалаларда,ауылдық жерлерде
тұратын басым көпшiлiгi үшiн кейiнгi кезде рухани қажеттiлiктердi
қанағаттандыру мәселесiнiң әлеуметтiк әдiлдiгiнiң жоқтығы жанға бататын
жағдай. Көптеген қалаларда немесе ауылдарда тiптi кинотеатрлар және
мәдениет үйлерi жоқ. Сонымен қатар олардың тұрғындарының негiзiгi бөлiгiн
жастар құрайды. Әрине бұндай аймақтарда девианттық мiнез құлықтың деңгейi
республикамен салыстырғанда өте жоғары болып саналады.
Бiрнеше әлеуметтiк мәселелердi бiз кейiнге қалдырамыз, оларды
“қалдықты үйлесiм” дейдi, яғни ондай мәселелердi бiз күн тәртiбiнде бiрiншi
орынға қоймағандығынан олар әсiресе бiздiң жастарымыздың өмiрiнен көрiнiс
табатын жағдайлар болғандықтан, және жас қыздар мен жiгiттердiң санасынан
орын тебетiндiктен жастар арасындағы әлеуметтiк әдiлдiк мәселесiнiң
шиеленiсуiне алып келдi.
Девианттық мiнез-құлықтың дамуына арнайы бiр қоғамдағы әлеуметтiк
шындықтың бұзылуы, негiзгi демократиялық принциптердiң бұзылуы,
экономикалық реформаларды жүргiзгенде кеткен қателер нәтижесiнде осы жастар
арасындағы қиындықтардың пайда болуына алып келедi.
Жоғарыда айтылған мәселелердiң барлығы социологиялық зерттеудiң
актуалдылығының негiзiн ашуға көмектеседi, оның мақсаты жастар арасындағы
девианттық мiнез-құлық социологиясының теориялық және эксперименталдық
аспектiлерiнде қарастырылуы болып табылады.
Осы мақсаттарға сәйкес келесi тапсырмаларды алдына қойған:
- девианттық мiнез-құлықты анықтаудың әдiстемелiк және теориялық
үйлесiмдерiн қарастыру және айқындау;
- девианттық мiнез құлықтың негiзi мен маңызын әлеуметтiк құбылыс
ретiнде ашу;
- девианттық мiнез-құлықты зерттеген қазақстандық және ресей
социологтарының еңбектерiн негiзге ала отырып, жастардың девианттық
мiнез-құлықтарының әлеуметтiк детерминанттарына салыстырмалы талдау
жасау және зерттеу жүргiзу.
- өзiндiк жүргiзген зерттеу мен Д.К. Қазымбетованың (Қазақстан, 1997-
1998 жж) жасаған зерттеулерiне сүйене отырып жастардың ауытқитын
мiнез-құлықтарының әлеуметтiк детерминанттарына салыстырмалы талдау
жасау.
Зерттеу объектiсi -Жастардың әлеуметтiк нормалардан ауытқу феноменi.
Зерттеудiң пәнi ретiнде Қазақстандағы девианттық мiнез-құлықтың
түрлерi болып табылады.
Жұмыстың теориялық негiзi ретiнде Э. Дюркгеймнiң (әлеуметтiк
дезорганизация теориясы), Р. Мертонның (аномия теориясы), М. Вебердiң
(әлеуметтiк iс-әрекет теориясы) еңбектерi қарастырылды. Жұмыстың теориялық
көздерi ретiнде Я.И. Гилинскиидiң, А. Коэннiң, В.Н. Кудрявцевтiң, Н.
Смэлзердiң, П. Сорокиннiң, Д. Пискаревтiң және т.б. идеялары; сол сияқты
Қазақстандық оқымыстылардың еңбектерi – Жаманбалаева Ш.Е., Д.К.
Қазымбетованың идеялары қолданылды.
Жұмыстың құрылысы жағынан: кiрiспе, үш бөлiмнен, қорытынды,
қолданылған әдебиеттер тiзiмi, және өзiндiк жүргiзген зерттеу
қорытындыларынан тұрады.
1-БӨЛIМ. Жастардың әлеуметтенуiндегi ауытқу мен қазiргi кездегi социология.
1.1 Қазіргі қоғамдағы жастардың әлеуметтенуiнiң негiзгi заңдылықтары мен
жалпы мiнездемелерi.
Тұлға социологиясында жастар мәселесi ерекше орын алады, әсiресе
олардың тәрбиесi , бiлiмi, әртүрлi жағдайлардағы, оқиғалардағы өзiндiк
ұйғарымдары. Бiзге көбiнесе жастардың iшкi әлемiндегi жалпы адамзаттық
бағалылықтардың, адамзат тарихынан қалыптасып келе жатқан дәстүрлiк
мiндеттердiң, олардың iшкi жан дүниелерiнде қаншалықты орын алатыны бiз
үшiн көңiл алаңдатар мәселе. Сонымен қатар олар қоғамымыздағы адамдардың
басым көпшiлiгiн алады және жағымды, әлеуметтiк, саяси, экономикалық
маңызды тапсырмаларды шешкенде арнайы ролдi атқаратынын ескеруiмiз қажет.
Жастар – тек қана жастық принциптерге сүйенетiн категория емес,
соншалықты әлеуметтiк және тарихи түсiнiк. Әртүрлi уақытта, әртүрлi қоғамда
осы жастар түсiнiгiне әртүрлi жастағы адамдар категориясы түсiп отырған.
Сонымен қатар жақындағы өткен заманда осы категорияға сәйкес салыстырмалы
жағынан осы категорияға өте тар аумақтағы жастық адамдар қабаты жатқан,
олар әлеуметтiк үлкендiктiң алдындағы тұрған үлкендер қатарына кiретiн
отбасын құратын адамдар тобын айтқан.
Қазiргi шындық кезеңiнде балалар көбiрек оқуға тырысады, және ата
анасының қол астында ұзақ жылдар бойы өмiр сүрiп келедi, тiптi олар отбасын
құрған жағдайда да ата анасының қол астында жүретiндерi де аз емес. Сол
сияқты балалық шақтан жастық кезеңге өтетiн кезең бiзде өткен дәуiрге
қарағанда ұзағырақ. Сонымен қатар балалық пен үлкендiктiң арасындағы
үйлесiмдiлiк жасөспiрiмдерге үлкендердiң роллдерiн меңгеруге деген
қиындықтар туғызады, көптеген iшкi және сыртқы конфликтерды тудырады.
Осындай жастық өтпелi кезеңнiң түрлерi қоғамның арнайы жастар категориясы
мен үлкендерге деген талаптарынан, нормаларының арасындағы
айырмашылықтарына байланысты.
Жастар – бұл жастық нормаларына тән ерекшелiктерiн игерген, мiнез-
құлықтың бағалылықтары мен стереотиптерiн меңгерген әлеуметтiк топ. Бiрақта
отандық социологиялық зерттеулерде көптеген ұзақ жылдар бойы арнайы
әлеуметтiк топ ретiнде бөлiнiп қарастырылған жоқ. БҰҰ-ның анықтауынша
жастар деп 15 пен 24 жас аралығындағы адамдардың категориясын ажыратады.
Осы статустың анықтау критериi ретiнде бiздiң елiмiзде хронологиялық жас
ерекшелiктерi арқылы жалпы жастық категориядан бөлiп қарастырады, олар 15
жастан 29 жасқа дейiн деген үйғарымдар жасалады.
Бiздiң көзқарасымызша бұл критерии қандай да бiр деңгейде формальдық
деңгейге сәйкес келедi деп есептеуге болады. Статустың бұдан да басқа
параметрлерi бойынша уақыттың вертикалдық (тiгiнен) деңгейiмен емес
горизонталдық (көлденеңiнен) деңгейiмен өлшенедi екен: ол отбасылық,
этномәдениеттiк, бiлiм берушiлiк, интеллектуалдық, генетикалық
өзгешелiктерiне сәйкес. Осы атап айтылған көрсеткiштердiң барлығы уақыт
параметрiмен сәйкестелiп қандай да бiр статустың деңгейiн анықтауға
көмектеседi, яғни ол жастық немесе әлеуметтiк топқа жатқызатын мiнездемелер
болып табылады. Отандық дәстүрде жас өспiрiмдер деп 13 пен 17 жас
аралықтарындағы жас адамдардың тобын айту қалыптасқан екен, ал шет елдерде
13 пен 19 жас аралығындағы жастық категорияға сәйес келетiн адамдардың
тобын жатқызған. Егерде бiз жастар деп 15 жастан бастап 29 жас
аралықтарындағы жас адамдар тобын айтатын болсақ онда 15 жас және 17 мен 19
жас аралықтарында адамды жас өспiрiмдер қатарына қосуға болады, және жастар
деп санауға болады.
Жасөспiрiмдер жасына қатысты қолданатын – олар өмiрлiк
бағалылықтардың, өмiрлiк позициялардың, өмiрлiк жоспарлардың активтi құрылу
кезеңiн айтамыз. Сол сияқты осыған негiзделген осы кезеңге анығырақ
мiнездеме беретiн үш негiзгi сапаларды ашып айтуға болады.
Олардың бiрiншiсi (жасөспiрiмдердiң жасы – 12 және 13 жас) – қоғамдық
сананың әртүрлi аймақтарындағы жинақталған әлеуметтiк категориялар мен
танымдардың игеруiндегi өте активтi кезең. Осы әлеуметтiк “бағалылықтар”
жасөспiрiм үшiн көңiл аударарлық мiнезде болады, немесе ол өзiндiк
тәжiрбиемен әлi де болса қалыптаса қоймаған, яғни осыған сәйкес келетiн
базаның жоқтығы. Осы өмiрдiң даму кезеңiнде (әлеуметтену) индивид басқа
адамның, яғни “бөтен” адамның жасаған сценариi бойынша, оның ұжымдылық
бағыттылығы мен нақты өмiрдегi мiнез-құлық iс-әрекеттерiнiң құрылуына
алғышарттар жасайды.
Келесi кезең (шамалағанда 13 пен 15 жас аралығы) тұла негiздерiн
құрайтын активтi индивидуалдық жетiстiктермен байланысты, үлкендердiң
әлемiндегi өз өздерiн тұрақтандыратын қасиеттер мен олардың өмiрдегi iс-
әрекеттерi мен өмiр “жағдайларын” меңгерумен сипатталады. Осы кезеңде
жасөспiрiмнiң әлеуметтену процессiнде тұлғаның индивидуалды дамуы мен
типтену тенденциясы (осы немес басқа да пропорцияда) қалыптасады. Мiнез
құлықтың ұжымдылық стереотиптерi жасөспiрiмнiң одан арғарай шағын топтардың
құрамына енуге бейiмдену сезiмiн оятумен сипатталады (өз жастағы балалар
сияқты болуы). Бұл деңгейде бiз әлеуметтенудi индвидуалынған формасы мен
индивидуалынған стандарттанған формасымен соқтығысатындығына көзiмiз
жетедi.
Жасөспiрiмдiк әлеуметтену процессiнiң үшiншi сатысы ретiнде (16-17-18
жас аралығын айтамыз) әлеуметтiк психологтар тұлғаның индивидуалды даму
процессiмен қатысты деген ұйғарымдар айтады. Бiз бiлетiнiмiздей “осы саты
басталғаннан бастап өте күштi тұлғалық қам жеуiнен, қайран қалуынан, немесе
соққыға әкелетiн уақиғалардың” болуымен қатар жүретiндiгi бiз үшiн аз
мәндегi сипаттамалар емес[1].
Осы үлкен жасөспiрiмдiк кезеңде жас қыздар мен жiгiттер ереже бойынша
өздерiнiң практикалық iс-әрекеттерiмен шұғылдана бастайды. Мектеп жасындағы
жоғарғы сынып оқушыларының болған құбылыстарға себеп салдарықн
түсiнiктемелерiне қызығушылықтары пайда болады, талқылауларға аргументтер
жасау мүмкiндiктерi дами бастайды, жекелеген жағдайлардың шындығы мен
жалғандығын дәлелдеуге тырысады, критикалық ойлау жүйелерi дами бастайды.
Кейбiр жастардың ойлау қабiлетiнде критикалылық сезiмi басым болып келедi
де ойлау қабiлетiнiң критикалылығы гипертрофикалық белгiлердi өзiне игерiп
алады: олар шындықтың екi жағының да қарама қарсы жақтарын анықтап отырады,
яғни ол идеалға сәйкес келетiн өмiрдiң дұрыс жақтары ма әлде, қарама қарсы
жағы ма осыны анықтап отырады.
Ауытқитын әлеуметтену процессiнiң тереңдiгi мен көлемдiлiгiн анықтау
өте күрделi процесс болып табылады. Сонымен қатар көптеген жеткiлiктi
әлеуметтену процессiнiң параметрлерiн анықтауға болады, осы процеске
адекватты нақты жағдайына баға бере алады.
Осыған сәйкес А. И. Ковалева ауытқитын әлеуметтену процессiнiң үш
деңгейiн анықтайды: нақты индивидтiң әлеуметтену процессiндегi ауытқуы;
арнайы топтардың ауытқитын әлеуметтенуi, мұнда топ мүшелерi үшiн
әлеуметтену процессiндегi ауытқу үйреншiктi әдет болатындығы; қоғамдағы
әлеуметтенушiлi норма емес, яғни кризиспен тұрақтанған , оның кең ауқымды
аномиясы, қоғамның әлеуметтiк құндылықтарымен сәйкес келмеуi мен олардың
жеңіске жету жолдарының әлеуметпен қолданатындығы, әлеуметтену
институттарының деформациялануы. Ауытқитын әлеуметтену процессiнiң
критериилерiн әртүрлi негiздерге сүйенiп мәнiсiн ашуға болады, оған талдау
жасай отырып - әлеуметтiк (қоғамның жағдайы, әлеуметтену институттары,
стихиялық әсер етулердiң мiнездемесі және т.б.), типтiк тұлғалық және
топтық (девианттық мiнез-құлық, әлеуметтенудiң кризисi, әлеуметтiк
жиынтықтың кризисi және т.б.)[2].
Ауытқитын әлеуметтену процессiнiң бiр формасы ретiнде жеделдетiлген
әлеуметтенудi айтамыз. Ол жастардың алдын ала әлеуметтiк роллдердi
қабылдауы мен мәжбүрлiкпен жасалған үйретулердiң әдiстерi кiредi. Бұл жас
өспiрiмдер мен жастардың еңбек салаларына ерте жастан бастап үйрету, сол
сияқты ерте тұрмыс құру, отбасын құру, сексуалдық қызығушылықтардың ерте
оянуы, ертерек балалы болуы, сол сияқты әлеуметтiк деформациялардың
түрлерi.
Бұл жағдайда әлеуметтенудiң нормаға жатпайтын формаларының
әртүрлiлiгiнiң iшiндегi қинаушылық әлеуметтену процессi деп айтуға болады.
Қинаушылық әлеуметтену процессi деп жасөспiрiммен үлкен адамның, немесе
үлкен жастағы индивидтiң әлеуметтiк рольдерiн алдын ала меңгеру мен
әлеуметтену процессiнiң нормаларына сәйкес келмейдi. Сонымен қатар бұл
индивидуалдылық немесе топтық мiнез құлықтағы елiктеудiң суррогаттық моделi
ретнде көзге түседi, олар мәжбүрлiк пен iс-әрекеттер жасайды, төменгi
деңгейдегi мәдени құндылықтарды талғамсыз меңгередi.
“Қинаушылық әлеуметтену” процессiнiң түсiнiгi кез келген әлеуметтену
процессiнiң мiнездемесiне регламенттенген процесс ретiнде сәйкес келуi
мүмкiн емес, себебi, әрбiр адам өзiне тиістi уақытында сол кезеңге
байланысты арнайы әлеуметтену процесiнен өтуi керек. Ал әлеуметтену
процессi регламентация процессiнсiз жүруi мүмкiн емес. Бiрақ кез келген
регламентацияның өзi қинаушылық болып саналады. Бiрақта кез келген бақылау
адам еркiндiгiн шектеуге хақылы емес. Еркiндiк керiсiнше мағынасында –
деформацияланған қоғам мен оның институттарының өнiмi болып табылу деп
айтылады, тұлға дамуының табиғи емес жағдайлары, және оның қоғам өмiрiне
заңсыз енуiнiң қинаушылық элеменнтерi.
Қинаушылық әлеуметтену процессi тұлғаның қоғамдығы қалыптасу
процессiндегi қойылған принциптерден алшақтауы (тастанды, бағусыз, қараусыз
қалған балалар немесе қаңғыбастар, көшекезерлер және т.б.) немесе
әлеуметтену институттарының әсерлерiнiң жартылай жоғалтулары,
әлеуметтенудiң стихиялы, кездейсоқтық каналдары жоғарыға шыққан кезде.
Кризистi қоғамда әлеуметтену процессiн ұстап қалу көлемi кеңейедi, бұл
жағдайда әлеумет қазiргi кездегi индивидтердiң толыққанды өмiрге араласуы
мен индивидтердiң қоғамдық өмiрге араласу үшiн қажеттi жағдай жасай алмаған
жағдайда пайда болады. Бұл жағдайларға көбiне қазiргi кездегi жастар
арасындағы жастардың бiлiм алуға, мамандық алуға деген, жұмысқа
орналасушылық, мәдени, спорттық, сауықтыру бағдарламаларының жетiспеушiлiгi
мен әлеуметтiк кепiлдiктерiнiң төмендеуi, елiмiздегi өмiр деңгейiнiң
төмендеуi, криминогендiк жағдайдың белең алуы, осының барлығы жастардың осы
өмiрдегi әлеуметтiк құндылықтар мен сенiмдерiнң жоғалтуына алып келедi. Осы
аталған құбылыстар жеделдетiлген немесе артта қалған әлеуметтену
процессiнiң пайда болуына алып келедi, ол жастар үшiн әлеуметтiк рольдердi
меңгерудi себепсiз артқа шегере бередi, оның тұрақтылығының шектерi
тарылады, инфантильдiлiк жағдайы басым бола бастайды.
Себебi кез келген әлеуметтiк өзгерiстердiң айқын көрiнiсi әлеуметтiк
ауытқу болып табылады, онда жасөспiрiмдер ортасы үшiн әлеуметтiк ауытқитын
iс-әрекеттер әлеуметтiк топтың атрибуты ретiнде қалыптаспай тұра алмайды,
сол сияқты олардың қалтқысыз iс-әрекеттерiнiң айырылмайтын формасы ретiнде
көрiнедi. Басқаша айтқанда жасөспiрiмдермен әлеуметтiк iс-әрекеттердiң
формаларының, бағалылықтарының, нормаларының түрлерiн игеру процессi
жазылған әлеуметтiк нормалармен сәйкес келмеуi мүмкiн, себебi бұл
процесстердi жас өспiрiмдер ендi ендi ғана игеруде. Осының барлығын игеру
арнайы уақыт өлшемi мен осы уақыттағы нормативтi-қалыптасқан iс-әректтердiң
формасын меңгеруге қажет етедi. Яғни, осыған сәйкес девианттық мiнез құлық
басқа да жас аралықтардағы адамдар тобына қарағандағы жиi кездесетiндiгiмен
ерекшеленедi. Осындай мiнез құлықтарды жас өспiрiмдер арасында
қалыптастыратын себептердiң iшiнен бiрнешеуiн ерекше бөлiп қарастыруға
болады, олар жаңадан дамып келе жатқан жас ағзаның физиологиялық
ерекшелiктерi мен әлеуметтiк жетiлмегендiк, олар өз кезегiнде жаңа
нәрселердi көруге, ерекше қызығушылық, сол жасалған iс-әрекеттердiң
нәтижелерiне деген жауапкершiлiктiң, болжамның жоқтығы, олар қажет
болғандықтан сезiмдiк факторлардың басым болып кеткендiгiнен ойлануға,
немесе салдарының қандай болатындығына өз өзiне есеп беруге қабiлетiнiң
жетпегнедiгiмен сипатталады.
Девианттық мiнез-құлықтың диагностикалық маңызды көрсеткiштерiне[3]
келесiлердi жатқызады:
- жағымды бағыттағы өмiрлiк жоспарлар мен профессионалдық алғышарттардың
болмауы;
- оқу процессiне деген санасыздық пен тәртiптiң жоқтығы;
- пайдалы қызығушылықтардың тереңдiгiнiң және жанжақтылығының
жетiспеушiлiгi;
- педагогикалық әсер етулерге сыйламаушылық қарым қатынастың болуы;
- қоршаған адамдардың iс-әрекеттерiн құқық пен моральдық талаптарға сай
критикалық тұрғыдан баға бере алмау;
- өзiндiк критиканың болмауы, өзiндiк анализ жасауға деген қасиеттердiң
болмауы;
- қоршаған ортаға деген назар аудармаушылық, эмпатияға деген талаптың
болмауы;
- жаман әсерлерге бейiмдiлiгi, қиындықтар алдындағы тұрақсыздығы;
- мiнез-құлықтың сыртқы мәдениетiнiң жоқтығы (киiм киуде, сөйлеу
мәнерiнде);
- жаман әдеттер мен қызығушылықтардың болуы (алкоголь, нашақорлық,
никотин, бейберекет балағаттауы және т.б.)
Ш.Е. Жаманбалаеваның пікірі бойынша[4], қазiргi кездегi балалар мен
жасөспiрiмдердiң әлеуметтенуiнiң негiзгi ерекшелiктерi ретiнде ең алдымен
келесi ерекшелiктердi ескеру керек дейдi:
1. Әлеуметтенудiң негiзгi институттарының трансформациясы, ол қоғамдық
қатынастар ретiндегi әлеуметтiктiң өзiнiң бұрынғы типтерiнiң өзгеруi
жатады. Олар ең алдымен отбасы, бiлiм беру жүйесi, бұқаралық ақпарат
құралдары мен коммуникация, қоғамдық ұйымдар сияқты әлеуметтенудiң
негiзгi институттарының трансформациясы болып табылады.
2. Әлеуметтiк реттеу механизмiнiң бағалылық-нормативтiк деформациясы.
Советтiк қоғам кезiндегi құрылған әлеуметтiк нормалар өзiнiң норма-
ережелер ретiнде құндылықтарын жартылай жойғандығы қалтқысыз дәлел
ретiнде алуға болады. Сол сияқты институттанбаған нормалар мен күтетiн
– нормаларға да өзгерiстерге ұшыраған (салт, әдеттер, қоғамдық нрав).
Универаслды нормалардың сәйкес келуi өзгерген, оларды қоғамның барлық
мүшелерiне жекелеген топтардың өмiрлiк iс-әрекеттерiн реттейтiн арнайы
нормаларды ескермегендігiнен сәйкестiктер өзгерген. Адамның қоғамдағы
мiнез құлықтарының вариабельдiлiгi мен альтернативтiк нормаларының
мүмкiндiктерi кеңейдi.
3. Советтiк бейнедегi әлеуметтiк бақылау жүйесiнiң құлауы, әлеуметтiк
санкциялар жүйесiнiң жағымды (марапаттар, сыйлықтар), сол сияқты
жағымсыз, қинаудың қатаң шараларын қолданудың әсерiн санамағандағы.
Әлеуметтiк бақылаудың жүйесi мен әлеуметтiк санкциялар ендi ғана
жасалып келедi.
4. Әлеуметтенудiң ұйымдасқан немесе стихиялық каналдары стихиялықтың
пайдасы мен стихиялықтың ұйымдасқан каналдарына енуi. Олар мектептен
тыс жұмыстардың, сауықтыру жүйесiнiң, балалар мен жастардың еңбек пен
демалыс жүйелерiнiң бұзылуы. Бұқаралық ақпарат құралдары мен
коммуникацияның ұйымдасқан каналынан идеологияланған каналға айналуы
әлеуметтенудiң стихиялық факторлары, және т.б. осының барлығы тұлғаға
өздерiнiң керi әсерлерiн тигiзедi.
5. Әлеуметтену процессiндегi қоғамдық және жеке қызығушылықтардың
тұлғаның құрылуындағы автономдылықтың кеңеюiне, өзiндiк iс-әрекетке
деген кеңiстiктiң ұлғаюы мен адамның творчествосы мен инициативасына
деген үйлесiмнiң өзгеруiне әкелiп соғады.
Осыған байланысты мынадай сұрақ туады: “Реформа кезеңiндегi жастар
әлеуметтенуiнiң қарама қайшылықтары қандай?”
Жаманбалаеваның пiкiрiнше жастардың тәрбиесi мен әлеуметтену аймағының
арасындағы қарама қайшылық – бұл объективтi түрдегi күрделенiп келе жатқан
қоғамдық қатынастар мен, өсiп келе жатқан талаптар жүйесi, өсiп келе жатқан
ұрпаққа деген қоғамның талаптарының ұлғаюы мен жеткiлiксiз деңгейдегi
әлеуметтiк-экономикалық, идеологиялық, саяси-тәрбиелiк әсер етулердiң
құралдарының адамдарға әсеренен туындайды. Тұлғаның дамуының өзi қарама
қайшы жағдайда жүзеге асып келедi, және осыған оқымыстылардың өздерi
әртүрлi келiсiмдер жасауда. Мысалы, А.Г. Ковалев мынадай iшкi қарама
қайшылықтарды айқындап бередi, олар тұлға ерекшелiетерi мен жекелеген
жақтардың теңсiздiкпен дамуындағы арасындағы өзгешелiктер; қызығушылық пен
оны жүзегеасырудың арасындағы қарама қайшылықтар; табиғи мәлiметтердiң
тұлғаның өзiндiк ерекшелiктерi мен сәйкес келмеуiнiң нәтижесiнде пайда
болады[5].
Ал Б.Т. Лихачев мынандай қарама қайшылықтарды бөлiп қарастырады:
“азамат болуға деген объективтi қажеттiлiк пен мiндет сезiмiнiң дамуы,
жауапкершiлiк сезiмiнiң дамуы, қоғамдық активтiлiк, мақсатбағыттылық және
осындай өмiрлiк тәжiрбиенiң жоқтығынан субъективтi қиыншылықтардың,
ерiкiтлiк қысымы мен саналылықтың дамуы арасындағы қарама қайшылықтар деп
айтады”[6].
Қазақстандағы қоғамдық-экономикалық және саяси дамулар қоғамдағы
әртүрлi топтар арасындағы қарама қайшылықтардың пайда болуына әкелiп
соғады, сонымен қатар әлеуметтену мен тәрбие процессi жүйесiн басқаруда да
қиыншылықтар туып отыр. Осы жүйеде мынадай қарама қайшылықтар көптеп орын
алуда:
1. Қазақстан қоғамының қазiргi кездегi нарықтық экономикадағы, азаматтық
қоғамдағы және республикасының бар жағдайы мен ол көптеген жастардың
пiкiрiнше керемет дамыған деңгейiн көрудегi туындап отырған қарама
қайшылықтарды айтуымызға болады.
2. Бiлiм беру реформасының объективтi қажеттiлiг мен мемлекетiмiздiң
тәрбие мәселесiн ресурстармен, құралдарымен қамтамасыз ету
жағдайындағы туындап отыратын қарама қайшылықтар.
3. Қоғамның бұрынғы ескi бағалылықтары мен әлi күнге дейiн жастар одан
айыға қоймаған, және сонымен қатар жаңа құндылықтар, яғни оларды әлi
жастар контингетi әлi меңгере қоймаған құндылықтар арасындағы қарама
қайшылықтар. Жас ұрпақтар қазiргi кезде коммунизм мен социализм
құрылысы туралы қарама қайшы пiкiрде, оларды ескi қоғамның
құндылықтары деп санайды, сондай жағдайда да индивидуализмдi аса
қауiппен қабылдауда, яғни нарығын бағалылықтары, жеке қожалықтар,
еркiндiк, демократия, дiндер алдыда келедi.
4. Жаңадан пайда болған өндiрiстегi, нарықтық қатынастар мен талап
етiлмейтiн жастардың инновациялық потенциалы арасындағы қарама
қайшылық. Қазiргi кезде елiмiзде жастардың еңбек өндiрiстiгiнен
алшақтау процессi айқын көрiнуде, көптеген жастар үшiн еңбек өзiн өзi
жарыққа шығару немесе өзiндiк қабылдауларға деген жағдайлардағы өз
мағынасын жоғалтқан. Сонымен қатар көптеген жастардың өз өмiрлерiндегi
мағыналық жағынан көптеген дәстүрлiк көзқарастар тұрғысынан қайтадан
қарастыруға итермелейдi, және таза ниетпен еңбек етуге, жаңа
мамандығын алуға, бiлiм алуға тырысуға итермелейдi.
5. Жастардың қажеттiлiктерi мен өзiнiң жағдайларының жақсартуы мен
қазақстандық қоғамның қажеттiлiктерiн қанағаттандыру мүмкiндiктерiнiң
жоғарылауының арасындағы қарама қайшылықтары туралы айтылады.
6. Әлеуметтiк әдiлдiк туралы танымдар мен халықтың әлеуметтiк дүниелiк
дифференциациясы мен әлеуметтiк теңдiк, сонымен қатар оның iшiнде
жастардың дифференциациясы арасындағы қарама қайшылықтардың тууы.
7. Қазақстандағы жаңа саяси жүйенiң құрылуы мен демократизацияға деген
саяси курстың қалтқысыз жүзеге асырудың арасындағы қарама қайшылықтар.
Қазақстанда қазiргi жастардың кезде саяси шаршағандық процессi мен
нәтижесiз саяси дискуссиялардың, ант беруден байқалады. Бұл қазiргi
кездегi жастардың – қоғамдық мәселелерге мемлекет тарапынан
салқынқандылық реакция көрсетуi. Сонымен қатар қоғамда жаңадан жастар
құрылымының саяси плюриализмi расталуда.
8. Құқықтық әлеуметтiк мемлекеттiң құрылысын декларациясы мен жастардың
құқықтық, әлеуметiк қорғаусыздығынан, оның iшiнде балалардың
қорғалмағандығы арасындағы қарама қайшылық. Елiмiзде соңғы кездерi
жастардың өте кедейлену процессi белең алуда, туудың санының
төмендеуi, ажырасулардың санының көбеюi, жетiмдiк көрсеткiштерi мен
балалардың ауыруының санының артуы көбеюде. Жастарға қылмыстық
әлемнiң әсер етуi, моральдың таралуы, жастардың заңға құлақ аспаушылық
процесстерiн тудырады. Жастар мен балалардың маргинализация процессi
тереңделе бастады, олар қоғамның қудалаушылығына ұшырағандар
(қаңғыбастар, кедейлер, нашақорлар, және т.б.)[7].
Жастар арасындағы әлеуметтiк процесстердiң жетiстiгi қазiргi қоғамдық
қатынастарда қалыптасқан өмiр бейнесi мен әлеуметтену тәрбие процессiн
жүзеге асыратын тапсырмаларды және факторларды неитралдандыруға көптеген
позитивтi факторлардың қолданылуымен жүзеге аспақ. Үлкен адамдарға
қарағанда, жастардың жаңа жағдайларға адаптациясы үлкен қиындықтармен
жүзеге асуда. Жастардың әлеуметтенуi бүгiнгi күнде құндылықтардың
өзгеруiмен, бағдарлықтар мен ұйғарымдардың өзгеруi қалыптасуда. Осылар
қоғам алдында жастарды жаңа нарықтық қатынасқа үйретуге, және соған қатысты
жаңа жағдайлар туғызуға, мүмкiндiктер беруге тапсырмаларды қояды.
1.2 Жастардың девианттық мiнез-құлық даму классификациясы, тенденденцияры
мен түсініктер.
Социология шегiнде арнайы социологиялық теория пайда болды және
қалыптасты – девианттық (ауытқитын) мiнез-құлық социологиясы. Әсiресе
осындай атпен қырыққа жуық зерттеу комитеттерiнiң халықаралық социологиялық
ассоциациялар жұмыс iстеуде. Оның қайнарының басында Эмиль Дюркгейм тұрды,
арнайы ғылыми бағыт ретiнде тұрақты құрылуы ең алдымен Р. Мертонға, А.
Коэнға, К. Томасқа және А. Знанецкийдiң еңбектерiмен көрiнедi, олар
әлеуметтiк дезорганизациядағы универсалды процесстердi әлеуметтiк
өзгерiстерiстердiң бөлiнбейтiн бөлшегi ретiнде қарастырды, Р. Феррис, Э.
Тириакьян, Т. Шибутани және басқалары девианттық мiнез-құлықтың әртүрлi
формаларын әлеуметтiк дезорганизация формалары ретiнде қарастырды.
Девианттық мiнез-құлық мәселелерi әлеуметтiк жанжал теориясының
негiзiнде қарастырылады. А. Коэн әлеуметтiк топтарға нақты қауiптi оның
ұйымшылыдығын қалыптастырып, топтық нормалардан оның мүшелерiнiң ауытқуын
азайтады, және сонымен қатар ауытқитын мiнез-құлық жасайтын топтың
мүшелерiне қатысты топтық репрессияға ұшырататындығы басым көрiнедi. Жанжал
теориясына қатысты, әлеуметтiк жүйедегi мiнез-құлықтың мәдени бейнелерi
ауытқитын мiнез құлық болып табылады, егер ол басқа мәдениеттiң
құндылықтарына негiзделген болғанда. Девианттық ауытқитын мiнез- құлық
теориясы арнайы социологиялық теория ретiнде құрылымдық функционализм
теориясының аясында дамиды. Р. Мертон аномия теориясын қолдана отырып,
девианттық мiнез-құлық теориясын мәдениеттiң жасайтын мақсаттарымен
әлеуметтiк-ұйымдасқан оларға жету жолдарының құралдары арасындағы пайда
болған келiспеушiлiктер деп түсiндiредi. Оның пiкiрiнше әртүрлi топтар үшiн
бiркелкi емес мақсаттарға жетудiң ресми жолдары қоғамның ресми құрылымымен
қамтамасыз етiледi, және осылардың функционалдық жетiспеушiлiктерi мақсатқа
жету үшiн қолданатын бейресми құрылымдардың пайда болуына негiз болады.
Девианттылықты бағалау критериi бұқаралықтың достастығына, “өзiне”
және “басқаларға” деген бiрлiгiнен, бiр бiрiне келiсiмге келу
мүмкiндiктерiнiң тудыруы өздерiнiң “мендiгiн" шектеу арқылы. Бұл жерде
адамның қай шекте девианттық мiнез-құлықтағы екендiгiн анықтайтын шегараны
анықтау қажет. Осы критериидiң негiзiнде жеке және қоғамдық
қызығушылықтардың принциптерiнiң сәйкес келуi негiзделген. Бұл жерде менiң
еркiндiгiм басқа адамның еркiндiгiмен шектеледi – бұл ең басты принцип,
осыны бұзған адам, яғни девиант болып саналады. Сол үшiн де девианттық
мiнез құлықтың ең негiзгi рационалды критериi ретiнде осы мiнез-құлықтың
түрiнiң зияны мен қоғамдық пайдалылығын қарастырамыз.
Бiрақта девианттық мiнез-құлықтың спецификалық критериiнiң бағасын
анықтау, егер девиация әртүрлi дәуiрлерде тұрақты, жалпылығы бар, солар
арқылы девианттық мiнез-құлықтың әртүрлi түрлерiн салыстыруға мүмкiндiк
бередi.
Шындығында, қандай мiнез-құлық кез келген дәуiрде девианттық па әлде
девианттық емес па соны анықтап алайық? Кез келген мiнез құлыққа баға беру
оның басқа да мiнез құлықтармен салыстыруды мақсат етедi.
Девианттық мiнез-құлыққа баға беру критерiн анықтау бiр жақты емес,
себебi бiздiң қоғамымызда қандай мiнез-құлықты девианттық деп айту, және
оны ажырата бiлу өте қиын. Девиацияның әсiресе айқын көрiнетiн мысалдары
ретiнде адамгершiлiктiң жоқтығын көрсететiн iс-әрекеттер, олар әрқашанда
талқылауларға түсiп отырады, бiрақ бұл жерде оларға толықтай, нақты
анықтама беру өте қиын. Бiрақ кiсi өлтiрудiң өзi арнай жағдайларда ақаталып
жатады. Мысал ретiнде, алғашқы қауымдық кезеңде ашығу кезеңiнде кiсi
өлтiрушiлiк талқыға түспейтiн, яғни ол жағдайдың қысымымен жасалған iс-
әрекет деп түсiнген. Ол айып тағулардан босатылған, ол өндiрiстiк күштер
қатайған кезден бастап, және қоғам материалдық жағдайларды жасай алатын
кезеңнен бастап, яғни бала шағасын асырау үшiн, денсаулық үшiн неше күш
керек соның барлығына есеп бере алатын болған кезеңнен бастап ол барлық
жеңiлдiктерден болсады, яғни бiз үшiн қылмыс болып табылады. Бiз көрiп
отырғанымыздай iс-әрекеттiң бағасы тарихтан берi заман өткен сайын өзгерiп
отыруда, және олар әлеуметтiк-экономикалық себептермен ұлттық дәстүрлер
мен, мәдениетпен өзгерiске ұшыраған құндылықтар қатар ажыратылады.
Көптеген жұмыстардың нәтижесiнде девианттық мiнез-құлық концепциясының
позициясына деген сенiм күмәнға ұшыраған, оның негiзгi нүктесi - әлеуметтiк
норма. Көптеген батыс зерттеушiлерi (Г. беккер, Д. Китсус, К. Эриксон, және
т.б.) дамытқан теориялар былай дейдi: iс-әрекеттердi девианттық деп
мойындау үшiн қоғамдағы әлеуметтiк топтардың қызығушылықтарымен анықталады.
Бiрақта осындай қорытындылар тапсырмаларды жеңiлдетпейдi, себебi “билiк
етушi” деген ұғымның өзi объективтi емес баға беруде, билiк ететiн
топтардың өзiнiң жағдайларын ұсынады және азшылықтың мiнез-құлығының
түрлерi, олардың дәстүрлерi мен салттарымен әлеуметтiк жағдайларымен
санаспағандығынан барып туындайтын түсiнiктi девианттық деп айтуға болады.
Бұл жерде шешушi маңызды сл мiнез құлықтың өзi емес, адамдардың оған деген
қарам қатынасында болады. Аяуды бiлмейтiн қоғам тiптi қорғаусыз адамды да,
тiптi адал, кiнәсiз адамды даттай алады, яғни оны девиант жасай алады[8].
Жоғарыда айтылған зерттеушiлер әлеуметтiк нормалардың қоғамдық топтардың
қызығушылығына қарасты екендiгiн дұрыс аңғарғандығымен, бiрақ кейбiр
жағдайларда аяқ астынан пайда болатын жадайлардың әсерiнен қоғамдық
нормалардың құрылуы, сонымен қатар қоғамдық қатынастардың объективтi
табиғатын естен шығарып алған, олар нормаларда көрiнетiн және сол сияқты
мiнез-құлықтардан да көруге болады (одан ауытқуын), әлеуметтiк-экономикалық
себептер мен осы да және басқа да құбылыстардың заңдылықтарын бұрмалаудың
арқасында көрiнедi.
Қазақстанда осындай мiнез-құлықтың элементтерi, мысалы, қылмыскерлiк,
iшiмгерлiк және алкоголизм, нашақорлық және суицид (өзiн өзi өлтiрушiлiк),
көптеген ұзақ уақыттар бойы осыларға сәйкес келетiн пәндердiң аясында
зерттелiп келдi: олар криминология, наркология және т.б. мен. Ал
социологиялық зерттеулер 60-жылдардың соңы мен 70-жылдардың басындағы Я.И.
Гилинскийдiң, В.С. Афанасьевтiң[9] және тағы басқалардың еңбектерiнен
көруге болады.
Ал Қазақсанда осы мәселелердi кейiнгi жылдары ғана зерттей бастады.
Девианттық социологияның дамуы мен институтционалдануына деген үлкен
еңбектi академик В.Н. Кудрявцевке[10] тиеселi.
Қазiргi кезеңдiк, отандық девианттық мiнез-құлық социологиясында Д.К.
Қазымбетованың анықтауынша, девианттық мiнез-құлық дегенiмiз – адамдардың
өмiр салтындағы жалпымен қабылданған нормалар мен моральға, құқықтық және
басқа да әлеуметтiк нормаларға сәйкес келмейтiн, тұлғаға, әлеуметтiк
топтарға немесе қоғамға зиян тигiзетiн (немесе пайда әкелетiн), қоғаммен
қолдау табатын немесе тигiзiлген зияндары үшiн әлеуметтiк жауапкершiлiктер
тартатын iс-әрекеттер, қимылдарды жатқызамыз. Ал деликвенттiк мiнез құлық
дегенiмiз – күрделi заң бұзушылықты аңғартады, олар қылмыстық жауапкершiлiк
тартуға апарып соғады. Девианттық мiнез- құлықтың деликвенттiк мiнез-
құлықтан өзгешелiгi, девианттық мiнез-құлық деликвеннтiк мiнез-құлыққа
қарағанда кеңiрек түсiнiк ретiнде танылады. Девианттық мiнез-құлық
деликсенттi мiнез құлықты өзiнiң бiр бөлiгi ретiнде қарастырады. Девиация –
нормалардың кез келген бұзушылықтарын айтамыз, ал деликвенттiк – ол тек
қана қылмыстық жауапкершiлiктердi алып жүретiн мiнез-құлық актiлерiне
жатады. Осы жұмыста автор девианттық мiнез- құлықтың критерилерiн
анықтайды, олар оның әлеуметтiк маңыздылық критерииiн анықтап бере алады,
осыған байланысты оларды қоғамдық пайдалылығына байланысты позитивтi немес
негативтi және нейтралды деп бөлуге болады. Ауытқулардың осындай түрлерге
бөлiнетiндiгiнен қарап негiзделген саясат құруға болады, ол практиканы
профилактикаға бағыттап отырады және де барлық ауытқуларды жою емес тек
қана негативтi ауытқуларды жоюға көмектеседi. Девианттық мiнез-құлық
теориясының зерттеуiне Ш.К Жаманбалаеваның диссертациясы көп үлесiн қосты,
ол мынадай тақырыпта: “Девианттық мiнез-құлықтың әлеуметтiк мәселелерi”[11]
және оның монографиялары[12]. Бұл еңбектерде автор девианттық мiнез-құлық
дегенiмiз – мiнез-құлық актiсi деп әдiлдiкпен айтады, ол адамдардың iс-
әрекеттерi немесе өмiр салттары, арнай қоғамдағы қабылданған әлеуметтiк
нормалар мен заңгерлік негiздегi салдарлы қоғамдық санкцияларды бұзатын iс-
әрекеттердi қарастырамыз. Берiлген анықтама бiрiншiден, осы мiнез-құлықтың
барлық көрiнiстерiн қамтиды (iс-әрекет, өмiр салттары); екiншiден, ауытқуды
тек ресми жағын ғана емес, сонымен қатар, айтылмаған әлеуметтiк
нормалардағы бейресми ауытқитын мiнез құлық формаларын да қарастырады;
үшiншiден санкцияның әртүрлi түрлерiн қамтиды, олар көбiнде өздерi
девиацияға алып келедi – ол топтық ауытқудан, қоғамдық жақтырмауға және
сонымен қатар толығымен қоғамнан бөлiп тастауға алып келетiн санкциялар.
Бiрақта девианттық мiнез-құлықтың критерииiн анықтау өзгеруде, бұл
жағдайда бiз бiр iс-әрекеттi девианттық немесе оған жатқызбауымыз да
мүмкiн, яғни ол әртүрлi қоғамдарда, салт дәстүрлерге, өмiр шарттарына
байланысты өзгерiп отырады. Әлеуметтiк процесстердiң динамикасы, қоғамдық
өмiрдiң әртүрлi аймақтарындағы кризистiк жағдайлар девиациялық
процесстердiң өсуiне алып келедi, олар нормадан ауытқитын мiнез-құлық
нормаларынан көрiнiп отырады.
Әлеуметтiк норманың толығырақ анықтамасын беру үшiн, аномия сұрағының
негiзiне мән беремiз. Алғаш рет аномия түсiнiгiн қолданған социолог Э.
Дюркгейм. Аномия түсiнiгiн ол “Индивидтiң мiнез құлқының анық реттеушiлiк
процесстерi, моральдық вакуум, ескi нормалар мен жаңа бағалылықтардың нақты
қарым қатынаста жоқ болған тәсiлдерiн көрсететiн, ал жаңа құндылықтардың
әлi күнге дейiн толық iске қосылмаған әлеуметтiк нормалар жоқ қоғамдық
жағдайды қарастырады”[13].
Ал қазiргi кездегi автор В.Д. Плаховтың пiкiрiнше аномия таза күйiнде
кездеспейдi, себебi кездейсоқ кездесетiн процесстердiң iшiнде бiрнеше
ықтималдылық заңдылықтар кездесiп отырады[14].
Бiрақ бұларды бiр бiрiнен ажырату мүмкiн емес. Кез келген нормамен
аномия бiрге жүредi, және бiр бiрiн толықтырып отырады. Сол сияқты онда
нормативтi мiнез-құлықтың элементтерi болады. Осы аталған жағдайлармен
келiсуге тура келедi, себебi, Қазақстандағы әлеуметтiк жағдайды ескеретiн
болсақ, онда осы мәселелер бiзге ауытқитын мiнез-құлық белгiлерiн ажыратуға
мүмкiндiк бередi. Я. Гилинскидiң пiкiрiнше әлеуметтiк нормаларға қатысты
өзiнiң мазмұны мен мiнездемесi жағынан әртүрлi болуы мүмкiн, бiрақ ол әр
уақытта емес, бiр ғана мезгiлде, уақытта, бiрақ әртүрлi қоғамдар арасында,
әртүрлi топтар арасында болуы мүмкiн[15].
Мысалы, құдайлар нормасы мен “истеблишмент”, ұрылар заңы, көпеген
әртүрлi дiни бiрлстiктердiң заңдары, жастар субмәдениетiтiң нормалары
(хиппи, панктер, рокерлер және т.б.) бар. Моральдық нормалар қоғамның
мүшелерiнiң позитивтi бағаларына қатысты қоғамда құралады, және пайда
болады. Қазiргi кезде әлеуеттiк даму жылдамдықтарымен ерекшеленедi,
соныдықтан да бағалы құндылықтар мен адамдардың бағалылықтары тез өзгередi.
Құқықтық нормалар сол сияқты қатысты ұғым, мемлекеттiң орнатқан
заңдылықтарына қарамастан олар уақыт өткен сайын өзгерiске ұшырап отырады.
Немесе, мысалы, әрбiр мемлекеттегi iстелген қылмыстарға байланысты
жауапкершiлiкке тартылу жастары әр түрлi олар 11 ден 18-20 жас
аралықтарында белгiленедi.
Отандық және шет елдiк әдебиеттердi зерттей келе девиацияның
мәселелерi мен мазмұнына қарай бiз келесi ұйғарымдарға келдiк, олар
ауытқудың негiзгi себептерi адамның өзiнде болады (биологиялық үйлесiм),
қоғамда (жанжал теориясы мен функционалистiк концепциялар), әлеуметтiк
қоршаған ортада (интеракционизм). Социомәдени үйлесiм девиацияның пайда
болу себептерiн зерттеу көп факторлылыққа қарасты, сызықтық үйлесiмнен
алшақтау үшiн дисциплина аралық үйлесiмдi өзiне қосып алады. Жастармен
девианттық мiнез-құлықтарды жасауының себептерi туралы жұмысымыздың келесi
бөлiмiнде толығырақ тоқталып өтемiз.
Бiз алдыңғыда айтқанымыздай кез келген нормалардан ауытқу девианттық
болып талбылады. Осыннан барып девианттық социологияның пәнi туралы айтуға
болады, ең алдымен әлеуметтiк нормалардың бағалылықты-квалификациялық
ролдер жинағын көрсетедi. Бұндай ұйғарымдарсыз девианттық мiнез-құлықтың
шекарасы мен аймағын танып бiлуiмiз мүмкiн емес, яғни нормалы немесе
нормалы еместiң арасындағы айырмашылықты ажыратуымыз мүмкiн емес. Егерде
осылай айтуға болатын болса, бұл тек қана зерттеудiң ресми бөлiгi ғана, бұл
тек зерттеудiң мiнездемесiне кiретiн объективтi бөлiгi ғана болып табылады.
Осы пәннiң басқа бiр бөлiгi, ол мазмұнды деп аталады: бұл жерде нақты
девианттық мiнез-құлықтың мазмұны туралы, олардың пайда болу көздерi,
түрлерi, себептерi, әрекет ету механизмдерi, салдары, олармен күресу
жолдары және т.б. туралы айтамыз. Осындай мазмұнды жоспарда девианттық
мiнез құлық әртүрлi құбылыстардың түрлерiнiң зерттеулерiне кiредi, ол
әлеуметтiк өмiрдiң контекстiнде, және олардың заңдылқтары ретiнде, текқана
нормаларды бұзу шегiнен емес, басқа да сапалы жақтарынан зерттеуге алу.
Осыннан барып кiлттiк негiзге жақындауға болады, яғни девианттық мiнез
құлықтың анализiн қарастыра аламыз.
Бiз анықтағандай девианттық мiнез-құлық дегенiмiз – бұл құбылыстардың
кең ауқымдылығы. Кең ауқымда қарастырғанда девиант деген – нормадан
ауытқыған кез келген адам. Осындай ұйғарымда ауытқудың түрлерi мен көлемi
туралы айтқанымыз жөн болар. Девианттық мiнез-құлықтың түрлерiне қылмыстық
шаралар, алкоголизм, нашақорлық, жезөкшелiк, гомосексуалдылық, азартты
ойындар, психикалық бұзылушылық, өзiн өзi өлтiрушiлiк жатады.
Тар мағынасында алғанда девианттық мiнез-құлық деп қылмыстық шараларды
жатқызамыз оның iшiнде қылмыстық жауапқа тартылатындарды, заңға
қарсышығушылықты айтпағанда, осындай ауытқуларды айтамыз. Заңға қайшы iс-
әрекеттердiң жиынтығы немесе қылмыстық iс социологияда ерекше атпен
аталады, ол деликвенттiк (сөзбе сөз қылмыстық) мiнез-құлық деп аталады. Осы
екi мағынада – кең және тар мағынасы да социологияда екеуi де қолданылады.
Бiз девианттық мiнез-құлық мәселелерiн келесi параграфта қарастырып өтемiз,
яғни девианттық мiнез-құлық бөлiмiне арнаған. Ал ендi бiз кiлттiк
категорияларды қарастырамыз: девиация, позитивтi ауытқулар, деликвенттi
мiнез-құлық, саяси мiнез-құлық, жанжалдық девиация, әлеуметтiк аномия.
Алдымен бiз “девиация” түсiнiгiн қарастырамыз. Девиация (рп) латын
тiлiнен аударғанда бағыттан, эталоннан, ортадан, қалыпты жағдайдан ауытқу
дегендi бiлдiредi. Осыдан барып кез-келген нормадан ауытқу. Осындай
абстрактылы шекараны анықтауы бiздi қызықтыратын объектi мен пәнiн ерекше
зерттеуге мүмкiндiк бермейдi. Соныдықтан бiздi әсiресе әлеуметтiк девиация
қызықтырады, сонымен қатар девианттық және деликвенттiк мiнез құлықты
қарастырамыз.
Осы түсiнiктер арасындағы мағынасында әртүрi ерекшелiктер бар. Сонымен
әлеуметтiк девиация процессi мәселенiң философиялық -методологиялық
аспектiсiн, адамның дамуының креативтiк және жанжалдық жақтарын, әлеуметтiк
нормадан кез келген ауытқуларды (позитивтi және негативтi) қарастырады.
Қалыптасып қалған дәстүр бойынша девианттық мiнез құлықты әдебиетте
қолдануы ассоциалды, заңға қайшы мiнез-құлықты, әлеуметтiк нормаларға
сәйкес келмейтiн, мiнез-құлық ережелерi, нақты қоғамдағы бағалылықтарын
ашады. Девианттық түсiнiгi субъектiнiң жеке мiнездемесiн (индивидтiң,
әлеуметтiк топтың), және девианттық мiнез-құлыққа жақындығын көрсетедi.
Осы түсiнiктерге берiлген мiнез-құлықтың индивидуалдылық формалары
анықтамаларға мән берiп қарастырайық.
Негативтi ауытқу – шындық нормалардың қандай да бiр ауытқуларды да
қарастырады (моральдық және құқықтық). Осындай ауытқулар қоғамға тұтастай
немесе жеке тұлғаға зиян келтiредi, сол үшiн де тек қана қатардағы
ауытқулар емес (девиация, аномия), патология ретiнде, мiндеттi түрде
қиылысатын ауытқулар түрiн айтамыз.
Позитивтi ауытқулар – бұл қандай да бiр жалған нормалардан ауытқу
(моральдық немесе құқықтық). Осындай ауытқулар тек қана қоғамға зиян
келтiрмейдi, ол қарама-қарсы оның прогрессивтi арығарай дамуындағы
жоспарларына пайдалы, себебi олар ескiрген, шаршаған нормаларды ығыстырады.
Позтивтi ауытқулардың криминализациясы – құқықтық жүйенiң толығымен
реттелмегендiгi, оның әлеуметтiк адекваттылығы емес.
Қылмыс – ол қылмыстық құқықтың қандай да бiр нормаларын бұзатын
ауытқуды айтамыз. Қылмыстың жекелеген түрлерi қылмыстық кодекстiң
статьяларына сәйкес қарастырылады.
Деликт – бұл қандай да бiр норманың құқықтық түрiн бұзатын азаматтық,
административтiк және т.б. ауытқулар.
Девианттық мiнез-құлықтың индивидуалды формалары осындай.
Девианттық мiнез-құлықтың индивиуалды формалары массалық ауытқудың
формаларына сәйкес келедi, олар әдебиеттерде мынандай түсiнiктермен
анықталады, “девианттық”, “заң бұзушылық”, “қылмыскерлiк”, “деликвенттiк”
және “аморальдылық”.
Сонымен қатар, бiз девианттық мiнез-құлықтың негiзгi категорияларын
қарастырдық. Ендi осыдан барып көптеген әлi басы шешiлмеген сұрақтар
қалады: әлеуметтiк нормаларға сәйкес келетiн кез келген нормаларды бiз
ауытқитын мiнез құлыққа жатқыза аламыз ба жоқ па? Бұл сұрақ нелiктен туып
отыр, себебi көптеген авторлар “девианттық мiнез құлық”- деген түсiнiк екi
жақты мағына бередi, олар бiр жерлерде пайдалы iс-әрекеттерге де қатысты
айтылатын ұғым (көбiнесе, жаңалық ашуға, әлеуметтiк творчество)[16].
Кутыревтың айтуынша, “девианттық мiнез-құлық жағымды жағына да бағытталуы
мүмкiн; бiз бұлай дейтiн себебемiз, мысалы, оның жазуы бойынша – олар
көбiнде инициатива, кәсiпкерлiк”[17].
Бiздiң көзқарасымыз бойынша девианттық мiнез-құлық iс-әрекеттерi
қоғамда қалыпты жағдай ретiнде қабылдауға да болады. Осындай жағымды
девианттық мiнез-құлықтың формалары ретiнде қоғамдағы кездесетiн
антиәлеуметтiк немесе жалған нормалардан ауытқуды айтамыз. Бiрақта кез
келген девианттық мiнез-құлықтың формаларын абсолюттендiру, жалпы бiр
идеалды формаға енгiзу мүмкiн емес. Оны қабылдаудың өзi қатаң анализдi
талап ететiн нақты бiр жағдаймен байланысты. Бiздiң қоғамымыз үшiн, әсiресе
нарықтық қатынастар жағдайында, жаңашылдық, творчество, ескiрген
канондардың сынуы тарихи қажеттiлiк пен объективтi қажеттiлiк болып
табылады. Дамып келе жатқан, өсiп өнуге жаңалыққа бейiм организмдi
басқарудың әсерiмен ескiрген, тоқтауда тұрған формаларға үйрету мүмкiн
емес. Керiсiнше, формалар шаруашылықтың арнайы бiр тапсырмаларына қарап
мiндеттi түрде бiр қалыптарға сәйкестелулерi керек. Бұл жерде бiз ескiрген
нормалар туралы айтамыз, олар қоғамның прогресстiң дамуына тежеуiш болып
табылады. Бұл жағдайда жаңашылдық, творчество прогрессивтi нормаларды жоққа
шығармайды, немесе оның ары қарайғы дамуына – не құқықтық, не жағымды
нормаларға еш кедергiсiн тигiзбейдi. Құқық немесе жағымдылық әлеуметтiк
творчествоның активтерiн тек қана шектеп қоймайды және олардың дамуына
көмектеседi. Ал қылмыстық жағдайды алатын болсақ, оны басқаша қарастыруға
болады, қылмыскерлiк бiздiң нарықтық қоғамымызда өзiнiң барлық түрлерiмен
жабайы нарықтың пайда болуы мен етек ала жайылуына, және “либерализация”
процессiнiң болуына көмектеседi, яғни олар экономикалық кризистiң фонындағы
коррупцияның етек ала жайылуына нағыз алғышарттар болып табылады.
Девианттық мiнез-құлықтың келесi түрi ретiнде, бiз – деликвенттiк
мiнез құлықты айтуымызға болады.
Әлеуметтiк нормаларды бұзу салқынқанды немесе салқынқынды емес, саналы
немесе санасыз болп табылмайды. Барлық күрделi ауытқулар, олардың
саналылығына немесе санасыздығына қарамай олардың барлығы заңға қарсы iс-
әрекеттер категориясының қатарына жатады, яғни деликвенттiк мiнез-құлық деп
айтуымызға тiптен болады.
Девианттық немесе деликвенттiк мiнез-құлықты келесi негiздерi бойынша
ажыратуымызға болады: бiрiншiсi қатысты, белгiлi топтың мәдени нормаларына
қатысты емес. Бiрақ деликвенттi мiнез-құлық мемлекеттiң заңдарына
байланысты абсолюттi қарым қатынас. Әлеуметтiк төмендегiлердiң көшедегi
тонаушылықтары, бiр жағынан қарағанда ақша табудың немесе әлеуметтiк
әдiлеттiктi орнатудың қалыпты жағдайы ретiнде көрiнуi мүмкiн. Бiрақ бұл
ауытқу емес, қылмыс, себебi, абсолюттi норма бар жерде – юридикалық заң
бар, олар кiсi тонаушылықты қылмыс ретiнде тiркеп отырады.
Яғни заңға қайшы iс-әрекеттердiң барлығы немесе қылмыстар,
социологияда ерекше атау алды, ол деликвенттiк мiнез құлық деп аталады
(сөзбе сөз ұылмыстық деп аталады).
Әлеуметтiк өмiрде мынадай жағдайлар болуы мүмкiн, ауытқитын мiнез-
құлық (девианттық мiнез құлық) кең әлеуметтiк қабаттарға, әлеуметтiк
институттарға, нормаларға, құндылықтарға тарап, сонымен қоғамның өзiндiк
құндылықтарына қауiп төндiредi. Қоғамның бұндай жағдайы аномия деп аталады,
ол сөзбе сөз талдау жасағанда қоғамның деформациясы, реттелмегендiгi.
Бұл әсiресе әлеуметтiк кризистер, тереңдетiлген реформалар, соғыстар,
революциялық төңкерiстер және басқа да үлкен әлеуметтiк қиыншылықтарда да
кездеседi. Девиацияның барлық саланы қамтитын формасының мiнездемесi
осындай. Қоғамға әлеуметтiк аномия жағдайынан шығудың екi формасы бар:
жедел, шешiмдi және компромиссiз, әлеуметтiк өмiрдiң ұйымдарының және
өзiнiң бағалылықтар жүйесiн өткiзу үшiн радикалды, ұйымдасқан және
динамикалық күштер орын алып отырады; ұзақ, қиындықты, ықтималдылық
iзденiстерi, жаңа әлеуметтiк бағалылықтар мен нормалардың ұйымдар мен
институттардың қоғамның қалыпты жағдайын ұйымдастыру үшiн ақырындап осы
қоғамның мүшелерiн қажеттiлiктерi мен мүмкiндiктерi және қызығушылықтарын
алдыға тарту мәселесi. Сол үшiн де Қазақстан қазiргi кезде сы бағытта жұмыс
iстеуге тырысуда.
Девианттық мiнез-құлықтың пайда болуы типологиялық топтардың
ерекшеленуi, спецификалық ерекшелiктерi бар жалпы сүлбелерi бар топтардың
ерекшеленедi. Кейiнгi кездердегi әдебиеттерде адамдардың санасында
негативтi құбылыстардың пайда болуын класиификациялау үшiн iс-әрекеттер
жасалған.
Осыған ұқсас типтендiру адамдар санасындағы бұрынғыдан қалған ескi
қиындықтардан қалғандарға анализ жасауға өзiндiк үйлесiмнiң керек екендiгiн
мiндеттейдi. Бұлайша класиификациялау адамдардың санасына ең кем жағынан
бағытталған – яғни ол мiнез-құлықтағы ауытқуларға (мысалға, әйел адамға
феодалды-байлық қарым қатынас, ұлыдержавалық шовинизм және т.б.).
Басқа көзқарасқа сүйенсек формасы мен түрiне қарағанда ауытқитын мiнез-
құлықтың формасы мен түрлерiне қарап және адамдардың iс-әрекеттiң аймағын
топтастыруды жүзеге асыруда. Осыған сәйкес қарым қатынас аймақтарында
сәйкес – тiкелестiк, эгоизм, қаталды және т.б.; осы рухани өмiрдiң аймағына
– мәдениетсiздiк, бiлiм деңгейiн көтеруге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz