Статистикалық көрсеткіштің мәні, маңызы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

1. Статистикалық көрсеткіштің мәні мен маңызы
Әлеуметтік-экономикалық құбылыстың сапалық сандық сипаттамасын
көрсеткіш дейді. Сапалық көрсеткіш арқылы құбылыстың белгілі бір
жағдайдағы, уақыттағы мәні сипатталады. Сандық көрееткіш, сол сияқты,
нақтылы жағдайдағы, мезгілдегі құбылыстың мөлшерін накты және қатысты
шамасын көрсетеді.
Түрмыстағы әлеуметтікэкономикалық. құбылыстың өзгеруін, оның
заңдылығын, келешігін зерттеу, талдау үшін статистикалық көрсеткіштің
мәнін, түрін, қасиетін біліп, дұрыс пайдалану шарт. Философиялық тұрғынан
алғанда кврсеткіш заңдылық құбылыстың сапалық. және сандық, көрінісінің
сипаттамасы.
Статистика қоғамдық көпшілік құбылысты, өзгерісті зерттейтің
болғандықтан, статистикалық. көрсеткіш жиынтықты сипаттамаға жатады. Бұл
жағдайда нышан мен статистикалық көрсеткіштің мәнін айыра білу қажет,
Мыеалы, жеке адамның өмір сүргең, уақытының үзақтығы нышанға жатады да,
белгілі бір буынның өмір сүретін уақытышщ оргаша шамасы статистикалық
көрсеткіщ болып саналады. Кез келген „сан" көрсеткіш өлшемі емес.
Статистикалық көрсеткіш болу үшін сан құбылысты сапалық, сандық жағынан
белгілі бір кеңістікге және белгілі бір уақыт аралығыида сипаттауы шарт.
Мысалы, 1997 жылдың басында қазак елінің халқы 15,9 млн. болған. Бұл
статистикалық көрсеткішке жатады. Өйткені, „1997 жыл басы" дегеніміз —
белгілі бір уақыт аралығындағы анықтылық. „Қазак елі" — кеңістік мәні
„халық" сапалық мәнге және „15,9 млн." сандық мәнге жатады. Сөйтіп, сан
және оның мәндерін қосыһ алғанда ғана көрсеткішке айналады.
Зерттеуте жататын құбылыстың сапалықжәне сандық. көрінісі ретінде
көрееткіш негізгі зерттеу құралына жатады.
Статистикалық зерттеуге жататын құбылыстар, өзгерістер сан алуан.
Сондықтан, статистикалық көрсеткіш өте көп және әр түрлі.

IV. 2. Статистикалық көрсеткішті топтастыру

Статистикалық көрсеткішті сапалық, сандық. және сипаттау тұрғысынан
жүйеге келтіруге болады.
Статистикалық көрсеткішті топтастыру түріне тоқталалық. Сапалық
көрсеткіш өз алдына белгілі бір құбылыс қасиетінің көрсеткіші және кез
келген жалпы құбылыстың, өзгерістің статистикалық қасиетінің көрсеткіші
болып бөлінеді. Қасиетті сипаттау тұрғысынан көрсеткіш тікелей және керілік
болып бөлінеді.
Белгілі құбылыс (кәсіпорын, ұйым, зат, нәрсе, тауар, тағы сол сияқты)
қасиетінің көрсеткіші барлық статистикалық көрсеткішінің ішіндегі ең көбі
Бұған шығарылған жалпы өнім, жалпы ішкі енім, жалпы ұлттық өнім, жалпы таза
өнім, жалпы ұлттық табыс, тағы сол сиякты ірі экономикалық көрсеткіштер;
өндіріс саласындағы өнімнің өзіндік құны, еңбектің өнімділігі, халықтың
туу, өлім-жітім, некелесуі, адам жасының ұзақтығы, аурулық, тағы сол сияқты
көрсеткіштер жатады. Статистиканың жалпы ілім қағидасына сүйене отырып,
статистика бұл көрсеткіштің құрау жолын белгілейді.
Кез келген құбылыстың стаімстикалық қасиетінің көрсеткішінде: орташа
шама, өзгермелі көрсеткіші, нышан арасындағы қатынас құрылымының құрамы,
таратылым ауыткуы ішінара байқаудағы статистикалық дәлдік, статистикалық
болжамның өнімділігі сияқты көрсеткіш жатады.
Көрсеткіштін бұл екі түрін бір-бірінен айыруға болмайды. Олар бірімен-
бірі тығыз байланысты.
Жылда жиналған астықтың көлемі белгілі құбылыс қасиетінің көрсеткішіне
жатады. Ал астықтың орташа жылдық. өсім қарқынының шамасы, оның ауытқуы,
тұрақтылығы және өсудің орташа қарқыны кез келген құбылыстың статистикалық.
қасиетінің көрсеткішіне жатады. Бұл көрсеткішті есептеу статистиканың жалпы
ережесіне сүйене отырып жүргізіледі.
Сандық тұрғыдан алғанда көрсеткіш нақты шама және қатысты шама болып
екі түрге бөлінеді.

3. Нақты шаманың мәні мен маңызы

Құбылыстың шамасын, өзгермелі нышанның дәрежесін көрсететін сандарды
нақты (абсолют) шама деп атайды. Мысалы, белгілі бір уақыт аралығындағы
халықтың саны, өкімнің көлемі, жол жүк айналымы, жалақының қоры,
еңбеккерлердің саны және сол сияқты өлшемдер нақты шамаға жатады.
Нақты шама еңбектің, материалдың, каржының қорын, өнімді өндірудің,
тұтынудың шамасын сипаттайды. Нақты шама арқылы тұжырымдық көрсеткіштер
шығарылыды. Нақты шама заттық, еңбектік, құндылық. өлшем бірліктері бойынша
сипатталады.
Заттылық нақты шама құбылыстың табиғи касиетіне сәйкес ұзындық,
салмақ, көлем, қуат және т. б. жиынтықтық өлшем бірлігіне сай анықталады.
Мысалы, өндірілген көмір — тонна мөлшері бойынша, жөнделген қозғалмалы
құрам — локомотив, вагон саны арқылы анық.талады.
Кейбір құбылыс бірнеше заттай өлшем бірлігімен беріледі. Мысалы, темір
жолда тиелген жүн тонналап және вагондап есептелінеді.
Күрделі құбылыс заттай құрама өлшем бірлігіне қарай сипатталады.
Тасымалданылған жүк, жолаушы тиісінше тоннашақырым, жолаушышакырым бойынша
есептелінеді. Мұндз тонна — тасымалданылған жүктің салмағы, шақырым — жүк
тасымалданылған кашықтық.
Ксйбір жағдайда шарттызаттай өлшем бірлігі қолданылады. Отын түрінің
қызу шығаруы әр түрлі болғандықтан жалпы салмағын есептеу үшін оның
салмағын бірбфіне тікелей косуға болмайды. Қызу шығару көрсеткіштері арқылы
оіынның шартты салмағы есептелінеді.

Еңбектің өлшем бірлігіне адамсағат, адамкүн, адам~жыл жатады.
Күндық өлшем бірлігіне ел акшасының бірлігі — теңге, сом, доллар,
рубль, фунтстерлинг т. б. Қүндылық. өлшем біі.лігіиде үлттық табыс, оның
табысының кірісі және шығысы, негізгі, айналым коры, өндіріс, айналыс
шығыны, пайда т. б. құбылыстар сипатталынады.
Егер на'қты шама құбылыстың бір мезеттегі жағдайын көрсетсе,
сәттікшама, ал бір мезгіл аралығындағы құбылыстың жиынтығын көрсетсе,
аралықты накты шама деп атайды. 1қаңтардағы халық саны — мезеттік нақты
шамаға, бір айдың ішінде өндірілген электр энергиясы аралықты нақты шамаға
жатады.

IV. 4. Қатысты шама

Құбылыстардың нақты және қатысты сандық сипаттамасының қатынасын
қатысты шама деп атайды. Еддегі еркектер мен әйеддер санының үлесі,
болжамны.ң проценті, тағы сол сияқтылар қатысты шамаға жатады,
Қатысты шама әр түрлі шамалы құбылысты салыстыруға мүмкіндік береді.
Мысалы, екі кәсіпорында кадр тұрақсыздығы салдарынан бірінде 26 және
екіншісінде 18адам кеткенделік. Бүдан бірінші кәсіпорнындағы еңбсккерлердің
тұрақсыздығы көп деп кесімді тұжырым жасауға болмайды. Ақиқат тұжырым жасау
үшін қатысты шаманы пайдалану керек. Бірінші кәсіпорында 260, екіншісінде
100 орташа жылдық еңбеккер жұмыс істейді десек. бірінші к&сіпорында
тұрақсыздық көрсеткіші 10 процент (26260100), ал екіншісінде (18100100)
18 процент, Екінші кәсіпорында біріншіге қарағаида еңбеккердің тұрақсыздығы
әлдекайда жоғары, дәлірек айтсақ 8 процент (1810) артық.
Қатысты шаманы есептеу статистикалық талдаудың бірі.нлі баспалдағы,
сатысы болып табылады. Сөйтіп, қатысты шама екі көрсеткішті бірбірімсн
салыстыру арқылы шығарылады. Накты шаманы нақты шамамен, орташа шамгчы
орташа шамамен, қатысты шаманы қатысты шамамен салыстыра отырып шығарылады.
Салыстыратын шамз оның негізі болып табылады да базимык (негіздік) шама деп
аталынады.
Салыстырылатын шама ағымды немесе есепті шама делінеді. Қатысты шама
негізіне қарай коэффициент бойынша, процеит оойынша, промил тұрғысынан
продецимил түрінде беріледі. Темір жолда тасымалданған жолаушының саны 1996
жыяы 32,0 млн. адам, ал 1985 жылы — 34, 1 млн. адам. Соңғы жылды 1985
жылмен салыстырғанда тасымалданылған жолаушының саны 0,94 (3234,1+) болып
немесе 6 процентке кеміген. Бұл салыстыруда базачык шамасы бірге тең деп
алынған. Егер салыстырудың негізін 100ге тендесе: көрсеткіш процент
бойынша, ал 1000ға тең болса промил, 10000ға тең болса, продецимил түрінде
беріледі.
Мысалы, Қазақстан Республикасында 1996 жылы халықтың 51 проценті —
әйел, 49 проценті — еркекгер болған, әрбір 1000 адамға шаққанда туған бала
саны 15,9 %, огсгеннің саны 10,4 %, әрбір 10000 адамға 37,1 % дәрігер
болған екен. Қатысты шаманың қайсысын қолдану көрсеткішті пайдалану
ыңғайлығына қарай тандалынып алынады.
Салыстыруда көрсетілген мәнге қарай қатысты шама күрамдық, өсіңкілік,
жоспарлық, болжамның орындалуы, пәрмедцілік, салыстырмалы болып бөлінеді.
Құрамдық қатыстық шама. Ттгас кү6ылыс бөлігінің үлесін анықтайтын
шаманы күрамдық қатыстыщама деп атайды. Оны есептеу үшін бөлікті тұтастың
санына бөліп, 100ге көбейтеді. Құрамдық. қатысты шама процентпен
көрсетіледі. Бүтін құбылыс бөліктерінің күрамдық қатысты шамасының
бірбіріне қатынасы құрамдық қатысты шаманың бір түріне жатады. МұныуЛлестік
(күрамдық) қатысты шама деп атайды. Мысалы, 1000 әйелге келетін еркектердің
саны, жүк тиелген вагонның жүксіз вагон санына қатысы үйлестік қатыеты
шамаға жатады. Құрамдық қатысты шама маңызды құбылыстың өзгеруін
сипаттайды. Қала халқы үлесінің өзгеруі өнеркәсіптің өсуін көрсетеді.
Тамаққа үсталынатын табысымыздың үлес салмағының азаюы елдегі түрмыс
жағдайдың жөнделе түскенін көрсетеді. 1990 жылы Қазақстан Республикасында
халықтын тамаққа үстаған қаражатының үлесі (948221338100) 44 процент
болса, 1997 жылы (172,6326,3100) 53 процентке дейін көбейген. Бұл халықтың
түрмыстық жайының төмендегенін көрсетеді.
Өсгңкілік ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.