Табиғат және қоғам, олардың өзара қарым - қатынасы

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ
1. Табиғат және қоғам, олардың өзара қарым-қатынасы. 2
2. Қоғамдық құбылыстар мен қатынастар, олардың түрлері. 4
3. Қоғамдық даму ұғымы және оның қозғаушы күштері мен факторлары 5
4 Қоғамдық прогресс және регресс. Әлеуметтік революция және эволюция —
дамудың негізгі формалары 8
Қолданылған әдебиеттер тізімі 11

1. Табиғат және қоғам, олардың өзара қарым-қатынасы

Қоғам деген не, оның адам өміріндегі ролі мен орны қандай деген сұрақ
барлық социологиялық ағымдар үшін басты сұрақ болып келгенін жоғарыда
келтірілген тарихи шолудан көрдік. Қоғам ұғымына анықтама бермес бұрын
табиғат, қоғам деген жалпы ұғымдардың мазмұнын, арақатынасын қарастырып
керейік.
Бұл екі ұғымның арақатынасын бұған дейінгі әлеуметтік философия
курсында қарастырған болатынбыз. Алайда, социология үшін методологиялық
(жалпы теориялық) жетекші болыіі табылатын ол мәселені тагы бір
қарастырганның артықшылығы болмас.
Қоғам — табиғаттың құрамдас бір бөлігі дедік. Сонымен бірге табиғатпен
тепе-тең нәрсе ретінде қарауға болмайтынын да ескеру қажет: бірінші
жағдайда табиғат ұғымын шегіне жеткен аса кең мағынада алып, адамның ой-
санасынан тыс және тәуелсіз өмір сүретін объективтік шындықты, бүкіл
дүниені білдіру тұрғысында қолданамыз. Бұл тұрғыдан қарағанда, қоғам -
табиғаттың бір бөлігі болады.
Ал екінші мағынада алғанда, табиғат әлдеқайда тар мағынада
қарастырылып, өсімдіктер мен хайуанаттар дүниесін, географиялық-табиғи
дүниені түсіндіру үшін қолданылады. Бұл әсіресе адамның тек биологиялық жан
емес, ол негізінен әлеуметтік жан екендігін атап көрсету үшін қажет. Адам,
қоғам әрине табиғат дамуының нәтижесінде келіп шықты, бірақ адам табиғаттың
сапа жағынан жаңа, әлдеқайда жоғары, әлеуметтік формасы екенін естен
шығармау қажет. К.Маркс адамның мәні - қоғамдық қатынастардың жиынтыгы
екендігінде деп анықтағанда, ол адам ең алдымен қоғамның тікелей жемісі
екенін атап көрсетпендігі болды.
Белгілі югославиялық социолог Д.Маркович адамның мынадай үш негізгі
ерекшелігін — жасампаздығын, еркіндік-бостандығын және әлеуметтік жан
екендігін атап көрсетеді де мынадай анықтаманы ұсынады: адам дегеніміз
өзінің табиғатқа деген жасампаздық қатынасында өзін еркін, әрекетшіл және
басқа адамдармен бірігіп әрекет етіп, сөйтіп өзінің биологиялық және
әлеуметтік болмысын қамтамасыз ететін субъект ретінде көрсететін қоғамдық
жануар.
Демек, табиғат және қоғам дсген екі ұғымды тепе-тек қарауға да,
сондай-ақ бір-біріне қарама-қарсы қойып, мүлдем бөліп тастауға да болмайды.
Олар біртұтас шындық, дүниенің сапа жағынан айырмасы бар екі формасы
болады. Ал бұл адам мен қоғамның біртұтас екі негізін табиғи - әлеуметтік
(биоәлеуметтік) негізін дұрыс түсінуге мүмкіндік береді.
Бұл айтылғандардың теориялық жағымен қатар саяси-практикалык маңызы да
бар. Тарихи тәжірибенің көрсетуінше, қоғамның (елдің) әлеуметтік-
экономикалык өмірін жоспарлағанда табиғат жағдайларын ескермеу толып жаткан
сәтсіздіктерге әкеп соғады. Бұл бір жағынан. Екінші жағынан алғанда, елдің,
мемлекеттің саясатын белгілегенде адамнын биологиялық табигатын шешуші
фактор деп қарау, сөйтіп қоғам өміріне табиғат зандарын қолдану реакцияшыл
қорытындыларға негізделген керітартпа әрекеттер тудырады.
Сонымен, қоғам дегеніміз не? Ең жалпы мағынада алғанда, қоғам
дегеніміз адамдардың бірлесуі, жиынтығы. Хайуандардың да, оның ішінде адам
тектес маймылдардың да жиынтыгы, тобырлары бар, бірақ олардың кейбір сырт
көріністері адам қоғамына ұқсас болғанымен, оларды қоғам деуге болмайды.
Қоғам - санасы, ақыл-ойы бар адамдардың жиынтығы.
Жануарлардың биологиялық қатынасының мәніне келгенде табигатпен
қатынас болса, ал адам қоғамындағы қатынастар -адамдардың адамдарға деген
қатынастары. Бұл біріншіден.
Екіншіден, Робинзон Крузо сияқты жеке адамның өмірі немесе бірінен
бірі алшақ тұрған бірнеше адамдардың да өмірі-қоғам өмірі емес. Қоғам болуы
үшін ен кемі екі адам болуы тиіс. Қоғам деген не?— деген сұраққа Маркс
адамдардың өзара қарым-қатынасының нәтижесі деді.
Қоғам адамдардың қалай болса солай жай жинала салуы емес, ол
адамдардың арасындағы айтарлықтай тұрақты және жеткілікті дәрежедегі берік
қарым-қатынасы бар бірлестік. Күнделікті тұрмыста қоғам ұғымы түрліше
мағынада қолданылғанымен, бірақ социологияда қоғам деп мына төмендегідей
сипаттамалары бар жиынтықты айтады: 1) өмір сүретін территория бірлігі
болуы; 2) өзара байланысы тұрақты және біртұтас адамдар жиынтығының болуы;
3) өзін-өзі қамтамасыз ету, өзін-өзі басқаруы, өсіріп отыруы т.б. болуы; 4)
әлеуметтік байланыстардың негізін құратын мінез-құлық нормалары мен әдет-
ғұрыптар жүйесін құратын дамыған мәдени дәрежесінін болуы.
Қоғам ұғымына жалпылама анықтама берудің қиындығы бір катар
жағдайларға байланысты. Біріншіден, бұл көлемі жағынан өте кең және мазмұны
жағынан аса абстрактілі ұғым. Екіншіден, қоғам алуан түрлі тұрғыдан
қарастыруға болатын аса күрделі, көп қырлы құбылыс болып табылады.
Үшіншіден, қоғам — тарихи ұғым, сондактан оның анықтамасы барлык даму
кезеңдерініц бәрін қамтуы тиіс. Төртіншіден, қоғам — әлеуметтік
философияға да, социологияға да, тарихқа да, әлеуметтік психологияға да
және басқа ғылымдарға қатысы бар ұғым.
Жоғарыда айтылған жағдайлардың бәрін ескере отырып, қоғам ұғымына
мынадай жалпы анықтама беруге болады: Қоғам - өз қажеттерін қанағаттандыру
мақсатында өзара байланысудың тарихи қалыптасқан формасында біріккен
адамдар жиынтығы (тобы); бұл топ — тұрақты және біртұтас, өзін-өзі
қамтамасыз етіп, өзін-өзі басқаратын, адамдардың өзара байламысы мен өзара
әрекетін басқаратын айрықша әлеуметтік нормалары мен әдет-ғұрыптарын
қамтитын мәдени дәрежесі жоғары жиынтық.
Қоғам ұғымын ел, мемлекет деген жиі қолданылатын ұғымдардан
айыра білу қажет. Ел деп біздің планетамыздың белгілі бір мемлекетке
қатысты шекарасы бар географиялық территорияда тұратын халықты айтады.
Мемлекет - елдің саяси системасының басты белгілерін бейнелейтім ұғым. Ал
қоғам— елдің әлеумсттік құрылысын сипаттайтын ұғым.
Қоғам біртекті емес, оның ішкі құрылысы және толып жатқан әлеуметтік
құбылыстары мен процестері бар. Оның құрамдас элементтерін құратын мыналар:
адамдар, әлеуметтік байланыстар мен қатынастар, әлеуметтік институттар мен
ұйымдар, әлеуметтік топтар мен қауымдастықтар, әлеуметтік нормалар мен әдет-
ғұрыптар т.б. Социологияның міндеті қоғамның осындай құрылысын ашып
көрсетіп, оның аса маңызды элементтерінің ғылыми классификациясын жасап
беру болуы тиіс.

2. Қоғамдық құбылыстар мен қатынастар, олардың түрлері.

2. Социология қоғамның әлеуметтік құрылысымен тығыз байланыстылығына
бір мәселеге де: қоғам өзгермейтін, қатып-семіп қалған құбылыс па әлде ол
өзгеріс, қозғалыс, дамуда болатын тірі әлеуметтік организм бе, ал егер ол
дамитын болса, онда оны дамытушы күштер, факторлар кандай деген мәселеге
жауап беруді талап етеді.
Социологиялық теориялардың басым көпшілігі қоғамдық құбылыстырдың
өзгерісі мен дамуын мойындайды. Алайда даму деген не, оның мәні мен бағыты
қандай, оның қозғаушы күштері неде деген сұрақтарға олар түрліше жауап
қайырады. Қоғамның даму формалары мен қозғаушы күштсрі жайлы теориялардың
барлығын қарастыруға мүмкіндігіміздің жоқтығын ескере отырып, біз тек
идеалистік көзқарастар меи тұрпайы материалистік теорияларды және қоғам
дамуының ғылыми-материалистік ұғымын ғана қысқаша қарастырамыз.
Қоғам жайлы идеалистік теориялардың бәріие ортақ нәрсе сол. Олар қоғам
дамуының қозғаушы күшін идеядан, сана формаларынан іздейді.
Объективтік-идеалистік соииология қоғамның қозғаушы күшін жоғары
идеядан немесе абсолюттік идеядан іздейді. Енді бір идеалистік теориялар ол
күшті қоғамдық сананың айрықша формаларынан, мәселен халықтың рухани
күшінен, коллективтік санадан, т.б. іздейді. Қайсы бір идеалистік
теориялар қоғамдық дамуды ұлы қайраткер адамдар, олардың идеялары мен
қабілеттері, практикалық іс-әрекеттері шешеді деп түсіндіреді.
Күштеу теориясы деген идеалистік теория да бар. Бұл теория қоғамдағы
өзгерістердін басты күші саяси факторлар, ең алдымен мемлекет деп
есептейді.
Тұрпайы материалистік теориялардың ішінде ең кең тарағандары:
қажеттіліктің өсу теориясы, географиялық материализм және
демографиялық теориялар.
Қажеттіліктің өсу теориясы қоғам дамуының қозғаушы күші жаңадан туып
отыратын қажетттерді қанағаттандыру үшін күресуде деп санайтын батыстық
социал-реформистік теорияға жатады. Бұл теория бойынша, үздіксіз өсіп
отыратын қажетсіну мен оны қанағаттандыру мүмкіндігі арасында ұдайы
сәйкессіздік жоне күрес туып отырады, ал бұл күрес қоғамды ілгері
жылжытады. Сырттай қарағанда дұрыс сияқты көрінетін бұл социал-реформистік
теорияға үңіле қараса, оның қателігін байқау қиын емес, ойткені
қажеттіліктің өзі, тұтынудың сипаты өндірістен тәуелді екенін түсіну қиын
емес: тұтыну қажеттігі өндірістен туады.

3. Қоғамдық даму ұғымы және оның қозғаушы күштері мен факторлары

Демографиялық теория бойынша қоғам дамуының негізгі қозғаушы күші
тұрғын халықтың өсу дәрежесі болып табылады.
Адам - басты өндіргіш күш. Сондықтан өндіргіш күштердің дамуының
белгілі бір дәрежесі тұрғын халықтың сан жағынан өсуіне мүмкіндік қана
тудырады, ал негізгі, түпкі қозғаушы күш өндіріс құрал-техникасының дамуы
болып қала бермек.
Географиялық материализм теориясы бойынша географиялық орта қоғам
тануының шешуші күші болып табылады. Бұл теория географиялық детерминизм
және географиялық поссобилизм болып екіге бөлінеді.
Географиялық детерменизм теориясы бойыиша, географиялық орта тек
қоғамның жалпы даму барысын ғана емес, сондай-ақ қоғамдық құбылыстардың
әрқайсысының барысын да айқындайтын шешуші күш болып табылады. Географиялық
поссобилизм қоғамның дамуына географиялық ортамен қатар басқа факторлар да
әсер етеді дейді.
Әрине географиялық орта өндірістің дамуына қолайлы немесе қолайсыз
жағдайлар тудырады да, ол қоғам дамуына өндіргіш күштердің дамуы арқылы
әсер етеді. Сондықтан оның рөлін жоққа шығаруға болмайды, бірақ оны
абсолюттендіру дұрыс емес.
Қоғам дамуының қозғаушы кушін нағыз ғылыми-материалистік тұрғыдан
тусіну үшін әлеуметтік өзгеріс, қозғалыс және даму ұғымдарының
арақатынасын дұрыс айқындап алған жөн,
Қоғам ұдайы қозғалыста бола отырып, тиісті әлеуметтік өзгерістерге
ұшырайды: құбылыстар мен олардың құрамдас бөліктері бір күйден екінші күйге
ауысады, қайсы бір құбылыстар дүниеге келіп, енді біреулер жойылып жатады,
т.т. Ол өзгерістер микроқұбылыстар деңгейінде немесс макроқұбылыстар (тұтас
қоғам және топтар) деңгейінде болуы мүмкін. Өзгерістерді бір-бірінен тек
көлемі, деңгейі жағынан ғана емес, сондай-ақ мазмұны мен мәні жағынан да
айыруға болады, яғни оларды бір сападан екінші сапаға өту сипаты жағынан да
айыруға болады.
Күнделікті ойлау-сөйлеу практикасында өзгеріс, қозғалыс, даму
ұғымдары тепе-тең мағынада қолданыла береді. Өзгеріс дегеніміз қозғалыс,
өйткені қозғалыссыз өзгеріс жоқ. Сондай-ақ қозғалыс дегеніміз алуан түрлі
өзгерістер.
Алайда өзгеріс, қозғалыстардың барлығы бірдей даму бола бермейді.
Даму деп философияда (әлеуметтік философияда да) материалдық заттар мен
құбылыстардың белгілі бір бағыттағы, яғни өткеннен болашаққа қарай өтетін,
ескіден жаңаның тууына алып келетін сапалық өзгерістерді айтады. Олай
болса, социологияда даму деп кез келген әлеуметтік өзгерістерді
түсінбестен, жаңа қоғамдық қатынастар мен құбылыстардың тууына себепкер
болатын айтарлықтай терең мазмұнды, сапалық өзгерістерді түсінеді.
Түрлі социологиялық теориялар қоғамдық дамуды мойындағынымен, бірак
дамудың қозғаушы күштері мен себептері, заңдылықтары жайлы әр түрлі
анықтама береді. Бұларға дұрыс баға беру үшін алдымен марксистік емес басқа
теорияларын қарастырған жөн сияқты.
Осы тұрғыдан алғанда марксизм, табиғаттағы сиякты, қоғамдық дамудың да
қозғаушы күштерін оның өз ішінен іздейді: адамдар қоғамда өмір сүру үшін
ішіп-жеуі, киінуі керек, баспанасы болуы қажет, ал бұларды өндіру керек,
өндіру үшін қоғамдық өндіріс ұйымдастыру қажет. Олай болса, қоғам өмірінің
ең бірінші де қажетті шарты — материалдық игіліктер өндірісін күн сайын,
сағат сайын үздіксіз іске асыру. Демек, материалдық игіліктерді үздіксіз
жүргізу адамзат тарихының үздіксіздігінің және мәдени жетістіктерінің
бірден-бір шарты болып табылады.
Адамзат қоғамы дамуының қозғаушы күші жайлы марксистік көзқарас
Маркстің Саяси экономия сынына деген еңбегінің алғы сөзінде мынадай
сөздермен қысқаша да толык, анықтап берілген: Дамудың белгілі бір
деңгейінде қоғамның материалдық өндіргіш күштері сол кезде бар өндірістік
қатынастарға, немесе бұған дейін өзінің даму формасы болып келген меншіктік
қатынастарға қайшы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.