Индекстің мәні мен маңызы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

ИНДЕКС

1. Индекстің мәні мен маңызы

Индекс қатысты шамаға жатады. Индекс латынша көрсеткіш, белгі, тізім
деген ұғымды білдіреді. Экономикалық әлеумеггік өмірдегі құбылыстарды
сараптайтын әр гүрлі түжырымды көрсеткіштер, орташа, қатысты шамалар ж не
қоэффициенттер деп үш түрге бөлінеді.
Индекс күғіделікті тәжірибеде кеңінен қолданылады. Әлеу-меттІк —
экономикалық жинақтардың көш олігінің бөлшектерін бір-біріне к суға болады.
Салыстыру аркылы қатыстьг көрсеткіш-терді есептеу үшін олардың щаі аларын
ко ып жинақтау қажет. Егіетіктің көлемі асымалданылған жүla■i^i айнальшы,
жүмысшы-лардың саны, жалақының коры сияқтыт. б, индекстерді мысалға алуға
болады. Белплібір мерзімдегі құбылые шамаларын жинақтап, оларды өзара
қатыстыра отырып, өсіңкі к,атысты көрееткіштерді аныктауға болады.
Күнделікті тәжірибеде кейбір құбылыстардың шамаларын бір-біріне тікелей
қосуға болмайды. Мысалы, шығарылған, сатылған өнімдерді оның тұтыну қүиына
жәие өлшемге сүйеніп (кг, дана сияқты), қажетті щаманы жинақай алмаймыз.
Балкытылған болаттың, өндірілген көмірдің, мүнай дың шамаларын бір-бігінс
тікелей хосуға, еондай-ақ өсінкілігініц қатысты көрееткішін есептеуге
болмайць?. Дәл осындай әр түрлі өлшемді тұтыну қүны. әр түрлі өнім
шамаларын косу, сонан сон салыстыру үшін осыХҮбыЛыстарға ортак, шамалас
нышан пайда лынады. Республикамыздағы өнеркәсіп орындары ендірген өшмнің
калемін табу үшін өндірілген өнімдердің заттай санын оның бағасы-на
(қүнына) көбейтіп барый, оларды бір-біріне қосып, одан соң керекті қатысты
шама индекс есептеліп шығарылады.
Статистикадағы индекс дегеніміз бір-біріне тікелей салысты-руға
болатын және салыстыруға болатын және салыстыруға бол-майтын құбылыстар
жиынтықтарын, салыстыруға келтірілгеннен соң қатыстырылғаннан шыққан
көрсеткіш.

X. 2. Индексті жікгеу

Индекс үш түрлі бағытта есептелінеді. Бірінші — зерттелуге жататын
құбылыстың сипаттамасына, екінші — жиынтықтың зерттелуге жататын бөлігінің
қамтылу дәрежесіне және үшінші — жал-пы индексті есептеу әдісіне карай
жіктеледі.
Құбылыстың сипаттамасына карай индексі — көлемдік және сапалылық болып
екі түрге бөлінеді.
Өнеркәсіп, ауыл шаруашылық өнімдерінің, көлік, сауда ай-налымының
өсіңкілік шамасы көлемдік индекске жатады. Еңбек өнімділігінің, өзіндік
қүнының, бағаның өзгеру көрсеткіштері са-палық индекс деп саналынады.
Жиынтықтың зерттеуге жататын бөлігінің қамтылған дәре-жесіне карай
жиынтық, топтық және дара индекс болып бөлінеді.
Дара индекс жиынтықтың нышан иесі саналатын бөлшегінің өзгеруін
көрсетеді. Мысалы, Казақстанда 1993 жылы қарашада — 6,6 млрд. квт. сағ.
желтоксанда — 7,1 млрд квт. сағ. электр энер-гиясы өндірілген болса,
көлемді дара көрсеткі 1,04 немее? 104 про-центке тең 1992 және 1993 жыддағы
жүк вагонының айналымы Казақстанда 4,01 және 4,45 тәулікке тең болады десек
(4,45:4,01), сапалы дара көрсеткісі 1,05 немесе 105 процентке тең болады.
Индекс коэффициент ретінде беріледі. Егер базалық дәрежеде 1 (бірге) тең
десек, егер базалық дәрежеде 100 (жүзге) тең деліиген болса, процентпен
көрсетіледі, ал дара көрсеткі „і" әрпімен белгіле-неді. Кұрделі құбылыстың
толық жиынтығының өзгеруі сипатта-лынатын болса, жалпы индекс болып, ал
егер оньщ бөлігінің жи-ынтығы дәрежесінде есептелінетін болса, топтық
индекс деп ата-лынады. Мысалы, Қазакстан Республикасы ауыл шаруашы-лығының
барлық өніміиің индексі жалпы индекске жатады. Ал оның салаларының қатысты
шамасы біріншіге қарағанда топтық индекс болып саналады. 1992 жылы ауыл
шаруашылығының жалпы өнімі (1983 жылдың салыстырмалы бағасы бойынша) 28,3
млн, 1993 жылы 26,8 млн. теңге өсімдік саласында тиісті мезгілде Ц,6 млн
және 10,2 млн тенге мал шаруашылығында 16,7 және 16,6 млн. теңге десек,
ауыл шаруашылығындағы барлық өнім өнімнің индексі 0,95 (26,828,3) —
жалпыға, өсімдік саласында 0,88 (10,211,6), мал шаруашылығының қатысты
шамасы 0,99 (16,616,7) топтық индекске жатады.
Есептеу эд'сше карай да (жалпы жэне топтық) индекс агре-гаттық
(жиынтық) жэне дара индекстердің орташа индексі болып бөлінеді.
Агрегаттық жиынтық индекс тәжірибеде кең қолданылады. Бұл индекстің
алдына қойған мақсатына қарай зерттелетін және уйлестіргіш шамаларын табу
керек. Өзгеруін білгіміз келген кұбы-лыстың шамасын индекстелетін шама деп
атайды. Шамалары жуыспайтын (салыстыруға болмайтын) ныііган иелерін салысты-
руға мүмкіндік беретін шаманы үйлестіргіш шама деп атайды.
Салыстырылатын шама ағымды (күнделікті, есептік) шама делінеді. Ал
онымен салыстыратын уақыттьщ (мезгілдің) кұбы-лыс шамасын базалық немесе
негіздік (тұбірлік) шама деп атайды.
Дйтқанымыз түсінікті болу үшін мысал келтірейік.
46 - к е с т е
Сатылған тауарлар бағасы
мен оның
ТауӨл-Базалық Ағымдық Дара индекс
ар уақыт уақыт

ТауаӨлшем Ағымді уақытта Ағымды мезгілдегі
р бірлігсатылған тауар бағаны база-лық
і мезплдегі бағамен
салыстыр-
- көлембағасы ғандағы дара
і (тенге) көрсеткіші (рет)
Сут литр 540 15,0 60,0 5
Ет кг 80

Базалық мерзімдегі ет пен сүт бағасыньщ орташа өзгеру ин-дексін табу
керек делік. Бағаның жиынтық индексі мынадай:
Ір =Xp1q1 -2ро9і формуламен есептелінетіні белгілі. Бірақ, тіке-лей
бұл формуланы қолдануға болмайтыны және көрініп тұр. Өйткені, базалық
уақытта сатылған тауардың бағасы берілмеген. Оның орнына дара индекс
келтірілген. Бұл жағдайща келтірілген бағаның жиынтық индексін бар дерекке
карай өзгерту керек. Бағаның дара ьфсеткіші мынадай: іб=р,р0. Одан Р0 =
'іАб тең Енді жиынтық баға индексіндегі базалық бағаның орңына тиісті
баламасын қойсақ, бағаның жиынтық формуласы мынадай тҮрге енеді:
Ір =
=Sp1q,(p,q,ip) =
= (540-15 + 80-60)(540155 + 80-603) = 129003220 = 4,01 рет. Екі
тауардьнд орташа үйлесімдік көрсеткіші бағаның 4,01 есе нсмесе 401
процентке кымбаттағанын көрсетеді. Сөйтіп, бағанмң жалпы үйлесімдік
көрсвтпесінін кестесі мынадай: ip^Tp^qJIptfJi; мүнда: ір — бағаның дара
көрсеткіші. Бұл көрсеткішті осы тәсілмен шығаруға болатынын дәлелдейді. Ес-
кертетін нөрсе, ортаща үйлесімдік индексінің нәтижесі бағаның иңдексіне
дәлме-дәл болатындығы бұл көрсеткіштің статистика-лық, істе кеңінен
қолданылуына мүмкіндік береді. Өйткені, үйлесімдік иңдексі есептен
шығарылған (саіылған) тауардың заттай санының мәліметін керек етпейді.
Мүндайда деректі табу кәсіпорнында (әсіресе саудада) оңайға түспейді.
Сатылған тауар-лар бойынша бағаньщ дара көрсеткіщін табу онша қиындыққа
соқпайды.
Орташа үйлесімдік индексі осы күнге дейін кенінен қолда-ньшмай кедді.
Өйткені, халық шаруашылығының барлық сала-сының кәсіпорны, үйымы
шығарылған, сатылған өнім жайында, оның бағасы жайында есеп беретін де,
көбіне жиынтық, (агрегат-тық) индекс крлданылатын. Қазіргі жағдайда
меншіктердің ітрлері көбейіп, олардың қүқықтары теңеліп отырғанда, баскаша
айтсақ, нарықтық экономикаға көшу кезінде мүндай жалпьиама есеп беру
тәжірибесі барынша азаюға тиіс. Және бұрынғы есептегі өзіндік қүн, баға
сияқты кейбір мәліметтер ендаі жерде өидіріс иелері ін айтыла бермейтін
қүпиясына айналды. Сонымен қатар шаруа шаруашылығы, шағык Косіпорындар есеп
бермеу күқығщніа ие болды. Нарықтық экономикаға көщумен және бағаның үсыныс
пен сұраныстың қатысына,байланысты Ьолуы үйлесімдік индекстің қолдо ылуы
шегін кеңейте түспек. Сөйтіп бағаның үшесЫ.цік индексініңжиынтық индексінен
артықшылығы — бұл көрсеткішті есептеуге базалық уақытта шығарылған
(еатылған) заттардың саны жайында мәліметтердің жоқтығында. Бұл көрсеткіш
шығарушы-ның, сатушының құпиясына жатады.
Бағаның еркін белгіленуіне орай халық тұтынатын кейбір өнім бойынша
ағымды мезгілдегі бағаның орташа өзгеруін есептеуге мысал келтірейік:
50 - к е с т е Кейбір тағамдық өсімдіктердің айнаЛымы мен бағасының
өсуі
Келтірілген тауар тобы бағасының орташа индексін есептеу үшін қолда
бар мәліметтерге қарай бағаның Үйлесімді индексінің
формуласы қолданылады: =Iq1ptZqtp1i = (l284,0+245,4 + +
1347,5+33,2)(1248,03+1347;53,5+3 3)24)=2910,1903і3,22 рет немесе 322
процентке өскен.
Бағаның уйлесімді индексінің бөлімі мен алымының айырмасы халықка баға
өзгеруінен келген зиянын (-) не пайдасын (+) көрсе-
теді. Ap±=i:q1p1i-S?1)1=903)l-29l0I0 = -2007 млн тенге.
Бұл мысалда бағаның 3,22 есе өсіп кетуінен сатып алушы 2007 млн
теңгеге зиян щеккен. Баскаша айтқанда, баға өспей тұрғандағы уақытпен
салыстырғанда сатып алған тауарының көлемі бір калыпта тұрғанның өзінде
бағаның күрт өсуі салдарынан 2007 млн тенге артық төлеген. Қолда бар
мәліметтер бойынша, жалпы индексті өзгертуді көрнекті болу үшін кесте арқшы
көрсе-тейік.

X. 4. Дамудың факгорларын индекс әдісі бойынша зерттеу

Келтірілген мысал бойынша (46-кесте), тауар айналымының жиынтық
индексін тиісті мезгілдегі (нақты) ағымды бағамен есептейік. Бұл индекс
былай есептелінеді: Iq =Iq1p1Iq'0p0; мүңца:
q0 және q1 базалық және ағымды (есептік) мезгіддегі сатылған заттардың
аумағы (саны);
Pa және Р] тиісті уақыттардағы тауардьнд бағасы; — 'тауар
айналымыиың ағымды бағадағы өсіңкілік индексі. Бүны жалпы қүндық индекс деп
те атайды. Zqopo =600-3,0+100-20,0 =
1800,0 + 2000,0 - 3800,0 — бұл базалық мезгілде сатылған тауар-лардың
қүн жиынтығы.
І^ =54015,0 + 80-60,0 = 8100,0 + 4800,0 = 12900,0 - бұл ағымдық
мезгілде сат-ылған тауардьщ қүн жиынтығы. Келтірілген формуламен Iq
=2q1p1Z^0?0 =129003800 = 3,39 индексті есеп-
тедік. Бұл индекс тауар айналымының ағымды мезгілде базалық мерзіммен
салыстырғанда 3,39 ретке өскенін көрсетеді. Бұл ин-декске әр түрле себеп
эсер етеді. Біріншісі — сатылған тауарлар санының өзгеруі, екіншісі —
олардық бағасының өзгеруі. Баскаша айтқанда, тауар айналымының өсіңкілік
жалпы ағымды бағадағы индексінің өзгеруі тауар айналымының заттай
(физикалық) және бағаның жалпы индексінің өзгеруіне байланысты. Бұл түжырым-
ды заттай және баға бойынша жалпы индекстер кестелерінің қаты-сынан да
көруге болады:
= 3,395 = 0,847x4,01;
Біздің жоғарьща есептегеніміздей, тауар айналымының заттай формуласы
0,847-ге, ал оның бағасының жиынтық индексі 4,01 -ге тең болған. Бұлардың
көбейтіндісі тауар айналымының жалпы қүнға сәйкес ағымды бағадағы индексіне
тең. Олардың сандық мәнін келтірсек, былайша теңеседі: 3,395=0,847x4,01,
Индекстердің мүндай қатынастары екі индекстің шамасы белгілі болса,
үшіншісін табуға болады. Мысалы, тауар айналы-мьшың заттық иғщексі 0,847-
ге, ал бағаның индексі 4,01-ге тең десек, тауар айналымының жалпы тиісті
уақыттағы баға индексі 4,01x0,847=3,395-ге тең болады.
Тауар айналымының тиісті уақыттағы бағамен есептелген индексі 3,395-ге
тең, ал бағаның индексі 4,01-ге тең десек, тауар айналымының нақты заттай
индексі=0,847 (3,3954,01 )-ге тең болады.
Құбылыс шамасының өзгеруіне әртүрлі себеп эсер етеді. Келтірілген
мысалда тауар айналымына сатылған тауар саны мен оның бағасының өзгеоуі
эсер еткені көр^етілді.
Сол сиякты, өндірілген өнімнің көлемі еңбек істеген адам-дардың санына
және олардың еңбек өнімділігіне қарай өзгереді.
Дақыддар өнімінің көлемі егістік көлеміне және дақылдың түсімділігіне
байланысты. Сауылған сүттің көлемі сауылатын си-ырлардьщ санына және
олардың сүттілігіне карай азайьш, көбей-еді. Бұл мысаддарда жұмысшылардың
саны, егістіктің көлемі, си-ырдың саны өнім көбеюінің (мешеулік) деректік
себептеріне, ал еңбектің өнімділігі, дақылдың түсімділігі, сиырдың
сүттілігі өнімнің удемелі себептеріне жатады.
Мысал келтірейік. Жеке шаруаның өткен жылы (qQ )50 сиы-ры болса, биыл
(7і)б0 қа жеткен. Тиісті мезгілде (Е?0с0)і45 тонна және (Zg1c1 )186 тонна
сүт сауьиып алынған дейік. Мүнда өнімнің жалпы жиынтық индексі 1,28-гетең.
lqu =(L?iC1^oco =
= 186145^1,28). Мүнда: с, және с0 әр сиырдан ағымды және базалық
мезгідде сауылған сүттің салмағы. Сүт өнімінің жалпы салмағы сауылатын
сиырдың санына және оның сүттілігіне тығыз байланысты. Сиыр санының қатысты
шамасы —- индексі
1,20(^ q0 = 6050)-ге тең. Енді эр сиырдан орташа есеппен сау-ылған
сүттің, баскаша айтқанда, сүттпііктің индексін табайық. Өткен жылы эр
сиырдан орташа есеппен 2900 кг (14500050=2900), ал биыл 3100 кг
(18600060=3100) сүт сауылған. Сүттіліктің өзгермелі күрамды жалпы
көрсеткіші с =1,07-ге тең.
'1 )(^0С0 &?о)] = (186000оО)(14500050) = 31002900 = 1,07].
Сөйтіп, сүт өндірудін жалпы көлемінін көрсеткіші 1,28 тең, баскаша
айтканда, 28 процентке дейін өскен. Сауылған сүттің көлемі сиыр саныньм
көбеюінен 20 процентке, сүттілігінен 7 процентке өскен. Бұл индекстердін.
қатысьш кыскаша былай жазуға болады:
Енді осы көрсеткіштердің дұрыстығын (дӘлдігін) формула түрінде
дәлелдейік:
Сөйтіп, сиыр ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.