Индекстің мәні мен маңызы

ИНДЕКС

1. Индекстің мәні мен маңызы

Индекс қатысты шамаға жатады. Индекс латынша көрсеткіш, белгі, тізім деген ұғымды білдіреді. Экономикалық әлеумеггік өмірдегі құбылыстарды сараптайтын әр гүрлі түжырымды көрсеткіштер, орташа, қатысты шамалар ж не қоэффициенттер деп үш түрге бөлінеді.

Индекс күғіделікті тәжірибеде кеңінен қолданылады. Әлеу-меттІк - экономикалық жинақтардың көш олігінің бөлшектерін бір-біріне к суға болады. Салыстыру аркылы қатыстьг көрсеткіш-терді есептеу үшін олардың щаі аларын ко ып жинақтау қажет. Егіетіктің көлемі асымалданылған жүla■i^i айнальшы, жүмысшы-лардың саны, жалақының коры сияқтыт. б, индекстерді мысалға алуға болады. Белплібір мерзімдегі құбылые шамаларын жинақтап, оларды өзара қатыстыра отырып, өсіңкі к, атысты көрееткіштерді аныктауға болады. Күнделікті тәжірибеде кейбір құбылыстардың шамаларын бір-біріне тікелей қосуға болмайды. Мысалы, шығарылған, сатылған өнімдерді оның тұтыну қүиына жәие өлшемге сүйеніп (кг, дана сияқты), қажетті щаманы жинақай алмаймыз. Балкытылған болаттың, өндірілген көмірдің, мүнай дың шамаларын бір-бігінс тікелей хосуға, еондай-ақ өсінкілігініц қатысты көрееткішін есептеуге болмайць?. Дәл осындай әр түрлі өлшемді тұтыну қүны. әр түрлі өнім шамаларын косу, сонан сон салыстыру үшін осыХҮбыЛыстарға ортак, шамалас нышан пайда лынады. Республикамыздағы өнеркәсіп орындары е>ндірген өшмнің калемін табу үшін өндірілген өнімдердің заттай санын оның бағасы-на (қүнына) көбейтіп барый, оларды бір-біріне қосып, одан соң керекті қатысты шама индекс есептеліп шығарылады.

Статистикадағы индекс дегеніміз бір-біріне тікелей салысты-руға болатын және салыстыруға болатын және салыстыруға бол-майтын құбылыстар жиынтықтарын, салыстыруға келтірілгеннен соң қатыстырылғаннан шыққан көрсеткіш.

X. 2. Индексті жікгеу

Индекс үш түрлі бағытта есептелінеді. Бірінші - зерттелуге жататын құбылыстың сипаттамасына, екінші - жиынтықтың зерттелуге жататын бөлігінің қамтылу дәрежесіне және үшінші - жал-пы индексті есептеу әдісіне карай жіктеледі.

Құбылыстың сипаттамасына карай индексі - көлемдік және сапалылық болып екі түрге бөлінеді.

Өнеркәсіп, ауыл шаруашылық өнімдерінің, көлік, сауда ай-налымының өсіңкілік шамасы көлемдік индекске жатады. Еңбек өнімділігінің, өзіндік қүнының, бағаның өзгеру көрсеткіштері са-палық индекс деп саналынады.

Жиынтықтың зерттеуге жататын бөлігінің қамтылған дәре-жесіне карай жиынтық, топтық және дара индекс болып бөлінеді.

Дара индекс жиынтықтың нышан иесі саналатын бөлшегінің өзгеруін көрсетеді. Мысалы, Казақстанда 1993 жылы қарашада - 6, 6 млрд. квт. сағ. желтоксанда - 7, 1 млрд квт. сағ. электр энер-гиясы өндірілген болса, көлемді дара көрсеткі 1, 04 немее? 104 про-центке тең 1992 және 1993 жыддағы жүк вагонының айналымы Казақстанда 4, 01 және 4, 45 тәулікке тең болады десек (4, 45:4, 01), сапалы дара көрсеткісі 1, 05 немесе 105 процентке тең болады. Индекс коэффициент ретінде беріледі. Егер базалық дәрежеде 1 (бірге) тең десек, егер базалық дәрежеде 100 (жүзге) тең деліиген болса, процентпен көрсетіледі, ал дара көрсеткі „і" әрпімен белгіле-неді. Кұрделі құбылыстың толық жиынтығының өзгеруі сипатта-лынатын болса, жалпы индекс болып, ал егер оньщ бөлігінің жи-ынтығы дәрежесінде есептелінетін болса, топтық индекс деп ата-лынады. Мысалы, Қазакстан Республикасы ауыл шаруашы-лығының барлық өніміиің индексі жалпы индекске жатады. Ал оның салаларының қатысты шамасы біріншіге қарағанда топтық индекс болып саналады. 1992 жылы ауыл шаруашылығының жалпы өнімі (1983 жылдың салыстырмалы бағасы бойынша) 28, 3 млн, 1993 жылы 26, 8 млн. теңге өсімдік саласында тиісті мезгілде Ц, 6 млн және 10, 2 млн тенге мал шаруашылығында 16, 7 және 16, 6 млн. теңге десек, ауыл шаруашылығындағы барлық өнім өнімнің индексі 0, 95 (26, 8/28, 3) - жалпыға, өсімдік саласында 0, 88 (10, 2/11, 6), мал шаруашылығының қатысты шамасы 0, 99 (16, 6/16, 7) топтық индекске жатады.

Есептеу эд'сше карай да (жалпы жэне топтық) индекс агре-гаттық (жиынтық) жэне дара индекстердің орташа индексі болып бөлінеді.

Агрегаттық жиынтық индекс тәжірибеде кең қолданылады. Бұл индекстің алдына қойған мақсатына қарай зерттелетін және уйлестіргіш шамаларын табу керек. Өзгеруін білгіміз келген кұбы-лыстың шамасын индекстелетін шама деп атайды. Шамалары жуыспайтын (салыстыруға болмайтын) ныііган иелерін салысты-руға мүмкіндік беретін шаманы үйлестіргіш шама деп атайды.

Салыстырылатын шама ағымды (күнделікті, есептік) шама делінеді. Ал онымен салыстыратын уақыттьщ (мезгілдің) кұбы-лыс шамасын базалық немесе негіздік (тұбірлік) шама деп атайды.

Дйтқанымыз түсінікті болу үшін мысал келтірейік.

46 - к е с т е

Базалық уақытта сатылған тауардың аумағын "qQ" және есептік мезгілдегісін "q{", бұларға сәйкесті бағаны "Ро" және "Р, ", дара индексті "j", агрегаттықжалны индексті "" белгілеііік,

Сатылған тауарлар аумағының дара индексі iq = q, /q0, ал бағасы-ньщ дара индексі \p~PJP0 формулалармен есептелінеді.

Сатылған сүттің дара индексі 0, 1 есе нёмесе 10 процентке, еттің 0, 2 есе немесе 20 процентке кемігенін, ал сүт бағасының 5 рет немесе 500 процентке, ет бағасының 3 есе немесе 300 процентке өскенін көрсетеді, Халықка сатылған тауарлардың жалпы заттай (физикалық) индексін есептейік. Ол мынадай формуламен шығарьглады:

I(j='Lqlpo/'Lqopo; Мұнда: q0 және <?, базалық және ағымды мезгілдегі тауардың саны (көлемі) . р0 - тұракты (салыстырмалы) баға, I - косубелгісі. :

Zqx р0 = 540 • 3, 0 + 80 • 20, 0 = 1620, 0 + 1600 = 3230, бұл ағымды

уақытта сатылған туарлар көлемінің базалық мезгілдің бағасына көбейтіндісі. Баға өзгермесе ағымды мезгілде тауар айналымы канша болады деген сұраққа жауап беретін шартты шама.

бұл базалық мерзімдегі нақты сатылған тауарлардың жалпы жиынтығы. Жалпы заттайлық көрсетпені жазмп, сандық мәнін қоялық

Iq -Itqlpo/'Lqopo =3220, 0/3800 = 0, 847. Ёкі тауардың біріккен

жалпы заттай индексі 0, 847 немесе 84, 7 процентке теңболып, базалық уақытка қарағанда 0, 153 есе немесе 15, 3 процентке кеміген. Бөлшектің алымы мен бөлімінін айырмасы тауар айналымы-ның күндық өлшемдегі азайғанын немесе көбейгенін көрсе-теді. Келтірілген мысалда ағымды уақытта салыстырмалы баға бойынша сатылған мүліктің азайғаны көрінеді. Оның (өскен немесе кеміген) көлемі мынадай формуламен есептелінеді:

Дq±=lq, p0-lqopo =3220-3800 = -580 тенге. Мүнда Aq± -

сатылг ан мүліктің өсімі (кемігені) . Ағымды мезгілде базалық уақыт-пен салыстырғанда заттар 580, 0 теңғеге кем сатылған, оның ішінде сүт 180, 0 теңгеге (1620, 0-1800, 0), ет 400, 0 теңгеге (1600-2000, 0) .

Шығарылған (сатылған) өнімнің заттай (физикалық) көрсет-песін есептегенде базалық мезгілдегі баға қолданылады. Бұл бағаны қолдану заттай көрсетпеге (индекске) баға азгеруінің әсерін тигізбейді (жояды) .

Енді бағаның жиынтық (агрегаттық) индексін есептейік. Жоғарыда заттай жйынтық индексті есептегенде заттардың үйлестіргіш міндетін бағасы аткарды. Ал енді бағаның жиынтық индексін есептеу кезінде үйлестіргіш міндетті заттьщ ағымды мезгілде шығарылған саны (көлемі) орындайды. Өйткені, біз бағаның өзі еруін зерттеуіміз керек. Мүнда баға индекстелетін шама болып табылады.

Бзғаның жиынтық индексін мынадай формула бойынша шығарады: I = Xp1q1/Zpoq, ; Мүңда:

Z^q, =15, О-540 + 60080 = 8100, 0+48000 = 12900 теңге-бұл ағымды уақьптағы тауар айнальшы. і

Ір0^=3, 0-540 + 2О, О-80 = 162О, О + 16ОО, О = 322О тенге -бұл ағымды мезгіддегі еатьшған тауарларды базалық уақЫттағы бағамен сатсак деп жорамалданған шартты тауар айнальшы. Формула мәнін орнына койсак:

Бұл индекс бағаның 4, 00 есе немесе 400 процентке өскенін көрсетеді.

Баға иидексі маңызды экономикалық көрсеткіш. Бағаның ө геруі аркылы қаржыны бөлу құбьшысы іске асырылады. Егер заттың сату бағасы өссе, тауар өндірушілер (сатушылар) пайдасы өсіп, кемісе-тұтынушылар үтады. Тұтыну тауарлары тұрғысынан алғанда, келтірілген мысал да бағаның өсуінен халықтың

шеккен зияны А^± былай есептелініп:

Д^ -= Ipoq1-2>1?1= 3220 -12900 = -9680 тенге болған.

Sac каша айтқанда, ағымды уақытта халық сүт пен ет сатып алуға 12900 тенге жүмсаған, ал егер баға өзгермесё, 3220 теңге ғана үстап, 9680теңге үнемдеген болар еді.

Жиынтық индекстер осы тәсілде есептелінеді. Оны мына ке-стеден көруге болады.

47 - к е с т е

Тәжірибеде индекстің басқа түрлері қолданылады. Қолданылатын индекстердің түрлі зерттеудің алдына қойған мақсатына және қолда бар мәліметтерге байланысты. Осылардың ішінде орташа арифметикалық, орташа Үйлесімдік, орташа геометриялық индек-стерге тоқталайық

X. 3. Орташа арифметикалық және үйлесімдік индекс

Орташа арифметикалық индексті қандай жағдайда қолданылатьшын түсіндіру үшін мынадай мысал келтірейік. Сатылған тауарлар жайында мынандай ғана мәліметтер бар делік.

Осы мәліметтерді пайдаланып, есепті жыдда базалық жылмен салыстырғанда сатылған тауардың заттай (физикалық) көрсеткішін табуымыз керек. Бұрынғы жазылғанды есте сактай отырьш, заттай (физикалық) жиынтық индексті мынадай формуламен есептеуіміз керек: L = Zq^o/IqgPo ; Есептеуге керекті заттық жалпы индексі табуға бұл формуланы тікелей қолдануға болмайды. Өйткені ағымды мезгілдегі сатьшған тауардың саны (^, ) әлі әзірге белгісіз. Тек сатылған тауар көлемінің дара индекстері берілген. Сондықтан, заттай (физикалық) жиынтық индекстің мағынасына зияны келмейтіндей өзгеріс кіргізу керек.

Тауардың заттай аумағының дара иидексінің формуласы мынадай: = <7і /q0 екені белгілі. Мұнан есепті мезгіддегі тараудың алгебралық аумағын табуға болады. Ол мынадай: ql -i4q0-

Заттай (физикалық) жиынтық индекстегі Ч\ -дің орнына койылады. Енді өзгертілген формуламен керекті көр еткіш шығарылады:

lq =2q, p0/Zq0p0 =Z/qopo/Zq0p0 =

(0, 9-600-3, 0 + 0, 8-100-20, 0) /(600-3, 0 + 100-20, 0) = 3220/3800 = 0, 847.

Сатылған тауарлардың жалпы индексі 0, 847-ге тең болып, баскаша айтканда, кьлемі 0, 153 немесе 15, 3 процентке кеміген.

Мүндэй L =Z/qopo/Zqopo индексті орташа арифметикалық индекс деп атайды. Бұл индекс жиынтых заттай қөрсеткіге тең болуы үшін жиынтық индекстің беліміндегі косындылар дара көрсеткілердің салмақтаушысы болу г керек және бұл мәліметтер нақты кұбылысты сипаттайтын көрсеткіщ болуға тиісті,

Жиынтық индексті керегіне карай өзгертш, жиынтық үйлесімдік (геометриялық) формудасына келтіруге болады. Түсінікті болу үшін бұрынғы келтірілген мысадда і/^нандай ғана мәліметтер берілген делік.

49- ке с те

Базалық мерзімдегі ет пен сүт бағасыньщ орташа өзгеру ин-дексін табу керек делік. Бағаның жиынтық индексі мынадай:

Ір =Xp1q1 -2ро9і формуламен есептелінетіні белгілі. Бірақ, тіке-лей бұл формуланы қолдануға болмайтыны және көрініп тұр. Өйткені, базалық уақытта сатылған тауардың бағасы берілмеген. Оның орнына дара индекс келтірілген. Бұл жағдайща келтірілген бағаның жиынтық индексін бар дерекке карай өзгерту керек. Бағаның дара ьфсеткіші мынадай: іб=р, /р0. Одан Р0 = /'іАб тең Енді жиынтық баға индексіндегі базалық бағаның орңына тиісті баламасын қойсақ, бағаның жиынтық формуласы мынадай тҮрге енеді:

Ір =

=Sp1q, /(p, q, /ip) =

= (540-15 + 80-60) /(540/15/5 + 80-60/3) = 12900/3220 = 4, 01 рет. Екі тауардьнд орташа үйлесімдік көрсеткіші бағаның 4, 01 есе нсмесе 401 процентке кымбаттағанын көрсетеді. Сөйтіп, бағанмң жалпы үйлесімдік көрсвтпесінін кестесі мынадай: ip^Tp^qJIptfJi; мүнда: ір - бағаның дара көрсеткіші. Бұл көрсеткішті осы тәсілмен шығаруға болатынын дәлелдейді. Ес-кертетін нөрсе, ортаща үйлесімдік индексінің нәтижесі бағаның иңдексіне дәлме-дәл болатындығы бұл көрсеткіштің статистика-лық, істе кеңінен қолданылуына мүмкіндік береді. Өйткені, үйлесімдік иңдексі есептен шығарылған (саіылған) тауардың заттай санының мәліметін керек етпейді. Мүндайда деректі табу кәсіпорнында (әсіресе саудада) оңайға түспейді. Сатылған тауар-лар бойынша бағаньщ дара көрсеткіщін табу онша қиындыққа соқпайды.

Орташа үйлесімдік индексі осы күнге дейін кенінен қолда-ньшмай кедді. Өйткені, халық шаруашылығының барлық сала-сының кәсіпорны, үйымы шығарылған, сатылған өнім жайында, оның бағасы жайында есеп беретін де, көбіне жиынтық, (агрегат-тық) индекс крлданылатын. Қазіргі жағдайда меншіктердің ітрлері көбейіп, олардың қүқықтары теңеліп отырғанда, баскаша айтсақ, нарықтық экономикаға көшу кезінде мүндай жалпьиама есеп беру тәжірибесі барынша азаюға тиіс. Және бұрынғы есептегі өзіндік қүн, баға сияқты кейбір мәліметтер ендаі жерде өидіріс иелері ін айтыла бермейтін қүпиясына айналды. Сонымен қатар шаруа шаруашылығы, шағык Косіпорындар есеп бермеу күқығщніа ие болды. Нарықтық экономикаға көщумен және бағаның үсыныс пен сұраныстың қатысына, байланысты Ьолуы үйлесімдік индекстің қолдо ылуы шегін кеңейте түспек. Сөйтіп бағаның үшесЫ. цік индексініңжиынтық индексінен артықшылығы - бұл көрсеткішті есептеуге базалық уақытта шығарылған (еатылған) заттардың саны жайында мәліметтердің жоқтығында. Бұл көрсеткіш шығарушы-ның, сатушының құпиясына жатады.

Бағаның еркін белгіленуіне орай халық тұтынатын кейбір өнім бойынша ағымды мезгілдегі бағаның орташа өзгеруін есептеуге мысал келтірейік:

50 - к е с т е Кейбір тағамдық өсімдіктердің айнаЛымы мен бағасының өсуі

Келтірілген тауар тобы бағасының орташа индексін есептеу үшін қолда бар мәліметтерге қарай бағаның Үйлесімді индексінің

формуласы қолданылады: / =Iq1pt/Zqtp1/i = (l284, 0+245, 4 + + 1347, 5+33, 2) /(1248, 0/3+1347; 5/3, 5+33) 2/4) =2910, 1/903>і«3, 22 рет немесе 322 процентке өскен.

Бағаның уйлесімді индексінің бөлімі мен алымының айырмасы халықка баға өзгеруінен келген зиянын (-) не пайдасын (+) көрсе-

теді. Ap±=i:q1p1/i-S?1/) 1=903) l-29l0I0 = -2007 млн тенге.

Бұл мысалда бағаның 3, 22 есе өсіп кетуінен сатып алушы 2007 млн теңгеге зиян щеккен. Баскаша айтқанда, баға өспей тұрғандағы уақытпен салыстырғанда сатып алған тауарының көлемі бір калыпта тұрғанның өзінде бағаның күрт өсуі салдарынан 2007 млн тенге артық төлеген. Қолда бар мәліметтер бойынша, жалпы индексті өзгертуді көрнекті болу үшін кесте арқшы көрсе-тейік.

X. 4. Дамудың факгорларын индекс әдісі бойынша зерттеу

Келтірілген мысал бойынша (46-кесте), тауар айналымының жиынтық индексін тиісті мезгілдегі (нақты) ағымды бағамен есептейік. Бұл индекс былай есептелінеді: Iq =Iq1p1/Iq'0p0; мүңца:

q0 және q1 базалық және ағымды (есептік) мезгіддегі сатылған заттардың аумағы (саны) ;

Pa және Р] тиісті уақыттардағы тауардьнд бағасы; / - 'тауар айналымыиың ағымды бағадағы өсіңкілік индексі. Бүны жалпы қүндық индекс деп те атайды. Zqopo =600-3, 0+100-20, 0 =

1800, 0 + 2000, 0 - 3800, 0 - бұл базалық мезгілде сатылған тауар-лардың қүн жиынтығы.

І^ =54015, 0 + 80-60, 0 = 8100, 0 + 4800, 0 = 12900, 0 - бұл ағымдық мезгілде сат-ылған тауардьщ қүн жиынтығы. Келтірілген формуламен Iq =2q1p1/Z^0/?0 =12900/3800 = 3, 39 индексті есеп-

тедік. Бұл индекс тауар айналымының ағымды мезгілде базалық мерзіммен салыстырғанда 3, 39 ретке өскенін көрсетеді. Бұл ин-декске әр түрле себеп эсер етеді. Біріншісі - сатылған тауарлар санының өзгеруі, екіншісі - олардық бағасының өзгеруі. Баскаша айтқанда, тауар айналымының өсіңкілік жалпы ағымды бағадағы индексінің өзгеруі тауар айналымының заттай (физикалық) және бағаның жалпы индексінің өзгеруіне байланысты. Бұл түжырым-ды заттай және баға бойынша жалпы индекстер кестелерінің қаты-сынан да көруге болады:

= 3, 395 = 0, 847x4, 01;

Біздің жоғарьща есептегеніміздей, тауар айналымының заттай формуласы 0, 847-ге, ал оның бағасының жиынтық индексі 4, 01 -ге тең болған. Бұлардың көбейтіндісі тауар айналымының жалпы қүнға сәйкес ағымды бағадағы индексіне тең. Олардың сандық мәнін келтірсек, былайша теңеседі: 3, 395=0, 847x4, 01,

Индекстердің мүндай қатынастары екі индекстің шамасы белгілі болса, үшіншісін табуға болады. Мысалы, тауар айналы-мьшың заттық иғщексі 0, 847-ге, ал бағаның индексі 4, 01-ге тең десек, тауар айналымының жалпы тиісті уақыттағы баға индексі 4, 01x0, 847=3, 395-ге тең болады.

Тауар айналымының тиісті уақыттағы бағамен есептелген индексі 3, 395-ге тең, ал бағаның индексі 4, 01-ге тең десек, тауар айналымының нақты заттай индексі=0, 847 (3, 395/4, 01 ) -ге тең болады.

Құбылыс шамасының өзгеруіне әртүрлі себеп эсер етеді. Келтірілген мысалда тауар айналымына сатылған тауар саны мен оның бағасының өзгеоуі эсер еткені көр^етілді.

Сол сиякты, өндірілген өнімнің көлемі еңбек істеген адам-дардың санына және олардың еңбек өнімділігіне қарай өзгереді.

Дақыддар өнімінің көлемі егістік көлеміне және дақылдың түсімділігіне байланысты. Сауылған сүттің көлемі сауылатын си-ырлардьщ санына және олардың сүттілігіне карай азайьш, көбей-еді. Бұл мысаддарда жұмысшылардың саны, егістіктің көлемі, си-ырдың саны өнім көбеюінің (мешеулік) деректік себептеріне, ал еңбектің өнімділігі, дақылдың түсімділігі, сиырдың сүттілігі өнімнің удемелі себептеріне жатады.

Мысал келтірейік. Жеке шаруаның өткен жылы (qQ ) 50 сиы-ры болса, биыл (<7і) б0 қа жеткен. Тиісті мезгілде (Е<?0с0) і45 тонна және (Zg1c1 ) 186 тонна сүт сауьиып алынған дейік. Мүнда өнімнің жалпы жиынтық индексі 1, 28-гетең. lqu =(L?iC1/^oco =

= 186/145^1, 28) . Мүнда: с, және с0 әр сиырдан ағымды және базалық мезгідде сауылған сүттің салмағы. Сүт өнімінің жалпы салмағы сауылатын сиырдың санына және оның сүттілігіне тығыз байланысты. Сиыр санының қатысты шамасы -- индексі

1, 20(^ /q0 = 60/50) -ге тең. Енді эр сиырдан орташа есеппен сау-ылған сүттің, баскаша айтқанда, сүттпііктің индексін табайық. Өткен жылы эр сиырдан орташа есеппен 2900 кг (145000/50=2900), ал биыл 3100 кг (186000/60=3100) сүт сауылған. Сүттіліктің өзгермелі күрамды жалпы көрсеткіші /с =1, 07-ге тең.

'1 ) /(^0С0 /&?о) ] = (186000/оО) /(145000/50) « = 3100/2900 = 1, 07] .

Сөйтіп, сүт өндірудін жалпы көлемінін көрсеткіші 1, 28 тең, баскаша айтканда, 28 процентке дейін өскен. Сауылған сүттің көлемі сиыр саныньм көбеюінен 20 процентке, сүттілігінен 7 процентке өскен. Бұл индекстердін. қатысьш кыскаша былай жазуға болады:

Енді осы көрсеткіштердің дұрыстығын (дӘлдігін) формула түрінде дәлелдейік:

Сөйтіп, сиыр санының индексін сүттілік индексіне көбейтсек, өнімнің жалпы и- гдексі табылады. Келтірілген мысалда сүт өнімінін өсімі 41 тоннаға тең (186-145) . Енді осы өнімнің қандай; жолмен алынғанына көніл бөлейік. Сүттің өсімі, біріншіден, си-. . ырдьщ санына байланысты. Егер сиырдың сүттілігі бір калыпта 1 деп есептесек, тек сиыр саныньщ 10 баска (60-50) көбеюінен 29 J тонна (2900x10) өсімнің 71 проценті (2900/4100) алынған. Сүттіліктің 200 кгартуы нәтижесінде (3100-2900=200 кг) 12 тонна (200x60) немесе 29 процент сүт өсімі алынған.

Сөйтіп, сүт өсімінщ 71 проценті мал басынын көбеюінен, ал 29 проценті оның сүттілігінің артуынан алынған.

Осы тәсілмен өнім өсімін енбеккерлер саны мен енбек ' өнімділігі аркылы, дакылдар өнімінің өсуін егістіктіц көлемі және өнімділігі (түсімділігі) аркылы есептеуге болады. Бұл тәсіл баска максатта қолданылады. Мысалы, өнімнің аумағына негізгі кор шамасы өзгер> . иің жәие оны тиімді пайдалануының әсерін де осы тә^ілмен аныктауға болады.

X 5. Жиынтық (жалпы) құбылыс қүрылымының өзгеру әсерін индекстік әдіспен зерттеу

Құбылыс аумағына және оның орташа шамасына әр түрлі себептердің сандық және сапалық жағынан эсер ететіні белгілі. Сонымен қатар кұбылыс шамасына оның (құбылыстың) қүрамьь ньШ әр дәрежелі бөліктері үлесінің өзгеруі де эсер етеді.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс