Сыртқы сауда статистикасы
Сыртқы сауда статистикасы
МАЗМҰНЫ
1.3. Сыртқы сауда статистикасы көрсеткіштерінің жүйесі 4
Сыртқы сауданың географиялық құрылымы 9
ІІ-ТАРАУ ҚазаҚстан РеспубликасыныҢ сыртҚы сауда статистикасын Ұйымдастыру
19
2.1.Тарихи анықтама 19
2.2.Сыртқы сауда жөніндегі есеп берудің формалары 22
және қозғалысы 22
2.3.Мәліметтерді компьютерлік өңдеу 31
ІІІ-ТАРАУ ҚР-ның сыртҚы саудасын талдау 35
3.1. Сыртқы сауданы динамикалық талдау 35
3.2. Сыртқы сауданы құрылымдық талдау 40
3.2.1. Негізгі тауарлық топтар бойынша сыртқы сауданы талдау 40
3.2.2. Сауда серіктестері болып саналатын елдер шеңберіндегі 41
ҚР-ның сыртқы саудасы 41
3.3. Ұлттық экономикадағы сыртқы сауда ролінің 45
көрсеткіштерін талдау 45
3.4. Сыртқы сауданың негізгі көрсеткіштері арасындағы тәуелділікті
анықтау 48
3.5. ҚР "шөрнектік" сауданы есептеу мен талдау әдістемесі 49
3.6. Ішкі сауда қызметінің анализі 55
3.7. Қорытынды жасау 58
ҚОРЫТЫНДЫ 60
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 61
РЕЦЕНЗИЯ
Т. Рысқұлов атындағы Қазақ мемлекеттік басқару академиясының сырттай оқу
бөлімінің 4 курс студенті Мырзахметова Нағиманың статистика мамандығы
бойынша жазылған Қазақстан Республикасының сыртқы саудасын статистикада
талдау атты дипломдық жұмысында Қазақстан Республикасының сыртқы саудасына
талдау жасалады. Сыртқы экономикалық қызмет елдердің экономикалық дамуында
үлкен орын алады. Сыртқы экономикалық қатынасының негізгі бөлімі ретінде
сыртқы өз есебіне көп жағдайда экономикалық дамуының деңгейін көрсетеді.
Бұл жұмыс кіріспеден, 3 қорытынды бөлімнен нәтижелерден қолданылған
әдебиет тізімінен және қосымша беттерден тұрады.
І-бөлімінде сыртқы сауданың маңыздылығы, оның алдында тұрған
мәселелері және көрсеткіштер күйісі қарастырылған. Автор және де сыртқы
сауда теориясын қарастырды.
ІІ-бөлімінде сыртқы сауда статистикасын ұйымдастыру келтіріледі
статистикалық есеп беру формалары қарастырылады.
ІІІ-бөлім сыртқы сауданың динамикалық структуралық және де сыртқы
сауданың Қазақстан Республикасының экономикасына әсерінің анализіне
арналған.
Қорыта айтқанда бұл жұмыс дипломдық жұмыстарды орындаудың талаптарына
сай орындалған және жақсы бағаға лайық.
ҚР статистика
Агентінің Ұлттық санақ
Департаментінің директоры: Каирова Дәметкен Каировна.
ХВҚ бұл сауданы 4 түрге бөледі – фрахт, басқа транспорттық қызметтер,
туризм және тағы басқа қызметтер. Соңғы қызметтердің үлес салмағы 50%-ке
жуық.
Қызметтердің әлеуметтік саудасының секторына қызметтердің әр алуан
түрлері кіреді, олардың құрамына мыналар кіреді.
1. сыртқы саудамен байланысқан қызметтер, олардың құрамына тауарлар,
теңіздік және басқа транспорт, сақтандыру бойынша қосымша шығындар
кіреді;
2. технологиялық айырбас жасаумен байланысқан қызметтер, оладың құрамына
күрделі құрылыс, техникалық ынтымақтастық, басқару қызметтері кіреді;
3. саяхаттар, оларға туризм мен іскерлік сапарлардан түсетін түсімдер мен
табыстар кіреді;
4. банктік шығындар, лизинг, капиталға салынатын табыспен байланысқан
төлемдер;
5. еңбек ақы және тағы басқа еңбек табыстары (шет елдік жұмысшыларға
төленетін еңбек ақы, сонымен бірге марапаттаулар мен әлеуметтік жәрдем
ақылар);
6. білім беру мәдениет және денсаулық сақтау саласындағы қызметтер.
Осы алуан түрлі қызметтердің барлығын біріктіретін нәрсе – олар өз
табиғаты бойынша халықаралық саудаға қатысады; басқаша айтқанда, оларды
тауарлық емес коммерциялық келісімдер ретінде анықтауға болады, аталмыш
келісімдер екі немесе одан көп тәуелсіз мемлекеттердің азаматтары арасында
бекітімді және төлем баланстарында көрініс табады.
Қызметтер саласының шамасын есептеудегі қиыншылық мынамен
байланысқан, яғни, ереже бойынша қызметтер тауарлармен жинақ түрінде
ұсынылады. Сонымен қатар, қызмет құны - тауар бағасының едәуір үлесін
құрайды. Статистикалық есептен банктік және сақтандыру бойынша түсетін
табыстар түсіп қалады.
Қазіргі таңда қызметтер сферасының ролі оның ЖІӨ-дегі үлесі бойынша
едәуір артып келеді. Бұл еңбек бөлігінің өсуіне және халықтың тұрмыс
жағдайын жоғарылатуға мүмкіндік береді. Қызметтердің халықаралық саудасымен
40-тан аса халықаралық ұйымдар айналысады, оған мүшелік өте қолайлы
жағдайларды туындатады. Қазақстан солардың негізгілеріне кірсе жөн болар
еді, ол қызметтер саудасын ұйымдастырудың халықаралық тәжірибесін қолдауға
мүмкіндік береді және сәйкес тауарларды өткізу кезінде қолайлы жағдайлар
жасайды:
біріншіден, қызметтері сату кезінде, негізінен, делдал қажет емес, олады
өткізу тікелей немес ақпарат негізінде жүзеге асырылады;
екіншіден, әлемдік нарықтағы қызметтер саудасының көлемі тауар, капитал,
жұмысшы күші саудасының көмелеміне тәуелді болады;
үшіншіден, қызметтер сферасы мемлекеттің аман-саулығы, тәуелсіздігі,
егемендігі мен қауіпсіздігі жүйесіне жатады және сондықтан ол едәуір
дәрежеде мемлекет қолында болады;
төртіншіден, қызметтер сферасы адамның жеке сұрақтарын, қажеттіліктерін
қанағаттандыруға бағытталған, елдің ішкі экономикасының дамуын талап етеді.
Келешекте қызметтердің халықаралық саудасында, негізінен, еңбек ету
саласына қызмет көсетумен байланысқан қызметтер басым жағдайға ие болады.
1.3. Сыртқы сауда статистикасы көрсеткіштерінің жүйесі
Сыртқы сауда статистикасы сыртқы сауда айналысының, экспорттық,
импортттық динамикасын, сыртқы сауданы аумақ, ел, тауар түрлері бойынша
бөлуді зерттейді, соынмен бірге орташа бағалар индексін, экспорт, импорттық
физикалық көлемін, сауда шарттарын, тиімділік көрсеткіштерін және тағы
басқаларды есептейді.
Елдің сыртқы айналымы дегеніміз экспорт пен импорт құнының сомасы
әлемдік тауар айналымының көлемі барлық елдердің экспорттарының сомасына
тең.
Сыртқы сауда айналыста жүретін тауарлар құнын есептеу
Әлемдік тауар айналымын есептеу кезінде тек елдер экспорты ғана
саналады, өйткені экспорт түріндегі тауарлар мен импорт түріндгі тауарлар
есебі арасында уақытша арақашықтық, яғни лаж болады. Сонымен бірге бұл
мыналармен де байланысқан, яғни экспортты жеткізудің базалық шарттары ФОБ
(FOB – франкоборт) бағасы бойынша бағаланады, ал импорт СИФ (CІF – цена,
страховка, фрахт) бағасы бойынша есептеледі.
Тауарды бір елден екінші елге жеткізу бойынша сатушы мен сатып
алушының міндеттеріне байланысты, сыртқы сауда контрактысы (келісім-шарты)
тауарды жеткізудің коммерциялық шарттардының 13 түрі негізінде бекітіледі,
аталмыш шарттар сауда терминдерін түсіндіру Ережелерінде (Инкотерис)
көрсетілген. Сатушының сатып алушыға жеткізу шартына байланысты, бағалар
өзгешеленеді.
Мысалы, тауардың бір ғана түріне дайындаушы зауытты бір баға
қойылады, жөнелту портында – екінші (жоғарырақ) баға белгіленеді, келіп
жеткен портында – үшінші (одан да жоғарырақ) баға тағайындалады, өйткені
тауардың сатушыдан сатып алушыға қарай жылжуына байланысты оның құнына
тасымалдау, сақтандыру және тағы басқа қосымша шығындар қосыла береді.
Салыстырмалы мәліметтерді алу үшін, бағаларды бір базиске келтіру керек,
олар барлық экспорттық тауарларға арнап қабылдануы тиіс. Экспорттың
статистикалық бағасын есептеу үшін базис ретінде ФОБ бағасы қолданылады,
ал импортталатын тауарлардың статистикалық бағасын есептеу кезінде,
жеткізудің коммерциялық шарттарына байланысты тауардың фактуралық құны СИФ
бағасы негізінде келтірілуі тиіс.
ФОБ бағасы – өндіріс құны негізіндегі тауар бағасы, оған тауарды
тұтынушыға жеткізіп беру шығындары кірмейді. Мұндай баға СИФ бағасынан
ерекшеленеді, СИФ бағасы құрамына тауарды тұтынушыға жеткізудің барлық
шығындары кіреді. Егер фирма өз тауарына ФОБ бағасын беглгілесе, онда сатып
алушы барлық транспорттық шығындарын мойнына алады. Бұл мүмкін болатын
аумақтың бағалық дискриминацияны болдыртпайды. Аталмыш түсінік баға
саясатын түсіндіреді, бұл кезде өндірушіден әр түрлі қашықтықта ораналсқан
тұтынтушыларға тауар сатушы фирма бағаны зауыт ауласындаң қосу оны
жеткізудің транспорттық шығындары сапасы ретіндегі тауар бағасымен
бегілемейді. Егер фирма тұтынушылардың қандай қашықтықта орналасқанына
қарамастан, олардың барлығы үшін, жеткізу бойынша шығындары бар бір бағаны
белгілейтін болса, онда алыс қашықықта орналасқан сатып алушылар "ФОБ қосу
транспорттық шығындар".
Бағасынан төмен бағаны төлейтін еді, ал жақын орналасқандар ол
саладан көп төлем төлейді.
Осылайша, мұндай баға белгілеу кезінде сатушыдан алыс орналасқан
тұтынушылар пайдасына қарай дискриминациялау орын алады. Транспорттық
шығындардың бір бөлігін өндірушінің өз мойнына алу саясаты транспорттық
шығындар саясаты деп аталады. Мұндай саясат мынадай жағдайда қолданылады,
егер өндіруші қолында монополиялық билік тізгіні болса, сонымен бірге жақын
орналасқан тұтынушылармен салыстырғанда, өте алыс жердегі тұтынушыларда
өнімге деген өте жоғары бағалық эластикалық сұраныс туындайтын болса, онда
бұл саясат та тентабельді болады.
Экспорт пен импорт әр түрлі бағалармен есептелетіндігіне қарамастан,
төлем болансын құру кезінде экспорт пен импорт ФОБ бағалары бойынша
есептеледі, ал транспорттау шығындары көрінбейтін баптарға жатқызылады.
Бағалаудың мұндай реті әлемдік сауда айналымының бірдей шамасын береді.
Экспортта (импортта) есептелетін тауаларға мыналар жатады:
1. Төлем құралы ретінде қолданылмайтын беймонетролық алтын мен күміс;
2. Салым, сыйлық. Қайтарымсыз көмек, БҰҰ-ның технологиялық көмек қоры
есебіне қойлатын тауарлар;
3. Ескеру пайдаланудағы тауарлар;
4. Электр энергиясы, су құбырлар бойынша өтетін мұнай мен газды жеткізу;
5. Шет елдік кемелерге, ұшақтарға сатылатын азық-түлік пен материалдар,
бункерлік отын, жанармай, сәйкесінше отандық кемелер мен ұшақтарға
аталмыш тауарларды сатып алу;
6. Толық құны бойынша бір жылдан астам мерзімге жалға берілетін тауарлар;
7. Елге кіргізілетін реэксперттық тауарлар, яғни елге импортталатын,
бірақ онда қолданылмай, үшінші елге сатылған тауарлар;
8. Ену уақытына тәуелсіз түрде, өз елі аумағындағы және сәйкесінше шет
елдегі жәрмеңкелерде, көрмелерде сатылатын және сәйкесінше сатып
алынатын тауарлар;
9. Бейтарап және шет елдік суларда (концепссияға сәйкес) сатылған (сатып
алынған) балықтар және басқа теңіз өнімдері;
10. Айналымда жоқ бағалы қағаздар, банкноттар, монеталар (коммерциялық
құн бойынша есеттеледі);
11. Лицензия төлемін қоса есептегенде әкеліп (шығарылған) кино және
телефильмдер;
12. Өңдеу мақсатынмен шығарылған тауарлар;
13. Елдегі шет елдік ұйымдардың тұтынуы үшін контракт бойынша сатылған
тауарлар;
14. Белгіленген мерзімнің өтуі бойынша бір атаудағы туарларды қайтару
шарты бойынша тәркіленген экспорт және импорт (тауарлық ссуда).
Жоғарыда аталған барлық тауарлар мен қызметтер сыртқы сауда
статистикасының бақылау бірліктері болып табылады. Олардың есебі құндық
өрнекпен (СИФ және ФОБ бағалары) де, сандық өрнекпен де жүргізіледі.
Сенімділігіне байланысты сандық мәліметтер сыртқы саудалық көтсеркіштерді
халықаралық салыстыру ісінде кеңінен қолданылады. Олар сауда серкітестері
арасындағы тауарлар қозғалыста дұрыс айтқындайды, өйткені олар серіктес
елдердің есеп жүргізу әдістемелеріндегі айырмашылықтарға тәуелді емес.
Сонымен қатар, сандық есеп валюталық құжаттарды, олардың ауытқуын бағалау
және инфляция проблемаларымен байланыспаған.
Экспортталатын және импортталатын тауарлар саны натуралды физикалық
өлшем бірліктерімен (тонна, килограмм, ағылшын фунты) қатар, брутто, нетто,
заңды нетто сияқты салмақ көрсеткіштерімен сипатталады.
Брутто салмағы – бұл ішкі және сыртқы орамның салмағын қоса
есептегендегі тауар салмағы. Ол тасымалдаудың жалпы көлемін талдау үшін
қолданылады.
Нетто салмағы – бұл тарасыз тауардың таза салмағы. Бұл кезде тауармен
(өніммен) бірге соңғы тұтынушыға жететін тауардың буып-түю ыдысы – нетто
салмағына кіреді. Салмақтың бұл түрі сыртқы сауда нқтижелерін экономикалық
талдау үшін өте тиімді және тауардың бір ғана түрінің әр түрлі жеткізуін
дәл салыстыру үшін өте қолайлы.
Заңды нетто салмағы – бұл брутто салмағынан тара салмағының белгілі
бір норма бойынша түсірілуін алып тастау әдісі арқылы алынатын есептік
шама. Өткізу кезінде тауарды тарадан бөлу мүмкіншілігі болмаған кезде
қолданылады.
Сыртқы сауданың айналымын есептеу – тауардың кіруі мен шығуы қандай
сауда келісіміне және қандай кезеңге сәйкес жүргізілгеніне қарамастан,
календарлық кезеңде жүзеге асырылады.
Экспорт пен импорт мерзімі – бұл кезеңдік шекарадан өту кезінде кеден
штемпелінде белгіленген мерзім.
Импорт құны жөнінде айтар болсақ, тауар құны экспорттар елдің
шекарасындағы нарықтық бағалар бойынша анықталады. Фрахт құны, яғни
экспортер ел шекарасынан импортер ел шекарасына дейін тауарды тасымалдау
шығыгдары, тауардың нарықтық құнына қосылады. Сонымен бірге сақтандыру
шығындары – тауар қозғалысы кезінде бақытсыз жағдайлардан сақтандыру
қызметінің құны қосылады. Осының барлығы СИФ бағасын құрайды.
Сыртқы сауданың географиялық құрылымы
Тауар айналымын статистикалық зерттеу оның географиялық құрылымын
немесе орналасуын ескере отырып, жүргізіледі, бұл елдердің сыртқы
эконоимкалық баптарға бағытталуын, елдің сыртқы сауда үшін, елдер мен елдер
тобы бойынша экспорт пен импорттың даму деңгейін және мүмкіндігін, экспорт
пен импорттың тауарлық бұрышын ескере отырып, жекелеген мемлекеттің
халықаралық еңбек бөлінісіне қатысу дәрежесін талдауға мүмкіндік береді.
Халықаралық статистикалық тәжірибеде есептің үш әдісі қолданылады:
1. өндіріс елі – тұтыныс елі;
2. жөнелтуші елі – қабылаушы ел;
3. сатып алушы ел – сатушы ел;
Бұл мынамен байланысты, яғни сыртқы саудада айналыста жүретін тауар
бірнеше рет сатып алуынуы және сатылуы мүмкін.
Бірінші әдім бойынша есептеу кезінде экспорттық өнімді өндіруші ел
және импорттық өнімді тұтынушы елдер анықталады. Өндіруші ел дегеніміз –
бұл елде тауар өңдеу соңғы сатысын (яғни дайын түрге айналады) өтеді, ал
тұтынушы елге тауар өндіріс, өңдеу немесе жеке тұтыну қажеттелікітері үшін
әкелінеді. Бұл әдіс өндіруші ел мен импортер ел арасындағы тікелей
байланысты анықтауға мүмкіндік береді.
Екінші әдіс желеген елдің сыртқы саудасы жөніндегі нақты мәліметтерді
береді, бірақ та жалпы әлемдік экономика бойынша нқтижелердің артуына
әкеліп соғады, өйткені барлық жөнелту және қабылаулардың сомасы делдал
елдердің толық тауар айналымын қосады.
Сатып алушы ел – сатушы елі деген есептеу әдісі – контракт ретінде
экспортер мен импортер өмір сүретін және іс жүргізетін елдерді тіркейді.
Алынған мәліметтер әр түрлі мемлекет тұрғындарының сатып алулары мен
сатуларын сипаттайды. Бұл есептеу әдісі экспорт пен импорт бойынша
валюталық есептеулерді сипаттау үшін қолданылады.
Өзара сауда бойынша жекелеген елдердің статистикалық мәліметтеріндегі
айырмашылық – арнайы және жалпы сауданы есептеудің әр түрлі жүйелерін;
жеткізудің әр түрлі базистік шарттарын; экспорт пен импорт мерзімдерін
тіркеудің әр түрлі ретін қолданумен байланысқан.
Экспорттық және импорттық тауарлар бағасының деңгейі мен динамикасын
зерттеу үшін индекстік әдіс қолданылады. Сыртқы сауда саласында бағалар
индексін, физикалық көлем индексін және сауда шарттары индексін есептеу
қажет. Көрсетілген индекстер импорт пен экспорттың барлық көлемі бойынша
да, жекелеген тауар, тауар топтары, СЭҚ-тің тауарлық номенклатурасы
"тарауы" бойынша да есептеледі. Сонымен бірге индекстер жекелеген елдермен
есптеледі.
Сыртқы сауда бағаларының индексі тауарлардың физикалық көлемінің
өзгеріссіздігі кезіндегі баға өзгерісі есебінен, импорт немесе экспорт
құнының өзгерісі.
Сыртқы сауданың физикалық көлемінің индексі базистік шарттармен
салыстырғанда, есеп беру кезеңінде бағалардың өзгермеуі шарты кезінде
импорт немес экспорт көлемінің өзгерісін сипаттайды.
Әрбір индекс белгіленген базаға сәйкес есептеледі. Индекс базасы
дегеніміз – салыстыру жүргізілетін кезеңдегі шама. Бұл шама 100-ге тең және
оған пайыз түріндегі есептеу келтіріледі.
Индекстің екі түрі бар – тұрақты базасы бар индекстер (базистік) жқнк
өзгермелі базисі бар индекстер (тізбекті).
Базистік индекс уақыттың ұзақ кезеңдегі сыртқы саудадағы
өзгерістерді сипаттау үшін қажет, ал тізбекті әдіс бойынша есептелетін
индекстер белгілі бір уақыт кезіндісінде ғана өзгерістерді сипаттайды.
Әрбір индекстің өзінің құрамдас элементтері бар: өлшегіштер ретінде
қолданылатын индекстелетін шамалар мен салмақтар. Сыртқы сауданың физикалық
индексін есептеуге арналған индекстелетін шамаларға бағалар қызмет етеді;
бағалар индексін есептеу үшін бағалар индекстеледі, ал салмақ ретінде
тауарлар саны қолданылады.
Есептеулер төмендегі схема бойынша жүргізіледі:
1) физикалық айырбас индексі:
2) бағалар индексі:
3) құрылым индексі:
құр=
2)есептік салмағы бар индекстер:
а) физикалық көлем индексі:
б) бағалар индексі:
в) құрылым индексі:
құр=
мұндағы
– сәйкес есеп беру және базистік кезеңдердегі тауарлар саны;
– есеп беру және базистік кезеңдердегі тауар бағалары;
– есеп беру және базистік кезеңдердегі тауардың орташа бағасы;
Егер мәліметтер іріктелген бақылауға негізделсе, онда физикалық көлем
индексі индекстің орташа арифметикалық формасы бойынша, ал бағалар индексі
орташа гармоникалық форма бойынша анықталады.
Кейде индекстегі бағалар орташа бағалармен алмастырылады, сәйкесінше
индекстің мазмұны өзгереді – сыртқы сауда айналымының құрылымы есептеледі
және баға индексі орнына жалпы немесе орташа индекс алынады:
мұндағы – есеп беру кезеңі құрылымындағы базистік кезеңдегі
тауарлардың орташа бағасы.
3) бағалардың орташа индексі:
4) сауда шарттары индексі – экспорттың орташа бағалары индексінің
импорттық орташа бағалары индексіне қатынасын көрсетеді:
Ол тауар құрылымына және жекелеген елдердегі тауар бағаларының
деңгейіне тәуелді болады. Осылайша экспортқа қатысты жекелеген елдермен
бағалық арақатынас индексі есептеледі:
– n елімен сауда жасаудағы немесе елдердің сәйкес экономикалық
топтағы экспортталатын тауарлардың бағасы;
– n еліне экспортталатын тауарлар саны.
Егер бұл көрсеткіштер бірден көп болса, онда базистік кезеңмен
салыстырғанда сауда шарттары жақсарады, егер аз болса – онда ол сауданың
қолайсыз шарттарын дәлелдейді.
Тауар құрылымының баға индексіне қсері төмендегі формула бойынша
анықталады:
Географиялық құрылымның қсері:
Сыртқы сауданың тиімділігі – бұл қоғамдық еңбектің үнемделуі, ол
жекелеген елдердегі бірдей тауар өндірісіне қажетті шығындардың әр алуан
деңгейлерінің есебінен құралады. Сыртқы сауданың жалпы тиімділігімен қатар,
экспорт тиімділігі мен импорт тииімділігі болады.
Сыртқы сауданың халық шаруашылығы, бюджеттік тиімділігі – импорттық
өнімнің отандық өндірісінің шығындарын және экспорттық тауарлар өндірсе
кететін шығындарды салыстыру жолымен анықталады. Осы шамалар арасындағы
айырма сыртқы сауданың дамуымен байланысты шығындардың үнемделуіне тең.
Экспорттық тауарлардың өндірістік шығындары экспорттық орндаудағы
өнім өндірісі шығындарына тең, оның құрамына шекараға дейін тасымалдау және
тиеу шығындары, яғни ФОБ бағаларымен немесе ішкі бағалармен анықталатын
экспорт құны кіреді.
Импорттық өнім шығындары импорттық өнім өндірісі құнына тең, оған өте
сапалы өнімді тұтыну кезінде алынған қосымша экономикалық тиімділік кіреді.
Негізгі, ол өнімді өткізудің ішкі бағаларындағы құн түрінде болады.
Бюджеттік тиімділік көрсеткіштері жалпы республика бойынша, СЭҚ
Министрлігі және басқа ұйымдар бойынша, жекелеген аумақтар және тауар
топтары бойынша есептеледі. Сатып алынатын машиналар мен құрал-жабдықтар
үшін экономикалық тиімділік – осы құрал-жабдықта өнім шығарудан түскен
пайдаға тең болады.
Егер импорт шығындары экспорт шығындарынан көп болса, онда мұндай
сыртқы сауда айырбасы тиімді деп саналады. Экономикалық тиімділік
коэфициенті осы шамалардың қатынасына тең, ол бірден көп болуы тиіс.
Сыртқы сауданың бюджеттік тиімділігінің жалпы көрсеткішімен қатар,
экспорт пен импорт тиімділігің жеке көрсеткіштерінің жүйесі анықталады.
Экспорттық валюталық тиімділігі экспорттан түсетін валюталық түсімнің
оның өндірістік бағасындағы құнына қатынасы арқылы анықталады.
Импорттық валюталық тиімділігі елдегі импорт өндірісіне қажетті
шығындардың импорт шығындарына қатынасы немесе ел ішінде оны өткізуден
түскен табыстың сол импортты алуға кеткен шығындарға қатынасы.
Бұл көрсеткіштер әрбір тауарлар бойынша есептеледі және төмен
валюталық тиімділігі бар тауарлардың сыртқы сауда айналымын есептеп шығару
үшін қолданылады. Бірақ та экспорт пен импорттың сыртқы сауда айналымын
жеке қарастыруға болмайды, өйткені экспорттық кез-келген қысқаруы импорттың
қысқаруына әкеліп соғады. Сондықтан да жекелеген тауарлардың экспорттық
немесе импортының тиімділігінің ақырғы шешімі үшін олардың валюталық
тиімділік көрсеткіштері барлық тауарлар бойынша алынған жалпы импорттық
немесе экспорттық көрсеткішке көбейтіледі:
– тауарлы экспорттың Импорттың орташа
валюталық тиімділігі X валюталық тиімділігі =1
– тауарлы импорттың Экспорттың орташа
валюталық тиімділігі X валюталық тиімділігі =1
Егер бұл валюталық көбейтінділер бірден көп болса, онда бұл
тауарлардың сыртқы сауда айналымы тиімді болады.
Экспорт тиімділігінің көрсеткіштер жүйесі төмендегі мәліметтер
негізінде анықталады:
Кәсіпорын бағасындағы құндар , сыртқы сауда ұйымының ішкі
бағаларындағы құн және сыртқы сауда бағаларындағы экспорттық өнім
құны немесе ол өнімді сыртқы нарықта сатудан түсетін валюталық түсім .
Экспорт өндірісінің тиімділігі мына қатынаспен анықталады: . Бұл
көрсеткіштер арасындағы айырма өнім өндірушілер үшін экспорттан түсетін
тиімділікті көрсетеді және олардың мүддесі – өз бетінше немесе сыртқы сауда
ұйымы арқылы экспорттық өнім әлемдік нарыққа шығару.
Экспорттық бюджеттік тиімділігі мына қатынаспен анықталады: .
Дқл осы жолмен импорт бойынша көрсеткіштерді анықтайды, ол үшін
сыртқы сауда бағаларындағы оның құны немесе импортты сатып алуға кеткен
валюталық қаржылар , ішкі бағалардағы импорт құны және
импортталатын тауарлар сияқты тауарлардың отандық өнідірісі шығындарының
құны анықталады.
Олар қолданыла отырып, мыналар есептеледі:
импортты тұтыну тиімділігі: ;
импортты тұтынудан түсетін тиімділік сомасы:
импорттық бюджеттік тиімділігі: ;
тиімділік сомасы:
Елдің экспорты мен импортының дамуына ықпал ететін факторлар
жөніндегі толық түсінікті алу үшін, сыртқы сауда көрсеткіштері кешенді
түрде зерттелуі тиіс. Ол экспорт пен импорттың сандық көрсеткіштеріндегі
өзгерістерді, шығарылатын және әкелінетін тауарлардың бағаларын және
базистік кезеңмен салыстырғанда елде қалыптасқан сауда шарттарын анықтауға
мүмкіндік береді.
Ұлттық экономикадағы сыртқы сауда ролінің көрсеткіштері
І.Көне көрсеткіштер (ұлттық валюта, АҚШ доллары):
1. экспорт көлемі
2. импорт көлемі
3. сыртқы сауда айналымының көлемі (э+и)
4. сыртқы сауда айналымының сальдасы (э-и)
ІІ.Салыстырмалы көрсеткіштер:
1. ЖІӨ-дегі (ЖҰӨ) экспорттың, импорттың үлесі
2. ЖІӨ-нен (ЖҰӨ) экспорттың, импорттың эластикалық коэффициенттері –
экспорт, импорттың өсу қарқынын ЖІӨ-(ЖҰӨ)-нің өсу қақынымен салыстыру
арқылы есептеледі.
Еимпорт =Тимпорт ТЖІӨ Еэкспорт =Тэкспорт ТЖІӨ
3. Экспорт пен импорт көлемдерінің ара қатынасы, ол импорт шығындарын
тауарлар мен қызметтер экспортынан түсетін түсіммен табудың пайызын
көрсетеді.
І. Экспорттық, импорттық тәуелділіктің көрсеткіштері:
Экспорттық квота – экспорт көлемінің барлық өткізілген өнімге қатынасымен
анықталады.
Экспорттық квота мыналар бойынша есептеледі:
Жалпы өнеркәсіп бойынша
Өнеркәсіп салалары бойынша
Өнімнің маңызды түрлері бойынша – экспортқа өнімді шығару түрінде, ол осы
өнім түрін шығару көлемінен пайыз ретінде өрнектеледі.
Импорттық квота – ЖІӨ-ге импорт көлемінің қатынасы. Өте дәл
есептеулер әкелетін өнім көлемін жекелеген сала ресурстарымен салыстыруға
мүмкіндік береді:
саласы өнімнің импорты саланың ақырғы өнімі
Шикізаттың маңызды түрлері (бидай, мақта, ет) бойынша елдің
тәуелділігі мынадай қатынаспен сипатталады: импорт тұтыну.
Өнімнің маңызды түрлері бойынша бұл көрсеткіш импорттың көрінетін
тұтынуға қатынасы ретінде есептеледі. Өнім түрінің көрінетін қатынасы
ретінде былайша есептеледі: өндіріс + импорт – экспорт.
Өнеркәсіп саласындағы өнім өндірісінде шет елдік өнім үлесінің өсуі
импорттық тәуелділіктің күшеюін дәлелдейді. Өз бетінше импорттық тәуелділік
көрсеткіші жекелеген салалардың және жалпы ел экономикасының әрекет ету
сипатын анықтайды. Өндірістің мамандануы тар елде импорттық тәуелділіктің
мәні зор болады.
Елдің әлемдік экономикаға қатысуын төмендегі көрсеткіштер анықтайды:
1. Әлемдік экономикадағы елдің үлесі
2. Әлемдік тауар айналымындағы ел экспортының үлесі
3. Салыстырмалы экспорттық мамандану коэффициенті
4. Дифексификация коэфициенті
Экспорттық мамандану коэффициенті елдің әлемдік нарықтағы мамандану
сипатын анықтайды.
Ол ел экспортының жалпы саласындағы тауар экспортының үлес салмағының
– осы тауардың әлемдік экспортының жалпы көлеміндегі тауар экспортының үлес
салмағына қатынасымен есептеледі:
,
мұндағы – – елі экспортының жалпы көлеміндегі -тауардың
үлесі.
– осы тауардың әлемдік экспортының жалпы көлеміндегі -тауардың
экспортының үлесі.
Егер бұл коэффициенттің кез-келген өнім бойынша шамасы 1-ден көп
болса, онда аталмыш ел әлемдік шаруашылықта осы өнімді өндіру және сату
ісіне маманданады деп есептеледі.
Диверсификация коэффициенті ел экспортының жалпы сомасындағы тауар
экспортының үлес салмағы осы тауардың әлемдік экспортының жалпы көлеміндегі
тауар экспортының үлес салмағы арасындағы айырмамен анықталады:
диверсификация (К=0.1)
Егер бұл коэффициент 1-ге жақындаса, онда ел осы өнімді өндіруге
маманданатын болады.
Елде өндірілетін тауар экспортының ассортиментінің өсуі кезінде бұл
мән 0-ге ұмтылады.
ІІ-ТАРАУ ҚазаҚстан РеспубликасыныҢ сыртҚы сауда статистикасын Ұйымдастыру
2.1.Тарихи анықтама
Қазақстан Республикасындағы сыртқы сауда статистикасының жамуын 2
кезеңге бөлуге болады:
1.1994 жылға дейінгі сыртқы сауда статистикасы – мәліметтер СЭҚ-ті
жүзеге асырушы кәсіпорындардың тікелей есебі негізінде жиналған. Бұл кезде
бұрынғы КСРО-ның елдерімен республикалармен болған сауда жөніндегі
мәліметтер КСРО аумағында әрекет еткен өнім классификаторына сәйкес
тауарлардың шектелген номенклатурасы бойынша жиналған. КСРО-дан тыс
орналасқан елдермен сауда жасау жөніндегі ақпарат тауарлыө толық
номенклатурасы бойынша қалыптасты:
1992 жылға дейін – Өзара Экономикалық Көмек Кеңесіне қатысушы
елдердің сыртқы сауда номенклатурасы бойынша;
1995 жылдан бастап – ЕО-тың үйлестірілген тарифтік-статистикалық
номенклатурасы негізінде жасалған СЭҚ-тің Тауарлық номенклатурасына сәйкес;
1992 жылға дейін құндық бағалау ұлттық валютада жүргізіледі, ал 1992
жылдан бастап – АҚШ долларында.
2.1994 жылдан бергі сыртқы сауда статистикасы республика тауарлардың
сыртқы саудасы бойынша ақпарат жинаумен қатар статистикалық есеп негізінде
статистикалық мақсаттар үшін Жүктік кезенедік деклорацияны (ЖКД) өңдеу
басталды. Ал 19995 жылдан бастап кәсіпорындардың есеп беруі алынып
тасталды, ал тауарлардың сыртқы саудасы бойынша барлық ақпарат кедендік
статистика мәліметтеріне негізделеді. Кезендік статистикаға өтуге
байланысты, Қазақстанның ТМД елдерімен және әлемнің басқа елдерімен сыртқы
саудасы бойынша көрсеткіштер есебі бірыңғай әдістемеге келтірілді,
тауарлардың біртұтас номенклатурасы (СЭҚ-тің ТН-ы) және ортақ құндық
бағалау (АҚШ долларында) қолданыла бастады.
Осылайша, 1994 жылға дейін республикадағы сыртқы сауда жөніндегі
мәліметтер әр алуан сипатта болады, сауданың жалпы көлемі жөніндегі
біртұтас ақпараттық база 1994 жылдан бастап, ал тауарлар бойынша – 1995
жылдан бастап құрылды.
Сыртқы сауда статистикасының қалыптасуы мен дамуы барысында
әдістемені жасау, тауарлар қозғалысы жөніндегі ақпаратты жинау, өңдеу,
төлем балансын жасау істерін Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі
Агенттік жүзеге асырып отырған. 2000 жылдан бастап, халықаралық қызметтер
жөніндегі бірінші ретті ақпаратты жинау, өңдеу және Республиканың төлем
балансын құру ісін ҚР-ның Ұлттық Банкі өз қолына алды. Өз шешімін дәлелдей
отырып, Қазақстанның Ұлттық Банкі төмендегі аргументтерді келтіреді:
1.Төлем балансы сарапшылары кез-келген пайдаланушыларға өз
мәліметтерін дәлелді түрде ұсынуға мүмкіндік алады. Қызметтер балансының
қалыптасуына жауапты сарапшылар бірінші реттік ақпаратпен жабдықтаушылармен
тікелей және тұрақты түрде байланыса отырып, сәйкес келуін бағалай алады
және талдау мен болжауға арналған қосымша ақпаратты ала алады;
2. Қазақстан Ұлттық Банкінің төлем балансы жөніндегі сарапшылары
қызметтер жөніндегі мәліметтердің ақиқаттылығын бақылау мүмкіндігіне ие
болады. Оларды бақылау ҚҰБ-нің кәсіпорындардан алатын басқа есеп беру
көрсеткіштерімен салыстыру арқылы жүзеге асырылады;
3. Формалар қатары бойынша есептік мәліметтер негізінде төлем балансын
алдын-ала бағалау мүмкіндігі туындайды, төлем балансын есептік бағалау
мерзімдері қысқарады, оны жан-жақты талдауға көп уақыт қалады.
Бірақ та төлем балансын құру саласындағы көптеген шет ел
мемлекеттерінің тәжірибесі көрсеткендей, көптеген елдерде төлем балансын
қалыптастырумен Ұлттық Орталық Банк айналысатындығына қарамастан, төлем
балансына арналған мәліметтерлі Ұлттық статистикалық қызмет жинайды.
Мысалы, Ресей Федерациясында төлем балансын Ресейдің Орталық Банкі
құрастырады. Бұл кезде Ресейдің Мемлекеттік статистикалық Комитеті қажетті
мәліметтерді ұсынып қана қоймай, сонымен бірге ағымдағы операциялардың
есебін және капитал мен қаржылық операциялардың есебінің жекелеген баптарын
жүргізеді.
Әлемдік тәжірибеде төлем балансын құруға арналған қажетті мәліметтерді
жинаудың екі принципиалды мүмкіндігі бар: "Іnternatіonal transactіon
reportіng system" жүйесі және "Enterprіse surveys" сияқты зерттеулер.
"Іnternatіonal transactіon reportіng system" жүйесінде мыналар
қарастырылады, яғни барлық жекелеген операциялар жөніндегі мәліметтер
банктік статистика шеңберінде жинақталады. Орталық Банктің бұл саладағы
компетенциясы мынамен шектеледі, яғни ақпараттық жүйелер ереже бойынша, шет
ел валютасын бақылаудың құралы болып табылады. "Enterprіse surveys"
есептік жүйелерінде іс жүзінде барлық ақпарат тексерулер көмегімен
жиналады. Ереже бойынша, тексерудің мұндай түрін статистикалық қызметтер
жүзеге асырады.
Егер Қазақстанның төлем балансының құрылуы жүйесін аталмыш жүйелермен
салыстырсақ, онда республикамыз Enterprіse surveysң жүйесіне бағытталған
деп тұжырымдауға болады. Бірақ та, халықаралық стандарттар мен
статистикалық есептің талаптарында анықталғандай, кәсіпорындарды есептің
талаптарында анықталғандай, кәсіпорындарды тексеру (зерттеу) – халықаралық
қызметтер жөніндегі мәліметтердің негізгі қайнар көзі болып табылады. Бұл
шараны жүзеге асыру – кәсіпорындар статистикасы принциптеріне негізделген
әдістемелік шынайы механизмдермен бекітілген. Осыған байланысты мынаны атап
өту керек, яғни тексерудің принципиалды иделологиясы статистиканың
әдістемесіне және ұлттық шоттар жүйесіне негізделуі тиіс.
Төлем балансын құру мақсатында, негізгі сектордан алынатын барлық
статистикалық ақпаратты Ұлттық банкке ұсыну үшін республикадағы мемлекеттік
статистика органдарында жеткілікті ресурстар мен мүмкіндіктер бар.
Агенттікте ақпаратты жинау кезінде қосымша ұйымдастырушылық, құрылымдық
және еңбек шығындарын талап етпейтін аймақтық бөлімшелердің нақты схемасы
мен желісі бар. Агенттікте аудандық бөлімшелер желісі де бар, олар СЭҚ-пен
айналысатын респоденттердің төрттен бір бөлігінен ақпарат жинайды. Өз
құрамында сыртқы экономикалық операциялары бар экономикалық қызмет түрлері
бойынша респонденттердің отақ өзектелген реестрі – ақпаратты сапалы түрде
жинауды жүзеге асыруға арналған шыңайы құрал.
Сыртқы сауда (тауарлар мен қызметтер) статистикалық дамуына және осы
бағыт бойынша Агенттіктің халықаралық ұйымдарымен және ТМД-ның
статистикалық Комитетімен ынтымақтастықты кеңейтуге байланысты, халықаралық
қызметтер статистикасына қатысты, Агенттік алдына бірқатар жаңа міндеттер
қойылады. Бұл міндеттер респоденттерден алынған және өңделетін ақпараттар
көлемін тұрақты түрде ұлғайтуды талап етеді.
Жоғарыда аталған барлық артықшылықтармен қаатр, Агенттікте ақпаратты
пайдаланушылардың кең шеңбері және статистикада қолданылатын халықаралық
классификаторлардың (елдер, экономикалық қызмет түрі және меншік формасы
бойынша) талаптарына толық сәйкес келетін ақпараттық база бар. Сонымен
бірге пайдаланушылар статисткаллық мәліметтерді алып тұруға кең мүмкіндік
алған, қосымша еңбек шығындары талап етіледі.
2.2.Сыртқы сауда жөніндегі есеп берудің формалары
және қозғалысы
Тауарлардың сыртқы сауда статисткасында импорт және экспорт
көрсеткіштері Жүктік кедендік декларацияны қолдану негізінде қалыптасады.
Заңды тұлғалар үшін республиканың кедендік шекарасы арқылы өтетін, кез-
келген заңды тұлғаға тиесілі немесе мемлекеттік және басқа иелікте болуы,
орналасуы, кедендік жеңілдіктерді қолдануына тәуелсіз түрде, заңды
тұлғалардың иелігіндегі барлық тауарлар декларациялануы тиіс. Жеке тұлғалар
үшін Жүктік кедендік деклорация (ЖКД) өндіріс үшін қолданылатын тауарларға
қатысты ресімделеді.
ЖКД 4 данада ұсынылады, олардың біреуі статистика жөніндегі облыстық
басқармаға өңдеу үшін беріледі. Облыстық деңгейде алынған жалпы ақпарат –
республика бойынша жалпы мәліметтерді алу үшін статистка жөніндегі
Агенттікке беріледі. Осыған байланысты, кедендік органдар табиғи газ бен
электр энергиясының әкелінуі мен шығарлуын деклорацияламайды, Агенттік
қосымша түрде "Қазақгаз" газ – кешенді шығарушылығынан, "Алаугаз" АҚ-нан,
облыстық электр желілері компанияларынан аталған тауарлардың экспорты мен
импорты жөнінде қажетті мәліметтерді сұрай алады.
Осылайша, статистика жөніндегі ҚР – Агенттігі жариялайтын барлық
ақпарат ЖКД-дағы көрсеткіштер негізінде алынады.
ЖКД-ны толытур кезінде "ҚР шекарасы арқылы өтетін тауарлар мен
мүліктерді өткізу мен деклорацияла реті жөніндегі Ереже" "ҚР шекарасы
арқылы өтетін тауарлар мен мүмкіндіктерді өткізу мен деклорациялау реті
жөніндегі Ереже" ҚР шекарасы арқылы тауарлар мен мүліктердің өтуі кезінде
ҚР-ның мемлекеттік мүдделерін сақтауды қамтамасыз етуге, СЭҚ-ті мемлекеттік
реттеу шараларын орындауға, кедендік (баж) салықтарнды қолдануға, ҚР-дағы
кедендік процедураларды халықаралық тәжірибемен үйлестіруге бағытталған.
Инструкция ЖКД-ны және оған қосымша қағаздарды толтыру ретін анықтайды.
ЖКД – жинақталған төрт парақтан тұрады. КД1 формасындағы ЖКД тауардың
немесе мүліктің әрбір партиясына мына шарт негізінде толтырылады, яғни
осындай тауарлар немесе мүліктерге қатысты бір ғана кедендік режим
белгіленеді. Тауарлардың немесе мүліктердің париясында бірнеше атаулар
болса, онда КД 2 орфмасындағы қосымша қағаздар (парақтар) қолданылады,
олардың әрқайсысы тағы да 3 атаудағы тауарларды немесе мүліктерді
деклорациялауға мүмкіндік береді. Қосымша парақтар тек мынадай жағдайда
ғана қолданылуы мүмкін, егер оларда көрсетілген тауарлар немесе мүліктерге
қатысты белгіленген кедендік режим-деклорацияда көрсетілген тауарлар немесе
мүліктерге қатысты кедендік режиммен сәйкекс келетін болса. Қосымша
парақтар 4 данада толтырылады және деклорациямен бірге ұсынылады. Кедендік
мекеме парақтардың 1-сін және 3-сін және мемлекеттік мақсаты үшін оған
қосымша парақтарды қолданылады. Кедендік мекеме деклорациясының барлық
парақтарына тексеру нәтижелері жөнінде белгі қойып болған соң олардың:
8. 2-парағын мемлекеттік статистика органдарына жібереді;
9. 4-парағын деклорантқа қайтарады.
ҚР-на кіргізу және ҚР-нан шығару кезінде мүлік 3 парақтан тұратын
(статистикалық данасы жоқ) деклорация түрінде ресімделеді. Кедендік
бекеттерден келіп түсетін деклорацияларды тексеру және түзету процедурасы 2
кезеңнен тұрады:
1.Бастапқыда аймақтық деңгейде кедендік бекеттерден келіп түсетін ЖКД
ішіндегі реквезиттердің толтырлуының толықтығы бойынша жалпы тексеруден
өтеді, осының барысында мынадай жағдайлар орын алады, яғни ЖКД толтыру
барысында жіберілген қателіктерді түзету үшін кедендік орагандарға
қайтарылады, содан кейін деклорацияны бағдарлама түрінде компьютерге енгізу
кезінде мәліметтерді кәсіпорын, аумақ, тауарлар, өлшем бірілктер, кедендік
режимдер және тағы басқалардың анықтамаларына сәйкес түрде кодтаудың
дұрыстығы тексеріледі;
2.Екінші кезеңде деклорацияның электрондық нұсқалары сатистика
жөніндегі ҚР Агенттігі орталық республикалық кеңесінің есептеу орталығына
келіп түскеннен кейін, кодтардың сәйкестігін және сандық көрсеткіштер мен
құндық көрсеткіштердің логикалық сәйкестігін анықтау үшін олар қайта
тексеруден өтеді. Белгілі бір сәйкесссіздіктер анықталған жағдайда
кәсіпорынға, яғни өнімді экспорттаушыға немесе импорттаушыға сұрау
жіберіледі. Егер кәсіпорын ЖКД-да бар ақпаратты мақұлдаса, онда ол
өзгеріссіз өңдеуге жіберіледі. Егер кәсіпорын деклорация мәліметтеріне
өзгеріс енгізсе, онда статистикалық органдар да сәйкес түрде мәліметтерді
түзетеді. Барлық түзетулер бірінші реттік кедендік деклорация деңгейінде
енгізіледі, содан кейін жалпы нәтиже қайта есептеледі.
Кедендік статистика мәліметтері есебінің толықтығы мен дұрыстығын
қамтамасыз ету статистикалық орагандарға ғана байланысты емес, соынмен
бірге ол кедендік қызметтің қатысуын талап етеді. Біріншіден, қзірше
кеденшілер ресімдеген және статистиктер қабылдаған ЖКД санын ай сайын
салыстыру мүмкін болмай отыр, деген №1-ир ведомостық статистикалық есеп
беруді әр тоқсан сайын алып отырады.
Мемлекеттік статистика –"Резидент еместермен халықаралық операция
жүргізу жөніндегі есеп беру" деген №10-ПБ статистикалық формасы бойынша
тоқсан ссайынғы есеп берулер негізінде ақпарат жинау.
Қалыптасқан ақпараттық база – бұл халықаралық қызметтер бойынша
қалыптасқан мемлекеттік статистикалық есеп беру (формалыр: 2-ПБ, 3-ПБ, 4-
ПБ, 5-ПБ, 6-ПБ, 7-ПБ, 10-ПБ-ның А және Б бөліктері, 11-ПБ, 13-ПБ), ол төлем
балансында қолданылатын қызметтермен халықаралық операция жүргізу
классификациясына сәйкес жасалған және топртар деңгейінде, негізгі өнім
классификациясы бар кластар деңгейінде сәйкес келеді. Бірлескен
кәсіпорындар және шет елдік кәсіпорындардың қызметі жөніндегі есеп беру (1-
ВЭС) тауарлармен қызмет саудасы бойынша төлем балансындағы (резенденттілік,
құндық бағалау, мәліметтерді тіркеу уақыты) есеп принциптеріне сәйкес
келмейді.
Халықаралық қызметтер бойынша есеп берудің барлық мемлекеттік
статистикалық формалыр почталық тоқсандық болып саналады және Мемлекеттік
статистика жөніндегі ҚР Заңына ұсынылады.
№ 2-ПБ формасы.
"Жүк және жолаушы тасымалдау және басқа
транспорттық операциялар үшін түскен түімдер мен төлемдер жөніндегі
есеп беру"
Есеп беру 5 бөліктен және қосымша беттен тұрады:
1. А бөлігі – транспорттық жүк тасымалдауды жүзеге асырудан түскен
табыс.
Көрсеткіштері: елдің аты мен коды, Қазақстанның импорты мен экспортын
жүктік тасымалдаудан түсетін табыс, соның ішінеде резиденттерден және
резидент еместерден түсетін түсімдер, резидент еместер үшін Қазақстандағы
импортты тасымалдаудан түсетін, тансзиттік тауарларды тасымалдаудан түсетін
табыс және т.б.
2. Б бөлігі – жолаушыларды тасымалдаудан түсетін табыс. Бір
кәсіпкерлік атынан әрекет етуші басқа кәсіпорындардың сатқан билеттерінен
түсетін табыс та қосылады.
Көрсеткіштері: елдің аты мен коды, Қазақстанда және басқа елдерде
сатылған билеттер, соның ішінде резиденттерден және резидент еместерден
түсетін табыстар және т.б.
3. В бөлігі – резидент емес тарнспорттық кәсіпорындарға делдалдық
қызмет көрсетуден түсетін басқа түсімдер.
Көрсеткіштері: елдің аты мен коды, пояталық жинаулар, салықтар, жағаға
шығу салықтары, навигациялықжинаулар және т.б.
4. Г бөлігі – резидент еместерге төлемдер.
Көрсеткіштері: резидент емес экипаж мүшелерінің еңбек ақысы, шет ел
порттарындағы экипаж шығындары, порттық жинаулар, жүкті тиеу-түсіру үшін
жинаулар, отын, танспорттық құралдардың аренасы және т.б.
5. Д бөлігі – резидент емес кәсіпорындардың транспорттық операциялары
бойынша сіздің кәсіпоырныңыз делдал болып саналатын келісімдер.
Көрсеткіштері: Қазақстанның импорты мен жолаушыларын тасымалдау үшін
резидент емес танспорттық кқспорын тұлғасынан алынатын табыс, Қазақстандағы
жарнама үшін резидент емес транспорттық кәсіпорындарға төленетін сомалар
және т.б.
№ 2-ПБ формасына қосымша бет.
"Әуе жолдарының жұмысы жөніндегі есеп беру"
Көрсеткіштері: қозғаоу маршруты, ұшақтың түрі, орындалған рейстер
саны, жолаушылар саны, почта мен жүктің көлемі, жолаушылық тариф және т.б.
Барлық аталған көрсеткіштер тұрақты, халықаралық, тапсырыстық және
чартерлік рейстер шеңберінде көрсетіледі.
№ 3-ПБ формасы.
"Жүктертер мен жолаушыларды темір жол бойынша тасымалдаудан түсетін
төлемдер мен түсімдер жөніндегі есеп берулер"
Есеп 2 бөліктен және қосымша беттен тұрады:
1. А бөлігі – Атылған табыс.
Көрсеткіштері: Қазақстан аумағы арқылы транзиттік тауарларды
тасымалдаудан түсетін табыс, Қазақстанның темір жол желісін пайдаланудан
түсетін табыс, Қазақстандағы резидент емес жолаушыларды тасымалдаудан
түсетін табыс және т.б.
2. Б бөлігі – Темір жол (резидент емес) пайдасына.
Көрсеткіштері: тасымалданған жолаушылар саны, бір бақытқа сатылған
билеттер, плацкарта, багаж, тауарлық багаж.
№ 3-ПБ формасына қосымша бет.
"Темір жол арқылы халықаралық тасымалдау шін есептелген сомада
жолаушыларды тасымалдаудың саны жөніндегі есеп беру"
1. А бөлігі – "Қазақстан темір жолы" пайдасына. №3-ПБ формасының Б
бөлігінің көрсеткіштеріне ұқсас көрсеткіштер.
2. Б бөлігі – Резидент еместерге төлемдер.
Көрсеткіштері: Қазақстан экспортын тасымалдау үшін және Қазақстанға
басқа ел аумағы арқылы импортталатын тауарларды тасымалдау үшін резидент
емес темір жол кәсіпорындарына төлемдер.
№ 4-ПБ формасы
"Резидент емес транспорттық кәсіпорындар атынан жүзеге асырылатын
операциялар жөніндегі есеп беру"
1. А бөлігі – Резидент емес транспорттық кәсіпорындардың алатын
табысы.
Көрсеткіштері: Қазақстанда сатылатын билеттер, Қазақстан импорты
тасымалдаудан алынатын табыс, багаж бен жүкті тасымалдаудан түсетінтабыс.
№ 3-ПБ формасына қосымша бет
Көрсеткіштері: рейс номері, отыру орындарының саны, бір аптадағы
рейстер саны, АҚШ долларымен өрнектелген, бір жаққа қарай сатылатын билет
құны және т.б.
№ 5-ПБ формасы
"Резидент емес транспорттық кәсіпорындардан алынатын табыс жөніндегі
есеп беру"
Көрсеткіштері: кемелерді жағаға қоюдан түсетін табыс, ұшақтың немесе
авторанспорттың тұрағы, жүкті түсіруден түсетін табыс, навигациялық ұқсас
жинаулардан түсетін табыстар, резидент емес кәсіпорындардан түсетін басқа
табыстар.
№ 6-ПБ формасы
"Байланыс кәсіпорындарының резидент еместерден алынатын тауарлар мен
қызметтер бойынша есеп беру"
1. А бөлігі – Резиден еместерге берілетін таруалар және қызметтер.
Көрсеткіштері: Қазақстандағы резидент еместерге жіберілетін почтаны
жеткізуден түсетін табыстар, тезиденттерідің Қазақстанмен телефондық
сөйлесулерінен түсетін табыс, Қазақстан меншігінде тұрған спутниктерді
қолданудан түсетін табыс және т.б.
2. Б бөлігі – Резидент еместерденг алынған тауарлар мен қызметтер.
А бөліктегі көрсеткіштерге ұқсас көрсеткіштер келтірілген.
№ 7-ПБ формасы
"Резидент еместерден алынған, резидент еместерге берілген субсидиялар және
қызметтер жөніндегі есеп берулер"
1. А бөлігі – Резидент еместерге берілген тауарлар мен қызметтер.
Көрсеткіштері: Қазақстанның мемлекеттік қызметкерлерінің шет елге
сапар шегуінің шығындары, елшіліктер мен өкілдіктерді қамтамасыз ету
шығындары, шет елдегі елшіліктерде жұмыс істейтін Қазақстандық мемлекеттік
қызметшілердің алатын еңбек ақысы және басқа алымдары.
2. Б бөлігі – Резидент еместерден алынған, резидент еместерге берілген
гранттар, бокустар, роялти.
Көрсеткіштері: алынған ақшалай гранттар, азық-түлік, дәрі-дәрмек және
құрал –жабдық түріндегі гранттар, сыртқы жер қойнауын пайдалануышылардан
алынған бокустар, жекелеген жекешелендірілген жобалар бойынша алынған
бокустар.
3. В бөлігі – Гранттар.
Көрсеткіштері: гранттың аты, грант шарты бойынша еңбек ақы, сапар шегу
шығындары, әкімшілік шығындар, персоналдық өмір сүру шығындары.
№ 1-ПБ формасы
"Халықаралық сақтандыру операциялары және қайтадан сақтандыру
жөніндегі есеп берулер"
1. А бөлігі – Резидент есемтерге сақтандыру компанияларының беретін
сақтандыру полистері.
Көрсеткіштері: сақтандыру бойынша қызметтер, соның ішінде экспорттық,
импорттық тауарларды сақтандыруе резидент еместерді бақытсыз жағдайлардан
сақтандыру, резидент еместердің өмірін сақтандыру, резидент еместерді
сақтандырудың басқа түрлері.
2. Б бөлігі – Қайтадан сақтандыру
а) Қазақстандағы
б) Шет елдегі
Бұл бөлікте А бөлігіндегі көрсеткіштер көрсетіледі.
№ 13-ПБ формасы
"Елшілердің, консулдықтардың, өкілдіктердің және халықаралық
ұйымдардың Қазақстан резиденттерімен жүрігзетін операциялары жөніндегі есеп
беру"
Көрсеткіштері: дипломатиялық, консулдық және басқа шет елдік персонал,
талданған жергілікті персонал, жергілікті персоналға төленетін еңбек ақы,
Қзаақстанда өндірілетін шығындар, Қазақстандағы күрделі шығындар.
Көрсетілген есеп беру формаларының барлық құндық көрсеткіштері ТМД
елдері және ТМД-дан тыс елдер шеңберінде мыңдаған АҚШ долларымен
өрнектеледі. №3-ПБ формасының құндық көрсеткіштері мың швейцар франкісінен
өрнектеледі. Барлық формаларға жетекші бас бухгалтер қол қояды.
Берілген есеп беру формаларын толтыру кезінде төмендегі бірінші реттік
құжаттар қолданылады: сомалар ведомості, халықаралық поезбен жөнелтілген
жолаушылар жөніндегі анықтама, KІM әуе компаниясы бойынша сатылған
билеттерден түсетін табыс, әуе жолдарының жұмысы жөніндегі есеп беру,
қаржылық жалпы есеп беру, Казаэронавигацияң республикалық мемлекеттік
кәсіпорын бойынша аэронавигациялық жинаулардан түсетін табыстар, әуе
компаниялары бойынша түсетін табыстардың ай сайын мазмұнын ашу, билеттерді
сату жөніндегі "Аэросвит" әуе компаниясының ақпараты, шет елдің әуе
компаниялары рейстеріне билет сатуда түскен табыс жөнінде "Главтиур" ЖШС-
нің мәліметтері, жүктер мен жолаушыларды тасымалдаудан түсетін төлемдер мен
түсімдер жөніндегі есеп беру, қаржылық жалпы есеп беру (өкілдіктер
шеңберінде), транспорттық кәсіпорынның билеттерді сату жөніндегі ақпараты,
кедендік бекеттер арлықы өткен тұлғалар жөніндегі есеп берулер.
2.3.Мәліметтерді компьютерлік өңдеу
Өз жұмыстары барысында ҚР-ның статистика жөніндегі Агенттінің
мамандары бағдарламалардың стандартты пакеттерін қолданады: Mіcrosoft
Excel, Word, NC, Access, FoxPro. Бағдарламалардың көрсетілген пакетінің
шеңберінде сыртқы сауда Статистикасы Департаментінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
1.3. Сыртқы сауда статистикасы көрсеткіштерінің жүйесі 4
Сыртқы сауданың географиялық құрылымы 9
ІІ-ТАРАУ ҚазаҚстан РеспубликасыныҢ сыртҚы сауда статистикасын Ұйымдастыру
19
2.1.Тарихи анықтама 19
2.2.Сыртқы сауда жөніндегі есеп берудің формалары 22
және қозғалысы 22
2.3.Мәліметтерді компьютерлік өңдеу 31
ІІІ-ТАРАУ ҚР-ның сыртҚы саудасын талдау 35
3.1. Сыртқы сауданы динамикалық талдау 35
3.2. Сыртқы сауданы құрылымдық талдау 40
3.2.1. Негізгі тауарлық топтар бойынша сыртқы сауданы талдау 40
3.2.2. Сауда серіктестері болып саналатын елдер шеңберіндегі 41
ҚР-ның сыртқы саудасы 41
3.3. Ұлттық экономикадағы сыртқы сауда ролінің 45
көрсеткіштерін талдау 45
3.4. Сыртқы сауданың негізгі көрсеткіштері арасындағы тәуелділікті
анықтау 48
3.5. ҚР "шөрнектік" сауданы есептеу мен талдау әдістемесі 49
3.6. Ішкі сауда қызметінің анализі 55
3.7. Қорытынды жасау 58
ҚОРЫТЫНДЫ 60
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 61
РЕЦЕНЗИЯ
Т. Рысқұлов атындағы Қазақ мемлекеттік басқару академиясының сырттай оқу
бөлімінің 4 курс студенті Мырзахметова Нағиманың статистика мамандығы
бойынша жазылған Қазақстан Республикасының сыртқы саудасын статистикада
талдау атты дипломдық жұмысында Қазақстан Республикасының сыртқы саудасына
талдау жасалады. Сыртқы экономикалық қызмет елдердің экономикалық дамуында
үлкен орын алады. Сыртқы экономикалық қатынасының негізгі бөлімі ретінде
сыртқы өз есебіне көп жағдайда экономикалық дамуының деңгейін көрсетеді.
Бұл жұмыс кіріспеден, 3 қорытынды бөлімнен нәтижелерден қолданылған
әдебиет тізімінен және қосымша беттерден тұрады.
І-бөлімінде сыртқы сауданың маңыздылығы, оның алдында тұрған
мәселелері және көрсеткіштер күйісі қарастырылған. Автор және де сыртқы
сауда теориясын қарастырды.
ІІ-бөлімінде сыртқы сауда статистикасын ұйымдастыру келтіріледі
статистикалық есеп беру формалары қарастырылады.
ІІІ-бөлім сыртқы сауданың динамикалық структуралық және де сыртқы
сауданың Қазақстан Республикасының экономикасына әсерінің анализіне
арналған.
Қорыта айтқанда бұл жұмыс дипломдық жұмыстарды орындаудың талаптарына
сай орындалған және жақсы бағаға лайық.
ҚР статистика
Агентінің Ұлттық санақ
Департаментінің директоры: Каирова Дәметкен Каировна.
ХВҚ бұл сауданы 4 түрге бөледі – фрахт, басқа транспорттық қызметтер,
туризм және тағы басқа қызметтер. Соңғы қызметтердің үлес салмағы 50%-ке
жуық.
Қызметтердің әлеуметтік саудасының секторына қызметтердің әр алуан
түрлері кіреді, олардың құрамына мыналар кіреді.
1. сыртқы саудамен байланысқан қызметтер, олардың құрамына тауарлар,
теңіздік және басқа транспорт, сақтандыру бойынша қосымша шығындар
кіреді;
2. технологиялық айырбас жасаумен байланысқан қызметтер, оладың құрамына
күрделі құрылыс, техникалық ынтымақтастық, басқару қызметтері кіреді;
3. саяхаттар, оларға туризм мен іскерлік сапарлардан түсетін түсімдер мен
табыстар кіреді;
4. банктік шығындар, лизинг, капиталға салынатын табыспен байланысқан
төлемдер;
5. еңбек ақы және тағы басқа еңбек табыстары (шет елдік жұмысшыларға
төленетін еңбек ақы, сонымен бірге марапаттаулар мен әлеуметтік жәрдем
ақылар);
6. білім беру мәдениет және денсаулық сақтау саласындағы қызметтер.
Осы алуан түрлі қызметтердің барлығын біріктіретін нәрсе – олар өз
табиғаты бойынша халықаралық саудаға қатысады; басқаша айтқанда, оларды
тауарлық емес коммерциялық келісімдер ретінде анықтауға болады, аталмыш
келісімдер екі немесе одан көп тәуелсіз мемлекеттердің азаматтары арасында
бекітімді және төлем баланстарында көрініс табады.
Қызметтер саласының шамасын есептеудегі қиыншылық мынамен
байланысқан, яғни, ереже бойынша қызметтер тауарлармен жинақ түрінде
ұсынылады. Сонымен қатар, қызмет құны - тауар бағасының едәуір үлесін
құрайды. Статистикалық есептен банктік және сақтандыру бойынша түсетін
табыстар түсіп қалады.
Қазіргі таңда қызметтер сферасының ролі оның ЖІӨ-дегі үлесі бойынша
едәуір артып келеді. Бұл еңбек бөлігінің өсуіне және халықтың тұрмыс
жағдайын жоғарылатуға мүмкіндік береді. Қызметтердің халықаралық саудасымен
40-тан аса халықаралық ұйымдар айналысады, оған мүшелік өте қолайлы
жағдайларды туындатады. Қазақстан солардың негізгілеріне кірсе жөн болар
еді, ол қызметтер саудасын ұйымдастырудың халықаралық тәжірибесін қолдауға
мүмкіндік береді және сәйкес тауарларды өткізу кезінде қолайлы жағдайлар
жасайды:
біріншіден, қызметтері сату кезінде, негізінен, делдал қажет емес, олады
өткізу тікелей немес ақпарат негізінде жүзеге асырылады;
екіншіден, әлемдік нарықтағы қызметтер саудасының көлемі тауар, капитал,
жұмысшы күші саудасының көмелеміне тәуелді болады;
үшіншіден, қызметтер сферасы мемлекеттің аман-саулығы, тәуелсіздігі,
егемендігі мен қауіпсіздігі жүйесіне жатады және сондықтан ол едәуір
дәрежеде мемлекет қолында болады;
төртіншіден, қызметтер сферасы адамның жеке сұрақтарын, қажеттіліктерін
қанағаттандыруға бағытталған, елдің ішкі экономикасының дамуын талап етеді.
Келешекте қызметтердің халықаралық саудасында, негізінен, еңбек ету
саласына қызмет көсетумен байланысқан қызметтер басым жағдайға ие болады.
1.3. Сыртқы сауда статистикасы көрсеткіштерінің жүйесі
Сыртқы сауда статистикасы сыртқы сауда айналысының, экспорттық,
импортттық динамикасын, сыртқы сауданы аумақ, ел, тауар түрлері бойынша
бөлуді зерттейді, соынмен бірге орташа бағалар индексін, экспорт, импорттық
физикалық көлемін, сауда шарттарын, тиімділік көрсеткіштерін және тағы
басқаларды есептейді.
Елдің сыртқы айналымы дегеніміз экспорт пен импорт құнының сомасы
әлемдік тауар айналымының көлемі барлық елдердің экспорттарының сомасына
тең.
Сыртқы сауда айналыста жүретін тауарлар құнын есептеу
Әлемдік тауар айналымын есептеу кезінде тек елдер экспорты ғана
саналады, өйткені экспорт түріндегі тауарлар мен импорт түріндгі тауарлар
есебі арасында уақытша арақашықтық, яғни лаж болады. Сонымен бірге бұл
мыналармен де байланысқан, яғни экспортты жеткізудің базалық шарттары ФОБ
(FOB – франкоборт) бағасы бойынша бағаланады, ал импорт СИФ (CІF – цена,
страховка, фрахт) бағасы бойынша есептеледі.
Тауарды бір елден екінші елге жеткізу бойынша сатушы мен сатып
алушының міндеттеріне байланысты, сыртқы сауда контрактысы (келісім-шарты)
тауарды жеткізудің коммерциялық шарттардының 13 түрі негізінде бекітіледі,
аталмыш шарттар сауда терминдерін түсіндіру Ережелерінде (Инкотерис)
көрсетілген. Сатушының сатып алушыға жеткізу шартына байланысты, бағалар
өзгешеленеді.
Мысалы, тауардың бір ғана түріне дайындаушы зауытты бір баға
қойылады, жөнелту портында – екінші (жоғарырақ) баға белгіленеді, келіп
жеткен портында – үшінші (одан да жоғарырақ) баға тағайындалады, өйткені
тауардың сатушыдан сатып алушыға қарай жылжуына байланысты оның құнына
тасымалдау, сақтандыру және тағы басқа қосымша шығындар қосыла береді.
Салыстырмалы мәліметтерді алу үшін, бағаларды бір базиске келтіру керек,
олар барлық экспорттық тауарларға арнап қабылдануы тиіс. Экспорттың
статистикалық бағасын есептеу үшін базис ретінде ФОБ бағасы қолданылады,
ал импортталатын тауарлардың статистикалық бағасын есептеу кезінде,
жеткізудің коммерциялық шарттарына байланысты тауардың фактуралық құны СИФ
бағасы негізінде келтірілуі тиіс.
ФОБ бағасы – өндіріс құны негізіндегі тауар бағасы, оған тауарды
тұтынушыға жеткізіп беру шығындары кірмейді. Мұндай баға СИФ бағасынан
ерекшеленеді, СИФ бағасы құрамына тауарды тұтынушыға жеткізудің барлық
шығындары кіреді. Егер фирма өз тауарына ФОБ бағасын беглгілесе, онда сатып
алушы барлық транспорттық шығындарын мойнына алады. Бұл мүмкін болатын
аумақтың бағалық дискриминацияны болдыртпайды. Аталмыш түсінік баға
саясатын түсіндіреді, бұл кезде өндірушіден әр түрлі қашықтықта ораналсқан
тұтынтушыларға тауар сатушы фирма бағаны зауыт ауласындаң қосу оны
жеткізудің транспорттық шығындары сапасы ретіндегі тауар бағасымен
бегілемейді. Егер фирма тұтынушылардың қандай қашықтықта орналасқанына
қарамастан, олардың барлығы үшін, жеткізу бойынша шығындары бар бір бағаны
белгілейтін болса, онда алыс қашықықта орналасқан сатып алушылар "ФОБ қосу
транспорттық шығындар".
Бағасынан төмен бағаны төлейтін еді, ал жақын орналасқандар ол
саладан көп төлем төлейді.
Осылайша, мұндай баға белгілеу кезінде сатушыдан алыс орналасқан
тұтынушылар пайдасына қарай дискриминациялау орын алады. Транспорттық
шығындардың бір бөлігін өндірушінің өз мойнына алу саясаты транспорттық
шығындар саясаты деп аталады. Мұндай саясат мынадай жағдайда қолданылады,
егер өндіруші қолында монополиялық билік тізгіні болса, сонымен бірге жақын
орналасқан тұтынушылармен салыстырғанда, өте алыс жердегі тұтынушыларда
өнімге деген өте жоғары бағалық эластикалық сұраныс туындайтын болса, онда
бұл саясат та тентабельді болады.
Экспорт пен импорт әр түрлі бағалармен есептелетіндігіне қарамастан,
төлем болансын құру кезінде экспорт пен импорт ФОБ бағалары бойынша
есептеледі, ал транспорттау шығындары көрінбейтін баптарға жатқызылады.
Бағалаудың мұндай реті әлемдік сауда айналымының бірдей шамасын береді.
Экспортта (импортта) есептелетін тауаларға мыналар жатады:
1. Төлем құралы ретінде қолданылмайтын беймонетролық алтын мен күміс;
2. Салым, сыйлық. Қайтарымсыз көмек, БҰҰ-ның технологиялық көмек қоры
есебіне қойлатын тауарлар;
3. Ескеру пайдаланудағы тауарлар;
4. Электр энергиясы, су құбырлар бойынша өтетін мұнай мен газды жеткізу;
5. Шет елдік кемелерге, ұшақтарға сатылатын азық-түлік пен материалдар,
бункерлік отын, жанармай, сәйкесінше отандық кемелер мен ұшақтарға
аталмыш тауарларды сатып алу;
6. Толық құны бойынша бір жылдан астам мерзімге жалға берілетін тауарлар;
7. Елге кіргізілетін реэксперттық тауарлар, яғни елге импортталатын,
бірақ онда қолданылмай, үшінші елге сатылған тауарлар;
8. Ену уақытына тәуелсіз түрде, өз елі аумағындағы және сәйкесінше шет
елдегі жәрмеңкелерде, көрмелерде сатылатын және сәйкесінше сатып
алынатын тауарлар;
9. Бейтарап және шет елдік суларда (концепссияға сәйкес) сатылған (сатып
алынған) балықтар және басқа теңіз өнімдері;
10. Айналымда жоқ бағалы қағаздар, банкноттар, монеталар (коммерциялық
құн бойынша есеттеледі);
11. Лицензия төлемін қоса есептегенде әкеліп (шығарылған) кино және
телефильмдер;
12. Өңдеу мақсатынмен шығарылған тауарлар;
13. Елдегі шет елдік ұйымдардың тұтынуы үшін контракт бойынша сатылған
тауарлар;
14. Белгіленген мерзімнің өтуі бойынша бір атаудағы туарларды қайтару
шарты бойынша тәркіленген экспорт және импорт (тауарлық ссуда).
Жоғарыда аталған барлық тауарлар мен қызметтер сыртқы сауда
статистикасының бақылау бірліктері болып табылады. Олардың есебі құндық
өрнекпен (СИФ және ФОБ бағалары) де, сандық өрнекпен де жүргізіледі.
Сенімділігіне байланысты сандық мәліметтер сыртқы саудалық көтсеркіштерді
халықаралық салыстыру ісінде кеңінен қолданылады. Олар сауда серкітестері
арасындағы тауарлар қозғалыста дұрыс айтқындайды, өйткені олар серіктес
елдердің есеп жүргізу әдістемелеріндегі айырмашылықтарға тәуелді емес.
Сонымен қатар, сандық есеп валюталық құжаттарды, олардың ауытқуын бағалау
және инфляция проблемаларымен байланыспаған.
Экспортталатын және импортталатын тауарлар саны натуралды физикалық
өлшем бірліктерімен (тонна, килограмм, ағылшын фунты) қатар, брутто, нетто,
заңды нетто сияқты салмақ көрсеткіштерімен сипатталады.
Брутто салмағы – бұл ішкі және сыртқы орамның салмағын қоса
есептегендегі тауар салмағы. Ол тасымалдаудың жалпы көлемін талдау үшін
қолданылады.
Нетто салмағы – бұл тарасыз тауардың таза салмағы. Бұл кезде тауармен
(өніммен) бірге соңғы тұтынушыға жететін тауардың буып-түю ыдысы – нетто
салмағына кіреді. Салмақтың бұл түрі сыртқы сауда нқтижелерін экономикалық
талдау үшін өте тиімді және тауардың бір ғана түрінің әр түрлі жеткізуін
дәл салыстыру үшін өте қолайлы.
Заңды нетто салмағы – бұл брутто салмағынан тара салмағының белгілі
бір норма бойынша түсірілуін алып тастау әдісі арқылы алынатын есептік
шама. Өткізу кезінде тауарды тарадан бөлу мүмкіншілігі болмаған кезде
қолданылады.
Сыртқы сауданың айналымын есептеу – тауардың кіруі мен шығуы қандай
сауда келісіміне және қандай кезеңге сәйкес жүргізілгеніне қарамастан,
календарлық кезеңде жүзеге асырылады.
Экспорт пен импорт мерзімі – бұл кезеңдік шекарадан өту кезінде кеден
штемпелінде белгіленген мерзім.
Импорт құны жөнінде айтар болсақ, тауар құны экспорттар елдің
шекарасындағы нарықтық бағалар бойынша анықталады. Фрахт құны, яғни
экспортер ел шекарасынан импортер ел шекарасына дейін тауарды тасымалдау
шығыгдары, тауардың нарықтық құнына қосылады. Сонымен бірге сақтандыру
шығындары – тауар қозғалысы кезінде бақытсыз жағдайлардан сақтандыру
қызметінің құны қосылады. Осының барлығы СИФ бағасын құрайды.
Сыртқы сауданың географиялық құрылымы
Тауар айналымын статистикалық зерттеу оның географиялық құрылымын
немесе орналасуын ескере отырып, жүргізіледі, бұл елдердің сыртқы
эконоимкалық баптарға бағытталуын, елдің сыртқы сауда үшін, елдер мен елдер
тобы бойынша экспорт пен импорттың даму деңгейін және мүмкіндігін, экспорт
пен импорттың тауарлық бұрышын ескере отырып, жекелеген мемлекеттің
халықаралық еңбек бөлінісіне қатысу дәрежесін талдауға мүмкіндік береді.
Халықаралық статистикалық тәжірибеде есептің үш әдісі қолданылады:
1. өндіріс елі – тұтыныс елі;
2. жөнелтуші елі – қабылаушы ел;
3. сатып алушы ел – сатушы ел;
Бұл мынамен байланысты, яғни сыртқы саудада айналыста жүретін тауар
бірнеше рет сатып алуынуы және сатылуы мүмкін.
Бірінші әдім бойынша есептеу кезінде экспорттық өнімді өндіруші ел
және импорттық өнімді тұтынушы елдер анықталады. Өндіруші ел дегеніміз –
бұл елде тауар өңдеу соңғы сатысын (яғни дайын түрге айналады) өтеді, ал
тұтынушы елге тауар өндіріс, өңдеу немесе жеке тұтыну қажеттелікітері үшін
әкелінеді. Бұл әдіс өндіруші ел мен импортер ел арасындағы тікелей
байланысты анықтауға мүмкіндік береді.
Екінші әдіс желеген елдің сыртқы саудасы жөніндегі нақты мәліметтерді
береді, бірақ та жалпы әлемдік экономика бойынша нқтижелердің артуына
әкеліп соғады, өйткені барлық жөнелту және қабылаулардың сомасы делдал
елдердің толық тауар айналымын қосады.
Сатып алушы ел – сатушы елі деген есептеу әдісі – контракт ретінде
экспортер мен импортер өмір сүретін және іс жүргізетін елдерді тіркейді.
Алынған мәліметтер әр түрлі мемлекет тұрғындарының сатып алулары мен
сатуларын сипаттайды. Бұл есептеу әдісі экспорт пен импорт бойынша
валюталық есептеулерді сипаттау үшін қолданылады.
Өзара сауда бойынша жекелеген елдердің статистикалық мәліметтеріндегі
айырмашылық – арнайы және жалпы сауданы есептеудің әр түрлі жүйелерін;
жеткізудің әр түрлі базистік шарттарын; экспорт пен импорт мерзімдерін
тіркеудің әр түрлі ретін қолданумен байланысқан.
Экспорттық және импорттық тауарлар бағасының деңгейі мен динамикасын
зерттеу үшін индекстік әдіс қолданылады. Сыртқы сауда саласында бағалар
индексін, физикалық көлем индексін және сауда шарттары индексін есептеу
қажет. Көрсетілген индекстер импорт пен экспорттың барлық көлемі бойынша
да, жекелеген тауар, тауар топтары, СЭҚ-тің тауарлық номенклатурасы
"тарауы" бойынша да есептеледі. Сонымен бірге индекстер жекелеген елдермен
есптеледі.
Сыртқы сауда бағаларының индексі тауарлардың физикалық көлемінің
өзгеріссіздігі кезіндегі баға өзгерісі есебінен, импорт немесе экспорт
құнының өзгерісі.
Сыртқы сауданың физикалық көлемінің индексі базистік шарттармен
салыстырғанда, есеп беру кезеңінде бағалардың өзгермеуі шарты кезінде
импорт немес экспорт көлемінің өзгерісін сипаттайды.
Әрбір индекс белгіленген базаға сәйкес есептеледі. Индекс базасы
дегеніміз – салыстыру жүргізілетін кезеңдегі шама. Бұл шама 100-ге тең және
оған пайыз түріндегі есептеу келтіріледі.
Индекстің екі түрі бар – тұрақты базасы бар индекстер (базистік) жқнк
өзгермелі базисі бар индекстер (тізбекті).
Базистік индекс уақыттың ұзақ кезеңдегі сыртқы саудадағы
өзгерістерді сипаттау үшін қажет, ал тізбекті әдіс бойынша есептелетін
индекстер белгілі бір уақыт кезіндісінде ғана өзгерістерді сипаттайды.
Әрбір индекстің өзінің құрамдас элементтері бар: өлшегіштер ретінде
қолданылатын индекстелетін шамалар мен салмақтар. Сыртқы сауданың физикалық
индексін есептеуге арналған индекстелетін шамаларға бағалар қызмет етеді;
бағалар индексін есептеу үшін бағалар индекстеледі, ал салмақ ретінде
тауарлар саны қолданылады.
Есептеулер төмендегі схема бойынша жүргізіледі:
1) физикалық айырбас индексі:
2) бағалар индексі:
3) құрылым индексі:
құр=
2)есептік салмағы бар индекстер:
а) физикалық көлем индексі:
б) бағалар индексі:
в) құрылым индексі:
құр=
мұндағы
– сәйкес есеп беру және базистік кезеңдердегі тауарлар саны;
– есеп беру және базистік кезеңдердегі тауар бағалары;
– есеп беру және базистік кезеңдердегі тауардың орташа бағасы;
Егер мәліметтер іріктелген бақылауға негізделсе, онда физикалық көлем
индексі индекстің орташа арифметикалық формасы бойынша, ал бағалар индексі
орташа гармоникалық форма бойынша анықталады.
Кейде индекстегі бағалар орташа бағалармен алмастырылады, сәйкесінше
индекстің мазмұны өзгереді – сыртқы сауда айналымының құрылымы есептеледі
және баға индексі орнына жалпы немесе орташа индекс алынады:
мұндағы – есеп беру кезеңі құрылымындағы базистік кезеңдегі
тауарлардың орташа бағасы.
3) бағалардың орташа индексі:
4) сауда шарттары индексі – экспорттың орташа бағалары индексінің
импорттық орташа бағалары индексіне қатынасын көрсетеді:
Ол тауар құрылымына және жекелеген елдердегі тауар бағаларының
деңгейіне тәуелді болады. Осылайша экспортқа қатысты жекелеген елдермен
бағалық арақатынас индексі есептеледі:
– n елімен сауда жасаудағы немесе елдердің сәйкес экономикалық
топтағы экспортталатын тауарлардың бағасы;
– n еліне экспортталатын тауарлар саны.
Егер бұл көрсеткіштер бірден көп болса, онда базистік кезеңмен
салыстырғанда сауда шарттары жақсарады, егер аз болса – онда ол сауданың
қолайсыз шарттарын дәлелдейді.
Тауар құрылымының баға индексіне қсері төмендегі формула бойынша
анықталады:
Географиялық құрылымның қсері:
Сыртқы сауданың тиімділігі – бұл қоғамдық еңбектің үнемделуі, ол
жекелеген елдердегі бірдей тауар өндірісіне қажетті шығындардың әр алуан
деңгейлерінің есебінен құралады. Сыртқы сауданың жалпы тиімділігімен қатар,
экспорт тиімділігі мен импорт тииімділігі болады.
Сыртқы сауданың халық шаруашылығы, бюджеттік тиімділігі – импорттық
өнімнің отандық өндірісінің шығындарын және экспорттық тауарлар өндірсе
кететін шығындарды салыстыру жолымен анықталады. Осы шамалар арасындағы
айырма сыртқы сауданың дамуымен байланысты шығындардың үнемделуіне тең.
Экспорттық тауарлардың өндірістік шығындары экспорттық орндаудағы
өнім өндірісі шығындарына тең, оның құрамына шекараға дейін тасымалдау және
тиеу шығындары, яғни ФОБ бағаларымен немесе ішкі бағалармен анықталатын
экспорт құны кіреді.
Импорттық өнім шығындары импорттық өнім өндірісі құнына тең, оған өте
сапалы өнімді тұтыну кезінде алынған қосымша экономикалық тиімділік кіреді.
Негізгі, ол өнімді өткізудің ішкі бағаларындағы құн түрінде болады.
Бюджеттік тиімділік көрсеткіштері жалпы республика бойынша, СЭҚ
Министрлігі және басқа ұйымдар бойынша, жекелеген аумақтар және тауар
топтары бойынша есептеледі. Сатып алынатын машиналар мен құрал-жабдықтар
үшін экономикалық тиімділік – осы құрал-жабдықта өнім шығарудан түскен
пайдаға тең болады.
Егер импорт шығындары экспорт шығындарынан көп болса, онда мұндай
сыртқы сауда айырбасы тиімді деп саналады. Экономикалық тиімділік
коэфициенті осы шамалардың қатынасына тең, ол бірден көп болуы тиіс.
Сыртқы сауданың бюджеттік тиімділігінің жалпы көрсеткішімен қатар,
экспорт пен импорт тиімділігің жеке көрсеткіштерінің жүйесі анықталады.
Экспорттық валюталық тиімділігі экспорттан түсетін валюталық түсімнің
оның өндірістік бағасындағы құнына қатынасы арқылы анықталады.
Импорттық валюталық тиімділігі елдегі импорт өндірісіне қажетті
шығындардың импорт шығындарына қатынасы немесе ел ішінде оны өткізуден
түскен табыстың сол импортты алуға кеткен шығындарға қатынасы.
Бұл көрсеткіштер әрбір тауарлар бойынша есептеледі және төмен
валюталық тиімділігі бар тауарлардың сыртқы сауда айналымын есептеп шығару
үшін қолданылады. Бірақ та экспорт пен импорттың сыртқы сауда айналымын
жеке қарастыруға болмайды, өйткені экспорттық кез-келген қысқаруы импорттың
қысқаруына әкеліп соғады. Сондықтан да жекелеген тауарлардың экспорттық
немесе импортының тиімділігінің ақырғы шешімі үшін олардың валюталық
тиімділік көрсеткіштері барлық тауарлар бойынша алынған жалпы импорттық
немесе экспорттық көрсеткішке көбейтіледі:
– тауарлы экспорттың Импорттың орташа
валюталық тиімділігі X валюталық тиімділігі =1
– тауарлы импорттың Экспорттың орташа
валюталық тиімділігі X валюталық тиімділігі =1
Егер бұл валюталық көбейтінділер бірден көп болса, онда бұл
тауарлардың сыртқы сауда айналымы тиімді болады.
Экспорт тиімділігінің көрсеткіштер жүйесі төмендегі мәліметтер
негізінде анықталады:
Кәсіпорын бағасындағы құндар , сыртқы сауда ұйымының ішкі
бағаларындағы құн және сыртқы сауда бағаларындағы экспорттық өнім
құны немесе ол өнімді сыртқы нарықта сатудан түсетін валюталық түсім .
Экспорт өндірісінің тиімділігі мына қатынаспен анықталады: . Бұл
көрсеткіштер арасындағы айырма өнім өндірушілер үшін экспорттан түсетін
тиімділікті көрсетеді және олардың мүддесі – өз бетінше немесе сыртқы сауда
ұйымы арқылы экспорттық өнім әлемдік нарыққа шығару.
Экспорттық бюджеттік тиімділігі мына қатынаспен анықталады: .
Дқл осы жолмен импорт бойынша көрсеткіштерді анықтайды, ол үшін
сыртқы сауда бағаларындағы оның құны немесе импортты сатып алуға кеткен
валюталық қаржылар , ішкі бағалардағы импорт құны және
импортталатын тауарлар сияқты тауарлардың отандық өнідірісі шығындарының
құны анықталады.
Олар қолданыла отырып, мыналар есептеледі:
импортты тұтыну тиімділігі: ;
импортты тұтынудан түсетін тиімділік сомасы:
импорттық бюджеттік тиімділігі: ;
тиімділік сомасы:
Елдің экспорты мен импортының дамуына ықпал ететін факторлар
жөніндегі толық түсінікті алу үшін, сыртқы сауда көрсеткіштері кешенді
түрде зерттелуі тиіс. Ол экспорт пен импорттың сандық көрсеткіштеріндегі
өзгерістерді, шығарылатын және әкелінетін тауарлардың бағаларын және
базистік кезеңмен салыстырғанда елде қалыптасқан сауда шарттарын анықтауға
мүмкіндік береді.
Ұлттық экономикадағы сыртқы сауда ролінің көрсеткіштері
І.Көне көрсеткіштер (ұлттық валюта, АҚШ доллары):
1. экспорт көлемі
2. импорт көлемі
3. сыртқы сауда айналымының көлемі (э+и)
4. сыртқы сауда айналымының сальдасы (э-и)
ІІ.Салыстырмалы көрсеткіштер:
1. ЖІӨ-дегі (ЖҰӨ) экспорттың, импорттың үлесі
2. ЖІӨ-нен (ЖҰӨ) экспорттың, импорттың эластикалық коэффициенттері –
экспорт, импорттың өсу қарқынын ЖІӨ-(ЖҰӨ)-нің өсу қақынымен салыстыру
арқылы есептеледі.
Еимпорт =Тимпорт ТЖІӨ Еэкспорт =Тэкспорт ТЖІӨ
3. Экспорт пен импорт көлемдерінің ара қатынасы, ол импорт шығындарын
тауарлар мен қызметтер экспортынан түсетін түсіммен табудың пайызын
көрсетеді.
І. Экспорттық, импорттық тәуелділіктің көрсеткіштері:
Экспорттық квота – экспорт көлемінің барлық өткізілген өнімге қатынасымен
анықталады.
Экспорттық квота мыналар бойынша есептеледі:
Жалпы өнеркәсіп бойынша
Өнеркәсіп салалары бойынша
Өнімнің маңызды түрлері бойынша – экспортқа өнімді шығару түрінде, ол осы
өнім түрін шығару көлемінен пайыз ретінде өрнектеледі.
Импорттық квота – ЖІӨ-ге импорт көлемінің қатынасы. Өте дәл
есептеулер әкелетін өнім көлемін жекелеген сала ресурстарымен салыстыруға
мүмкіндік береді:
саласы өнімнің импорты саланың ақырғы өнімі
Шикізаттың маңызды түрлері (бидай, мақта, ет) бойынша елдің
тәуелділігі мынадай қатынаспен сипатталады: импорт тұтыну.
Өнімнің маңызды түрлері бойынша бұл көрсеткіш импорттың көрінетін
тұтынуға қатынасы ретінде есептеледі. Өнім түрінің көрінетін қатынасы
ретінде былайша есептеледі: өндіріс + импорт – экспорт.
Өнеркәсіп саласындағы өнім өндірісінде шет елдік өнім үлесінің өсуі
импорттық тәуелділіктің күшеюін дәлелдейді. Өз бетінше импорттық тәуелділік
көрсеткіші жекелеген салалардың және жалпы ел экономикасының әрекет ету
сипатын анықтайды. Өндірістің мамандануы тар елде импорттық тәуелділіктің
мәні зор болады.
Елдің әлемдік экономикаға қатысуын төмендегі көрсеткіштер анықтайды:
1. Әлемдік экономикадағы елдің үлесі
2. Әлемдік тауар айналымындағы ел экспортының үлесі
3. Салыстырмалы экспорттық мамандану коэффициенті
4. Дифексификация коэфициенті
Экспорттық мамандану коэффициенті елдің әлемдік нарықтағы мамандану
сипатын анықтайды.
Ол ел экспортының жалпы саласындағы тауар экспортының үлес салмағының
– осы тауардың әлемдік экспортының жалпы көлеміндегі тауар экспортының үлес
салмағына қатынасымен есептеледі:
,
мұндағы – – елі экспортының жалпы көлеміндегі -тауардың
үлесі.
– осы тауардың әлемдік экспортының жалпы көлеміндегі -тауардың
экспортының үлесі.
Егер бұл коэффициенттің кез-келген өнім бойынша шамасы 1-ден көп
болса, онда аталмыш ел әлемдік шаруашылықта осы өнімді өндіру және сату
ісіне маманданады деп есептеледі.
Диверсификация коэффициенті ел экспортының жалпы сомасындағы тауар
экспортының үлес салмағы осы тауардың әлемдік экспортының жалпы көлеміндегі
тауар экспортының үлес салмағы арасындағы айырмамен анықталады:
диверсификация (К=0.1)
Егер бұл коэффициент 1-ге жақындаса, онда ел осы өнімді өндіруге
маманданатын болады.
Елде өндірілетін тауар экспортының ассортиментінің өсуі кезінде бұл
мән 0-ге ұмтылады.
ІІ-ТАРАУ ҚазаҚстан РеспубликасыныҢ сыртҚы сауда статистикасын Ұйымдастыру
2.1.Тарихи анықтама
Қазақстан Республикасындағы сыртқы сауда статистикасының жамуын 2
кезеңге бөлуге болады:
1.1994 жылға дейінгі сыртқы сауда статистикасы – мәліметтер СЭҚ-ті
жүзеге асырушы кәсіпорындардың тікелей есебі негізінде жиналған. Бұл кезде
бұрынғы КСРО-ның елдерімен республикалармен болған сауда жөніндегі
мәліметтер КСРО аумағында әрекет еткен өнім классификаторына сәйкес
тауарлардың шектелген номенклатурасы бойынша жиналған. КСРО-дан тыс
орналасқан елдермен сауда жасау жөніндегі ақпарат тауарлыө толық
номенклатурасы бойынша қалыптасты:
1992 жылға дейін – Өзара Экономикалық Көмек Кеңесіне қатысушы
елдердің сыртқы сауда номенклатурасы бойынша;
1995 жылдан бастап – ЕО-тың үйлестірілген тарифтік-статистикалық
номенклатурасы негізінде жасалған СЭҚ-тің Тауарлық номенклатурасына сәйкес;
1992 жылға дейін құндық бағалау ұлттық валютада жүргізіледі, ал 1992
жылдан бастап – АҚШ долларында.
2.1994 жылдан бергі сыртқы сауда статистикасы республика тауарлардың
сыртқы саудасы бойынша ақпарат жинаумен қатар статистикалық есеп негізінде
статистикалық мақсаттар үшін Жүктік кезенедік деклорацияны (ЖКД) өңдеу
басталды. Ал 19995 жылдан бастап кәсіпорындардың есеп беруі алынып
тасталды, ал тауарлардың сыртқы саудасы бойынша барлық ақпарат кедендік
статистика мәліметтеріне негізделеді. Кезендік статистикаға өтуге
байланысты, Қазақстанның ТМД елдерімен және әлемнің басқа елдерімен сыртқы
саудасы бойынша көрсеткіштер есебі бірыңғай әдістемеге келтірілді,
тауарлардың біртұтас номенклатурасы (СЭҚ-тің ТН-ы) және ортақ құндық
бағалау (АҚШ долларында) қолданыла бастады.
Осылайша, 1994 жылға дейін республикадағы сыртқы сауда жөніндегі
мәліметтер әр алуан сипатта болады, сауданың жалпы көлемі жөніндегі
біртұтас ақпараттық база 1994 жылдан бастап, ал тауарлар бойынша – 1995
жылдан бастап құрылды.
Сыртқы сауда статистикасының қалыптасуы мен дамуы барысында
әдістемені жасау, тауарлар қозғалысы жөніндегі ақпаратты жинау, өңдеу,
төлем балансын жасау істерін Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі
Агенттік жүзеге асырып отырған. 2000 жылдан бастап, халықаралық қызметтер
жөніндегі бірінші ретті ақпаратты жинау, өңдеу және Республиканың төлем
балансын құру ісін ҚР-ның Ұлттық Банкі өз қолына алды. Өз шешімін дәлелдей
отырып, Қазақстанның Ұлттық Банкі төмендегі аргументтерді келтіреді:
1.Төлем балансы сарапшылары кез-келген пайдаланушыларға өз
мәліметтерін дәлелді түрде ұсынуға мүмкіндік алады. Қызметтер балансының
қалыптасуына жауапты сарапшылар бірінші реттік ақпаратпен жабдықтаушылармен
тікелей және тұрақты түрде байланыса отырып, сәйкес келуін бағалай алады
және талдау мен болжауға арналған қосымша ақпаратты ала алады;
2. Қазақстан Ұлттық Банкінің төлем балансы жөніндегі сарапшылары
қызметтер жөніндегі мәліметтердің ақиқаттылығын бақылау мүмкіндігіне ие
болады. Оларды бақылау ҚҰБ-нің кәсіпорындардан алатын басқа есеп беру
көрсеткіштерімен салыстыру арқылы жүзеге асырылады;
3. Формалар қатары бойынша есептік мәліметтер негізінде төлем балансын
алдын-ала бағалау мүмкіндігі туындайды, төлем балансын есептік бағалау
мерзімдері қысқарады, оны жан-жақты талдауға көп уақыт қалады.
Бірақ та төлем балансын құру саласындағы көптеген шет ел
мемлекеттерінің тәжірибесі көрсеткендей, көптеген елдерде төлем балансын
қалыптастырумен Ұлттық Орталық Банк айналысатындығына қарамастан, төлем
балансына арналған мәліметтерлі Ұлттық статистикалық қызмет жинайды.
Мысалы, Ресей Федерациясында төлем балансын Ресейдің Орталық Банкі
құрастырады. Бұл кезде Ресейдің Мемлекеттік статистикалық Комитеті қажетті
мәліметтерді ұсынып қана қоймай, сонымен бірге ағымдағы операциялардың
есебін және капитал мен қаржылық операциялардың есебінің жекелеген баптарын
жүргізеді.
Әлемдік тәжірибеде төлем балансын құруға арналған қажетті мәліметтерді
жинаудың екі принципиалды мүмкіндігі бар: "Іnternatіonal transactіon
reportіng system" жүйесі және "Enterprіse surveys" сияқты зерттеулер.
"Іnternatіonal transactіon reportіng system" жүйесінде мыналар
қарастырылады, яғни барлық жекелеген операциялар жөніндегі мәліметтер
банктік статистика шеңберінде жинақталады. Орталық Банктің бұл саладағы
компетенциясы мынамен шектеледі, яғни ақпараттық жүйелер ереже бойынша, шет
ел валютасын бақылаудың құралы болып табылады. "Enterprіse surveys"
есептік жүйелерінде іс жүзінде барлық ақпарат тексерулер көмегімен
жиналады. Ереже бойынша, тексерудің мұндай түрін статистикалық қызметтер
жүзеге асырады.
Егер Қазақстанның төлем балансының құрылуы жүйесін аталмыш жүйелермен
салыстырсақ, онда республикамыз Enterprіse surveysң жүйесіне бағытталған
деп тұжырымдауға болады. Бірақ та, халықаралық стандарттар мен
статистикалық есептің талаптарында анықталғандай, кәсіпорындарды есептің
талаптарында анықталғандай, кәсіпорындарды тексеру (зерттеу) – халықаралық
қызметтер жөніндегі мәліметтердің негізгі қайнар көзі болып табылады. Бұл
шараны жүзеге асыру – кәсіпорындар статистикасы принциптеріне негізделген
әдістемелік шынайы механизмдермен бекітілген. Осыған байланысты мынаны атап
өту керек, яғни тексерудің принципиалды иделологиясы статистиканың
әдістемесіне және ұлттық шоттар жүйесіне негізделуі тиіс.
Төлем балансын құру мақсатында, негізгі сектордан алынатын барлық
статистикалық ақпаратты Ұлттық банкке ұсыну үшін республикадағы мемлекеттік
статистика органдарында жеткілікті ресурстар мен мүмкіндіктер бар.
Агенттікте ақпаратты жинау кезінде қосымша ұйымдастырушылық, құрылымдық
және еңбек шығындарын талап етпейтін аймақтық бөлімшелердің нақты схемасы
мен желісі бар. Агенттікте аудандық бөлімшелер желісі де бар, олар СЭҚ-пен
айналысатын респоденттердің төрттен бір бөлігінен ақпарат жинайды. Өз
құрамында сыртқы экономикалық операциялары бар экономикалық қызмет түрлері
бойынша респонденттердің отақ өзектелген реестрі – ақпаратты сапалы түрде
жинауды жүзеге асыруға арналған шыңайы құрал.
Сыртқы сауда (тауарлар мен қызметтер) статистикалық дамуына және осы
бағыт бойынша Агенттіктің халықаралық ұйымдарымен және ТМД-ның
статистикалық Комитетімен ынтымақтастықты кеңейтуге байланысты, халықаралық
қызметтер статистикасына қатысты, Агенттік алдына бірқатар жаңа міндеттер
қойылады. Бұл міндеттер респоденттерден алынған және өңделетін ақпараттар
көлемін тұрақты түрде ұлғайтуды талап етеді.
Жоғарыда аталған барлық артықшылықтармен қаатр, Агенттікте ақпаратты
пайдаланушылардың кең шеңбері және статистикада қолданылатын халықаралық
классификаторлардың (елдер, экономикалық қызмет түрі және меншік формасы
бойынша) талаптарына толық сәйкес келетін ақпараттық база бар. Сонымен
бірге пайдаланушылар статисткаллық мәліметтерді алып тұруға кең мүмкіндік
алған, қосымша еңбек шығындары талап етіледі.
2.2.Сыртқы сауда жөніндегі есеп берудің формалары
және қозғалысы
Тауарлардың сыртқы сауда статисткасында импорт және экспорт
көрсеткіштері Жүктік кедендік декларацияны қолдану негізінде қалыптасады.
Заңды тұлғалар үшін республиканың кедендік шекарасы арқылы өтетін, кез-
келген заңды тұлғаға тиесілі немесе мемлекеттік және басқа иелікте болуы,
орналасуы, кедендік жеңілдіктерді қолдануына тәуелсіз түрде, заңды
тұлғалардың иелігіндегі барлық тауарлар декларациялануы тиіс. Жеке тұлғалар
үшін Жүктік кедендік деклорация (ЖКД) өндіріс үшін қолданылатын тауарларға
қатысты ресімделеді.
ЖКД 4 данада ұсынылады, олардың біреуі статистика жөніндегі облыстық
басқармаға өңдеу үшін беріледі. Облыстық деңгейде алынған жалпы ақпарат –
республика бойынша жалпы мәліметтерді алу үшін статистка жөніндегі
Агенттікке беріледі. Осыған байланысты, кедендік органдар табиғи газ бен
электр энергиясының әкелінуі мен шығарлуын деклорацияламайды, Агенттік
қосымша түрде "Қазақгаз" газ – кешенді шығарушылығынан, "Алаугаз" АҚ-нан,
облыстық электр желілері компанияларынан аталған тауарлардың экспорты мен
импорты жөнінде қажетті мәліметтерді сұрай алады.
Осылайша, статистика жөніндегі ҚР – Агенттігі жариялайтын барлық
ақпарат ЖКД-дағы көрсеткіштер негізінде алынады.
ЖКД-ны толытур кезінде "ҚР шекарасы арқылы өтетін тауарлар мен
мүліктерді өткізу мен деклорацияла реті жөніндегі Ереже" "ҚР шекарасы
арқылы өтетін тауарлар мен мүмкіндіктерді өткізу мен деклорациялау реті
жөніндегі Ереже" ҚР шекарасы арқылы тауарлар мен мүліктердің өтуі кезінде
ҚР-ның мемлекеттік мүдделерін сақтауды қамтамасыз етуге, СЭҚ-ті мемлекеттік
реттеу шараларын орындауға, кедендік (баж) салықтарнды қолдануға, ҚР-дағы
кедендік процедураларды халықаралық тәжірибемен үйлестіруге бағытталған.
Инструкция ЖКД-ны және оған қосымша қағаздарды толтыру ретін анықтайды.
ЖКД – жинақталған төрт парақтан тұрады. КД1 формасындағы ЖКД тауардың
немесе мүліктің әрбір партиясына мына шарт негізінде толтырылады, яғни
осындай тауарлар немесе мүліктерге қатысты бір ғана кедендік режим
белгіленеді. Тауарлардың немесе мүліктердің париясында бірнеше атаулар
болса, онда КД 2 орфмасындағы қосымша қағаздар (парақтар) қолданылады,
олардың әрқайсысы тағы да 3 атаудағы тауарларды немесе мүліктерді
деклорациялауға мүмкіндік береді. Қосымша парақтар тек мынадай жағдайда
ғана қолданылуы мүмкін, егер оларда көрсетілген тауарлар немесе мүліктерге
қатысты белгіленген кедендік режим-деклорацияда көрсетілген тауарлар немесе
мүліктерге қатысты кедендік режиммен сәйкекс келетін болса. Қосымша
парақтар 4 данада толтырылады және деклорациямен бірге ұсынылады. Кедендік
мекеме парақтардың 1-сін және 3-сін және мемлекеттік мақсаты үшін оған
қосымша парақтарды қолданылады. Кедендік мекеме деклорациясының барлық
парақтарына тексеру нәтижелері жөнінде белгі қойып болған соң олардың:
8. 2-парағын мемлекеттік статистика органдарына жібереді;
9. 4-парағын деклорантқа қайтарады.
ҚР-на кіргізу және ҚР-нан шығару кезінде мүлік 3 парақтан тұратын
(статистикалық данасы жоқ) деклорация түрінде ресімделеді. Кедендік
бекеттерден келіп түсетін деклорацияларды тексеру және түзету процедурасы 2
кезеңнен тұрады:
1.Бастапқыда аймақтық деңгейде кедендік бекеттерден келіп түсетін ЖКД
ішіндегі реквезиттердің толтырлуының толықтығы бойынша жалпы тексеруден
өтеді, осының барысында мынадай жағдайлар орын алады, яғни ЖКД толтыру
барысында жіберілген қателіктерді түзету үшін кедендік орагандарға
қайтарылады, содан кейін деклорацияны бағдарлама түрінде компьютерге енгізу
кезінде мәліметтерді кәсіпорын, аумақ, тауарлар, өлшем бірілктер, кедендік
режимдер және тағы басқалардың анықтамаларына сәйкес түрде кодтаудың
дұрыстығы тексеріледі;
2.Екінші кезеңде деклорацияның электрондық нұсқалары сатистика
жөніндегі ҚР Агенттігі орталық республикалық кеңесінің есептеу орталығына
келіп түскеннен кейін, кодтардың сәйкестігін және сандық көрсеткіштер мен
құндық көрсеткіштердің логикалық сәйкестігін анықтау үшін олар қайта
тексеруден өтеді. Белгілі бір сәйкесссіздіктер анықталған жағдайда
кәсіпорынға, яғни өнімді экспорттаушыға немесе импорттаушыға сұрау
жіберіледі. Егер кәсіпорын ЖКД-да бар ақпаратты мақұлдаса, онда ол
өзгеріссіз өңдеуге жіберіледі. Егер кәсіпорын деклорация мәліметтеріне
өзгеріс енгізсе, онда статистикалық органдар да сәйкес түрде мәліметтерді
түзетеді. Барлық түзетулер бірінші реттік кедендік деклорация деңгейінде
енгізіледі, содан кейін жалпы нәтиже қайта есептеледі.
Кедендік статистика мәліметтері есебінің толықтығы мен дұрыстығын
қамтамасыз ету статистикалық орагандарға ғана байланысты емес, соынмен
бірге ол кедендік қызметтің қатысуын талап етеді. Біріншіден, қзірше
кеденшілер ресімдеген және статистиктер қабылдаған ЖКД санын ай сайын
салыстыру мүмкін болмай отыр, деген №1-ир ведомостық статистикалық есеп
беруді әр тоқсан сайын алып отырады.
Мемлекеттік статистика –"Резидент еместермен халықаралық операция
жүргізу жөніндегі есеп беру" деген №10-ПБ статистикалық формасы бойынша
тоқсан ссайынғы есеп берулер негізінде ақпарат жинау.
Қалыптасқан ақпараттық база – бұл халықаралық қызметтер бойынша
қалыптасқан мемлекеттік статистикалық есеп беру (формалыр: 2-ПБ, 3-ПБ, 4-
ПБ, 5-ПБ, 6-ПБ, 7-ПБ, 10-ПБ-ның А және Б бөліктері, 11-ПБ, 13-ПБ), ол төлем
балансында қолданылатын қызметтермен халықаралық операция жүргізу
классификациясына сәйкес жасалған және топртар деңгейінде, негізгі өнім
классификациясы бар кластар деңгейінде сәйкес келеді. Бірлескен
кәсіпорындар және шет елдік кәсіпорындардың қызметі жөніндегі есеп беру (1-
ВЭС) тауарлармен қызмет саудасы бойынша төлем балансындағы (резенденттілік,
құндық бағалау, мәліметтерді тіркеу уақыты) есеп принциптеріне сәйкес
келмейді.
Халықаралық қызметтер бойынша есеп берудің барлық мемлекеттік
статистикалық формалыр почталық тоқсандық болып саналады және Мемлекеттік
статистика жөніндегі ҚР Заңына ұсынылады.
№ 2-ПБ формасы.
"Жүк және жолаушы тасымалдау және басқа
транспорттық операциялар үшін түскен түімдер мен төлемдер жөніндегі
есеп беру"
Есеп беру 5 бөліктен және қосымша беттен тұрады:
1. А бөлігі – транспорттық жүк тасымалдауды жүзеге асырудан түскен
табыс.
Көрсеткіштері: елдің аты мен коды, Қазақстанның импорты мен экспортын
жүктік тасымалдаудан түсетін табыс, соның ішінеде резиденттерден және
резидент еместерден түсетін түсімдер, резидент еместер үшін Қазақстандағы
импортты тасымалдаудан түсетін, тансзиттік тауарларды тасымалдаудан түсетін
табыс және т.б.
2. Б бөлігі – жолаушыларды тасымалдаудан түсетін табыс. Бір
кәсіпкерлік атынан әрекет етуші басқа кәсіпорындардың сатқан билеттерінен
түсетін табыс та қосылады.
Көрсеткіштері: елдің аты мен коды, Қазақстанда және басқа елдерде
сатылған билеттер, соның ішінде резиденттерден және резидент еместерден
түсетін табыстар және т.б.
3. В бөлігі – резидент емес тарнспорттық кәсіпорындарға делдалдық
қызмет көрсетуден түсетін басқа түсімдер.
Көрсеткіштері: елдің аты мен коды, пояталық жинаулар, салықтар, жағаға
шығу салықтары, навигациялықжинаулар және т.б.
4. Г бөлігі – резидент еместерге төлемдер.
Көрсеткіштері: резидент емес экипаж мүшелерінің еңбек ақысы, шет ел
порттарындағы экипаж шығындары, порттық жинаулар, жүкті тиеу-түсіру үшін
жинаулар, отын, танспорттық құралдардың аренасы және т.б.
5. Д бөлігі – резидент емес кәсіпорындардың транспорттық операциялары
бойынша сіздің кәсіпоырныңыз делдал болып саналатын келісімдер.
Көрсеткіштері: Қазақстанның импорты мен жолаушыларын тасымалдау үшін
резидент емес танспорттық кқспорын тұлғасынан алынатын табыс, Қазақстандағы
жарнама үшін резидент емес транспорттық кәсіпорындарға төленетін сомалар
және т.б.
№ 2-ПБ формасына қосымша бет.
"Әуе жолдарының жұмысы жөніндегі есеп беру"
Көрсеткіштері: қозғаоу маршруты, ұшақтың түрі, орындалған рейстер
саны, жолаушылар саны, почта мен жүктің көлемі, жолаушылық тариф және т.б.
Барлық аталған көрсеткіштер тұрақты, халықаралық, тапсырыстық және
чартерлік рейстер шеңберінде көрсетіледі.
№ 3-ПБ формасы.
"Жүктертер мен жолаушыларды темір жол бойынша тасымалдаудан түсетін
төлемдер мен түсімдер жөніндегі есеп берулер"
Есеп 2 бөліктен және қосымша беттен тұрады:
1. А бөлігі – Атылған табыс.
Көрсеткіштері: Қазақстан аумағы арқылы транзиттік тауарларды
тасымалдаудан түсетін табыс, Қазақстанның темір жол желісін пайдаланудан
түсетін табыс, Қазақстандағы резидент емес жолаушыларды тасымалдаудан
түсетін табыс және т.б.
2. Б бөлігі – Темір жол (резидент емес) пайдасына.
Көрсеткіштері: тасымалданған жолаушылар саны, бір бақытқа сатылған
билеттер, плацкарта, багаж, тауарлық багаж.
№ 3-ПБ формасына қосымша бет.
"Темір жол арқылы халықаралық тасымалдау шін есептелген сомада
жолаушыларды тасымалдаудың саны жөніндегі есеп беру"
1. А бөлігі – "Қазақстан темір жолы" пайдасына. №3-ПБ формасының Б
бөлігінің көрсеткіштеріне ұқсас көрсеткіштер.
2. Б бөлігі – Резидент еместерге төлемдер.
Көрсеткіштері: Қазақстан экспортын тасымалдау үшін және Қазақстанға
басқа ел аумағы арқылы импортталатын тауарларды тасымалдау үшін резидент
емес темір жол кәсіпорындарына төлемдер.
№ 4-ПБ формасы
"Резидент емес транспорттық кәсіпорындар атынан жүзеге асырылатын
операциялар жөніндегі есеп беру"
1. А бөлігі – Резидент емес транспорттық кәсіпорындардың алатын
табысы.
Көрсеткіштері: Қазақстанда сатылатын билеттер, Қазақстан импорты
тасымалдаудан алынатын табыс, багаж бен жүкті тасымалдаудан түсетінтабыс.
№ 3-ПБ формасына қосымша бет
Көрсеткіштері: рейс номері, отыру орындарының саны, бір аптадағы
рейстер саны, АҚШ долларымен өрнектелген, бір жаққа қарай сатылатын билет
құны және т.б.
№ 5-ПБ формасы
"Резидент емес транспорттық кәсіпорындардан алынатын табыс жөніндегі
есеп беру"
Көрсеткіштері: кемелерді жағаға қоюдан түсетін табыс, ұшақтың немесе
авторанспорттың тұрағы, жүкті түсіруден түсетін табыс, навигациялық ұқсас
жинаулардан түсетін табыстар, резидент емес кәсіпорындардан түсетін басқа
табыстар.
№ 6-ПБ формасы
"Байланыс кәсіпорындарының резидент еместерден алынатын тауарлар мен
қызметтер бойынша есеп беру"
1. А бөлігі – Резиден еместерге берілетін таруалар және қызметтер.
Көрсеткіштері: Қазақстандағы резидент еместерге жіберілетін почтаны
жеткізуден түсетін табыстар, тезиденттерідің Қазақстанмен телефондық
сөйлесулерінен түсетін табыс, Қазақстан меншігінде тұрған спутниктерді
қолданудан түсетін табыс және т.б.
2. Б бөлігі – Резидент еместерденг алынған тауарлар мен қызметтер.
А бөліктегі көрсеткіштерге ұқсас көрсеткіштер келтірілген.
№ 7-ПБ формасы
"Резидент еместерден алынған, резидент еместерге берілген субсидиялар және
қызметтер жөніндегі есеп берулер"
1. А бөлігі – Резидент еместерге берілген тауарлар мен қызметтер.
Көрсеткіштері: Қазақстанның мемлекеттік қызметкерлерінің шет елге
сапар шегуінің шығындары, елшіліктер мен өкілдіктерді қамтамасыз ету
шығындары, шет елдегі елшіліктерде жұмыс істейтін Қазақстандық мемлекеттік
қызметшілердің алатын еңбек ақысы және басқа алымдары.
2. Б бөлігі – Резидент еместерден алынған, резидент еместерге берілген
гранттар, бокустар, роялти.
Көрсеткіштері: алынған ақшалай гранттар, азық-түлік, дәрі-дәрмек және
құрал –жабдық түріндегі гранттар, сыртқы жер қойнауын пайдалануышылардан
алынған бокустар, жекелеген жекешелендірілген жобалар бойынша алынған
бокустар.
3. В бөлігі – Гранттар.
Көрсеткіштері: гранттың аты, грант шарты бойынша еңбек ақы, сапар шегу
шығындары, әкімшілік шығындар, персоналдық өмір сүру шығындары.
№ 1-ПБ формасы
"Халықаралық сақтандыру операциялары және қайтадан сақтандыру
жөніндегі есеп берулер"
1. А бөлігі – Резидент есемтерге сақтандыру компанияларының беретін
сақтандыру полистері.
Көрсеткіштері: сақтандыру бойынша қызметтер, соның ішінде экспорттық,
импорттық тауарларды сақтандыруе резидент еместерді бақытсыз жағдайлардан
сақтандыру, резидент еместердің өмірін сақтандыру, резидент еместерді
сақтандырудың басқа түрлері.
2. Б бөлігі – Қайтадан сақтандыру
а) Қазақстандағы
б) Шет елдегі
Бұл бөлікте А бөлігіндегі көрсеткіштер көрсетіледі.
№ 13-ПБ формасы
"Елшілердің, консулдықтардың, өкілдіктердің және халықаралық
ұйымдардың Қазақстан резиденттерімен жүрігзетін операциялары жөніндегі есеп
беру"
Көрсеткіштері: дипломатиялық, консулдық және басқа шет елдік персонал,
талданған жергілікті персонал, жергілікті персоналға төленетін еңбек ақы,
Қзаақстанда өндірілетін шығындар, Қазақстандағы күрделі шығындар.
Көрсетілген есеп беру формаларының барлық құндық көрсеткіштері ТМД
елдері және ТМД-дан тыс елдер шеңберінде мыңдаған АҚШ долларымен
өрнектеледі. №3-ПБ формасының құндық көрсеткіштері мың швейцар франкісінен
өрнектеледі. Барлық формаларға жетекші бас бухгалтер қол қояды.
Берілген есеп беру формаларын толтыру кезінде төмендегі бірінші реттік
құжаттар қолданылады: сомалар ведомості, халықаралық поезбен жөнелтілген
жолаушылар жөніндегі анықтама, KІM әуе компаниясы бойынша сатылған
билеттерден түсетін табыс, әуе жолдарының жұмысы жөніндегі есеп беру,
қаржылық жалпы есеп беру, Казаэронавигацияң республикалық мемлекеттік
кәсіпорын бойынша аэронавигациялық жинаулардан түсетін табыстар, әуе
компаниялары бойынша түсетін табыстардың ай сайын мазмұнын ашу, билеттерді
сату жөніндегі "Аэросвит" әуе компаниясының ақпараты, шет елдің әуе
компаниялары рейстеріне билет сатуда түскен табыс жөнінде "Главтиур" ЖШС-
нің мәліметтері, жүктер мен жолаушыларды тасымалдаудан түсетін төлемдер мен
түсімдер жөніндегі есеп беру, қаржылық жалпы есеп беру (өкілдіктер
шеңберінде), транспорттық кәсіпорынның билеттерді сату жөніндегі ақпараты,
кедендік бекеттер арлықы өткен тұлғалар жөніндегі есеп берулер.
2.3.Мәліметтерді компьютерлік өңдеу
Өз жұмыстары барысында ҚР-ның статистика жөніндегі Агенттінің
мамандары бағдарламалардың стандартты пакеттерін қолданады: Mіcrosoft
Excel, Word, NC, Access, FoxPro. Бағдарламалардың көрсетілген пакетінің
шеңберінде сыртқы сауда Статистикасы Департаментінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz