Ақбақай кенорнының геологилық сипаттамасы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 122 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ
1 Ақбақай кенорнының геологилық сипаттамасы 2
1.1 Жалпы мәліметтер 2
2 Қазу әдісін таңдау 2
2.1 Қазу әдісін таңдау және шахтының басты шама-шарттарын анықтау 2
2.2 Оңтайлы шахты алабының ұзындығын табу 7
2.3 Қабаттың оңтайлы биіктігін табу 8
3 КЕНІШТІ АШУ ЖӘНЕ ДАЯРЛАУ 10
4 Қазбаларды ұңғымалау 23
4.1 Жазық қазбаларды өту 23
4.2 Негізгі ұңғымалау қондырғысының кешенің таңдау 30
4.3 Қазбаны желдету 32
5 Қазу жүйесі 35
5.1 Қазу жүйесін таңдау 35
5.2 Қазу жүйесінің мәні 48
5.3 Дайындау тәсілдерін таңдау 50
5.4 Өндірістік үдірістердің негізгі шама-шарттарын есептейміз 51
6 Арнайы бӨлім 56
6.1 Бетонды төсенішті қолдану мүмкіндігі 56
7 КЕНІШ КӨЛІГІ ЖӘНЕ ОҚПАН АЛБАРЫ 60
7.1 Көлік түрін таңдау 60
7.2 Деңгейжиектегі орташа тасымалдау ұзындығын анықтау 60
7.3 Кеніштің есептік шамашарттары 61
7.4 Оқпан албары 68
8 Кеніштік Аэрология 73
8.1 Кенішті желдету тәсілі мен желдету сұлбасын таңдау 73
8.2 Жалпы шахталық қысымды есептеу 75
8.3 Экономикалық бөлім 78
8.4 Желдету сұлбасы 80
9 СТАЦИОНАРЛЫҚ ҚОНДЫРҒЫЛАР 81
9.1 Көтерім қондырғылары 81
9.2 Cутөкпе қондырғылары 82
9.3 Қысылған ауа құбырлары мен деңгейжиектерді өрт-техникалық сумен
қамтамасыз ету 84
9.4 Желдетіс қондырғылары 85
10 ӨНДІРІС АЛАҢЫ ЖӘНЕ ЖЕР БЕТІНІҢ ЖОСПАРЫ 86
11 Өндіріс үдірістерін автоматтандыру 87
11.1 Колорифер кондырғысын автоматтандыру 88
11.2. Көтеру қондырғысын автоматтандыру 88
11.3. Электровоз көлігін автоматтандыру 89
11.4. Ауа қысымдық бекетін автоматтандыру 89
11.5. Желдеткіш қондырғыларын автоматтандыру 90
11.6. Диспетчерлік басқаруды автоматтандыру 91
12 ШАХТЫНЫ ЭЛЕКТРМЕН ЖАБДЫҚТАУ 92
12.1Техника үнемдемелік көрсеткіштері 98
13 Табиғатты қорғау және еңбекті қорғау 101
13.1 Табиғатты қорғау 101
13.2 Еңбекті қорғау және техника қауіпсіздігі 104
14 ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ ӨНДІРІСТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ 120
ҚОРЫТЫНДЫ 133
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 134

1 Ақбақай кенорнының геологиясы1 Ақбақай Кен орныныњ геологиясы

1 Ақбақай кенорнының геологилық сипаттамасы

1.1 Жалпы мәліметтер
Ақбақай алтын кенорны Қазақстан Республикасы Жамбыл облысы Мойынқұм
ауданында орналасқан. Кенорнынан 1км жерде Ақбақай ауылы орын тепкен. Ең
жақын Қияқты теміржол бекетімен (кенронынан 110 км оңтүстік-шығыс
бағытында) Мирный ауылы арқылы өтетін автомобиль жолымен байланыстырылған.
Аудан орталығы Мойынқұм ауылы 80 км оңтүстік бағытында орналасқан. Аймақтың
климаты – шұғыл континентті, құрғақ келеді.
АқбақайАќсу Бестөбе кенішініњң шахты алабы 4 км2 ауданда созылып
жатыр. Ол орталыќқ т±ұйыќқталѓған к‰үрделі синклиналды ќқ±ұрылымда
орналасќқан, µөсі солт‰үстік – батыс баѓғытќқа еніп жанасып кеткен.
Геологиялыќқ ќқ±ұрылымы жаѓғынан оны ордовикті кайназойлы интрузивтік кешен
жєәне желі жыныстарыныњң шµөккен ќқ±ұрылымы ретінде ќқабылдайды.
Интрузивті жыныс кеніш алабында кµөптеп тарлѓған кіші ќқалыњңдыќқты
кµөптеген даектар жєәне дайкотєәріздес жалѓғастрыу т‰үрлері кездеседі жєәне
олар солт‰үстік шыѓғыс баѓғытында созылѓған, яѓғни ордовик жынысыныњң
баѓғытымен жалѓғасќқан. Олар моно-габброноритті, кварцты, норитті жєәне
габброноритті кварцты диоритті биотовты плагиогранитті аплитт т‰үрінде
т‰үзілген. Б±ұлардыњң ішінде кµөп таралѓғаны кварцты диорит жєәне гранит
порфириті. Кварцты диориттер белгілі ќқалыњңдыќқтаѓғы дайкотєәріздес т‰үрде
кеніштіњң Батыс участкесінде кµөптен кездеседі. Кварцты диориттер
плагиоклазадан, м‰үйізтастардан, биотит жєәне кварйтан т±ұрады.
Гранит – порфирлер бірнеше ±ұсаќқ дене к‰үйінде жєәне созылыњңќқы
µөзегі кеніштіњң орталыќқ, участкесініњң шегінде. Олар ашыќқс±ұр, орташа
т‰үйіршікті жыныс к‰үйінде порфирлі ќқ±ұрылымда т‰үзілген. Факторы
плагиоклаз жєәне кварцта білінеді.
Аќсу Бестөбе кен алабыныњ барлыќ ауданына ‰лкен екі жергілікті ќ±рылым
єсер еткен, ол ењ негізгісі Ерментау антиклинориясы жєне меридиональды
Тансорг мульдасы.
Кеніш µзара ‰ш аймаќќа біріккен жєне 152 кварцты желі белгеленген.
Олар Батыс, Орталыќ жєне Солт‰стік шыѓысты. Кеніштіњ Батыс учаскесінде
кµптеген жєне бай алтын желілері бар. Олар кварцты диоритіњ µзегінде жатпа,
тµњбе б‰йірлерінде т‰зілген. Негізгі желілер ендік созылым бойына бір-
біріне ќатар орналасќан жєне бєрі белгілі бір ќашыќтыќыта орналасќан.
Желілердіњ ±зындыѓы созылымы бойына 100-800 м алалыќта. Желілердіњ орташа
ќалыњдыѓы 0,3÷0,4 м кейде 1,5÷2,0 метрге дейін жетеді.
Кеніштіњ орталыќ учаскесінде желілердіњ кµп бµлігі кездеседі жєне б±л
желілердегі алтын ќ±рамы єр дєрежеде т‰зілген.
Негізгі минерал болып саналады, ол кµбінесе кварц арасында даќ
к‰йінде жєне сульфидте бос к‰йінде кездеседі. Алтыныњ желіде ораналасуы
єркелкі. Алтыныњ єркелкілік коэффициентті 160 пен 750 аралыѓында, ал
орташасы (850-890). Жоѓары пробалы 290.
Екінші дєрежелі кен минералы ретінде пирит, арсенопирит, сфалерит,
галенит, халькопирит жєне молибденит болып саналады.
Кеніштегі кен 2-сортќа бµлінеді:
- тотыќтандырѓыш
- бірінші (бастапќы).
Тотыќтандырѓыш кендер тотыќтанѓан аймаќта кездеседі. Олар орталыќ
учаскеніњ 1,5 м терењдігінде аныќталѓан. Ал бастапќы кенге тотыѓу аймаѓынан
тµмен жатќан кендер жатады.
Кенорныныњ сутанымдыќ сипаттамасы.
Кеніште бірнеше сутанымдыќ зерттеу 1933 жылдары ішетін сумен
ќамтамасыз ету ретінде ж‰ргізілген. 1940-1941 жылдары екінші
гидрогеологиялыќ іздеу барлау ж±мыстары кенішті суменен ќамтамасыздандыру
ретінде ж‰ргізілуі кеніштегі су жарыќшаќтары ордовик ќалыњдыѓы шµккен
гидрогенді жаќын шеттеріне таралѓан. Олардыњ негізгі т‰рлері сланецтер жєне
єрт‰рлі ќ±м т‰йіршіктері. Б±л сулар ‰лкен алќапќа 10 км-ге дейін таралѓан,
солт‰стік шыѓыс баѓытындаѓы БестөбеАќсу кенішініњ алып т±рѓан барлыќ
ауданын ќамтиды жєне олар кµптеген ќ±дыќтармен µткен, шахты жєне шурфтармен
ашылѓан.
Грунтты судыњ дењгейі тау-кен ќазбаларымен б±зылмаѓан аудандарда 10-12
км терењдікте кездеседі. Тау-кен ќазбаларымен б±зылѓан аймаќтарда су
дењгейі тµмен жєне терењ. Кеніштерді ол 60-70 м терењдікке дейін т‰седі.
Жерасты суларыныњ ењ негізгі белсенді дењгейжиектері 70-160 м терењдікте.
Жалпы су аѓыны тау-кен ќазбаларында 1 саѓат ішінде орташа 106-110
м3саѓ ќ±райды. Ал орталыќ тау-кен учаскесінде 34 м3саѓ.
Шµгінді тас кµмірлі грунтты суѓа кеніштен 75 км солт‰стік батыста
орналасќан Тамсорг мульдасыныњ кремнилі єктас корбанатында ќорытылѓан
жерасты сулары єсер етеді. Терењдеген сайын біртіндеп т±здалѓан артуына
байланысты судыњ минералдануы µсе бастайды. Тамсорг мульдасыныњ су ќоры 172
миллм3 ќ±райды, ол динамикалыќ 66,606 м3тєу. Судыњ минералдыѓы 3 гс
аспайды. Ал жалпы т±тќырлыѓы 3,5 мгэкв.

2 қазу әдісін таңдауЌазу тєсілі

2 Қазу әдісін таңдау

2.1 ЌҚазу єәдісін тањңдау жєәне шахтыныњң басты шама-шарттарын
аныќқтау
2.1.1 ЌҚазу тєсілінәдісін тањңдау

Кен орныныњң геологиялыќқ жєәне кен техникалыќқ жаѓғдайларын ескеріп,
сондай-аќқ кен сілемініњң едєәуір терењңдікте жатќқаныњң ескеріп кенді
ќқазудыњң әдісін таңдаймыз. Ол үшін ашыќқ тау-кен ж±ұмыстарыныњң оќқтайлы
терењңдігін профессор Б.П. Городецкий формуласымен аныќқтаймыз [1]
,
(2.1)
,

м±ұнда аѓы m=1,2 кен сілемініњң орташа ќқуаты;
, ашыќқ кеніш жаѓғдайларыныњң, яѓғни тµөнбе жєәне
жатпа б‰үйірлерініњң б±ұрышы;
Кш – аршудың шектік коэффициенті

(2.2)
, м3м3
м±ұндаѓы Сж= 5820 жерасты тєәсілімен ќқазылѓған 1м3 кенніњң µөзіндік
ќқ±ұны;
Са= 3200 ашыќқ тєәсілмен ќқазылѓған 1м3 кенніњң µөзіндік
ќқ±ұны;
Сар= 1800 1м3 аршу ж±ұмысыныњң µөзіндік ќқ±ұны.
Ашыќқ кеніштіњң оңтайлы терењңдігі 12,04 м. Кен сілемі жер бетінен
12,04 м жатқандықтан бұл кенорнын жерасты тәсілімен қазамыз.

2.1.2 Шахтыныњ шама-шарттарын аныќтау
Шахтыныњ жылдыќ ќуаты шахтыныњ басты шама-шарттарыныњ бірі, шахтыныњ
жылдыќ µнімділігін аныќтаудыњ екі т‰рі бар. Бірі тау-кен ерекшеліктеріне
байланысты µөнімділік, екіншісі неѓғ±ұрлым экономикалыќқ тиімді болатын
жылдыќқ µөнімділік.
Кеніштіњң тау-кен м‰үмкіншілігіне байланысты шахтыныњң жылына беретін
жоѓғарѓғы кµөрсетіші. Жобалау ж±ұмысында кеніш ќқуатын тау-кен
м‰үміншілігіне байланысты аныќқтап алып, шахтыныњң ќқуатын екі тєәсілмен
аныќқтаймыз.
1. Кенішті ќқазудыњң интенсивті немесе тазартпалыќқ ќқазудыњң
тµөмендеу шамасы арќқылы.
2. Тазартпалап ќқазу ж±ұмысыныњң шебі, яѓғни жылдыќқ жылжуына
байланысты аныќқталады.
Шахтаныњң жылдыќқ ќқуатын академик А. Агошковтың өрнегімен
аныќқтаймыз [2].
,
(2.3)
, тжыл
м±ұнда v=22,5 - ќқазу ж±ұмысыныњң жылдыќқ орташа тµөмендеу жылдамдыѓғы,
мш;
S=3030 - кен сілемініњң орташа ауданы, м3;
- кенніњң тыѓғыздыѓғы, тм3;
Кт – алу коэффициенті.

2.1.3 Кеніштіњң есептік ќқоры
Кеніштік есептік ќқорын табуда кµөп єәдістер ќқолданылады. Оныњң
ішінде ењң кµөп тараѓған ќқималыќқ єәдіс (1 сурет). Б±ұнда єәр блоктыњң
ќқорын тауып, оларды ќқосып есептік ќқорды табамыз. Кеніштің қорын анықтау
1-кестеде келтірілген.
БестөбеАқбақайАќсу кенорныныњң есептік ќқоры Qе=5824563 1666870 т тењң
болады.
Кеніштіњң алу ќқоры
,
(2.4)
т

2.1 кесте - Кеніштіњң есептік ќқоры

S Lбл mор γ Qб,т
213 150 0,8 2,9 74124
610 150 0,8 2,9 212280
722 150 0,9 2,9 282663
784 150 0,8 2,9 272832
1046 150 0,9 2,9 409509
1213 150 0,9 2,9 474890
1401 150 1,1 2,9 670379
1493 150 1,1 2,9 714401
1425 150 1,0 2,9 619875
1501 150 0,9 2,9 587641
1202 150 0,8 2,9 418296
952 150 0,8 2,9 331296
737 150 0,8 2,9 256476
579 150 0,9 2,9 226678
373 150 0,9 2,9 146029
238 150 1,0 2,9 103530
68 150 0,8 2,9 23664
1666870582456
3

2.1 сурет - Кеніштің есептік қоры
2.1.4 Кеніштік ќқызмет ету мерзімі
Кеніштіњң ќқызмет мерзімі шахтыныњң жылдыќқ µөнімділігі оныњң тиімді
ќқызмет мерзіміне сай т‰үзеледі. Ол келесі жолмен аныќқталады

,
(2.5)

мұнда tд- кеніштің даму мерзімі, жыл;
tө- кеніштің өшу мерзімі, жыл.

2.2 Оњңтайлы шахты алабыныњң ±ұзындыѓғын табу
Кеніш алабыныњң ±ұзындыѓғына тµөмендегі геологиялыќқ айѓғаќқтар єәсер
етеді.
1. Кеніштіњң созылым ±ұзындыѓғы:
2. Жату терењңдігі
3. Кеніштіњң ќқуаты
4. ЌҚ±ұлау б±ұрышы
5. Кен мен тау жыныстарыныњң тµөзімділігі, ќқуаттылыѓғы, беріктігі
6. Кенорныныњң ќқоры
Кен техникалыќқ єәсер ететін факторлар:
1. Кен алабыныњң ашу тєәсілі
2. Кен алабын даярлау тєәсілі
3. Жылдыќқ ќқуаты мен ќқызмет мерзімі
Оњңтайлы кеніш алабыныњң ±ұзындыѓғын табу ‰үшін 1 м кенге шыќқќқан
к‰үрделі ќқаржы мен т±ұтынымдыќқ шыѓғыныныњң ењң тµөменгі мµөлшерін табу
керек. Кеніш алабыныњң ќқолайлы, оњңтайлы ±ұзындыѓғы н±ұсќқалыќқ єәдіспен
ізделінеді [3].
, (2.6)

м±ұнда м бас оќқпанныњң терењңдігі;
м желдетпе оќқпанныњң терењңдігі;
nж=2 желдетпе оќқпан саны;
тенге – бас оќқпанныњң 1 м µөту ќқ±ұны;
тенге – желдетпе оќқпанныњң 1 м µөту ќқ±ұны;
м – кеніштіњң ќқ±ұлама баѓғытындаѓғы биіктігі;
м кеніштік ќқуаты;
тм3 кенніњң тыѓғыздыѓғы;
т‰үсім коэффициенті
оќқпан албарын µөту ќқ±ұны;
м ќқылуеттіњң ±ұзындыѓғы.
ЃҒимараттар, ќқ±ұрлыстар, жыбдыќқтардыњң ќқ±ұнын табамыз
,
(2.8)
млнмлн.

2.3 ЌҚабаттыњң оњңтайлы биіктігін табу
ЌҚабаттыњң биіктігін табудыњң бірнеше єәдістері бар. Оныњң бірі ашу
жєәне даярлау уаќқытын ескеріп ќқабаттыњң биіктігін табамыз.
Ењң аз шыѓғын шамасына сай оњңтайлы ќқабат биіктігі [4]

,
(2.9)
м
мұнда - оқпан албарын өту құны, тг;
- квершлагтардың ұзындығы, м;
- 1м қылуетті өту құны, тгм;
- суды 1 м көтеру құны,тгм.
Егер ќқабатты ашу мен даярлаудыњң мерзімін ескерсек, аныќқталѓған
ќқабат биіктігініњң (ћэ=151 м) тµөменгі шегініњң ќқанша болатыныњң мына
формуламен табамыз
,
(2.10)
м,

м±ұндаѓғы ω –озықдаќтыќқ коэффициенті.
Сонымен, біз ќқарастырп отырѓған кеніштен кен µөндіру ‰үшін ондаѓғы
ќқабат биіктігін 40÷151 м аралыѓғында ќқабылдаймыз. Меніњң жобамда ќқабат
биіктігі 4560 м, ал шахтыныњң оќқтайлы ±ұзындыѓғы 2500 м аралыѓынддепа
ќқабылдадым.

3 КЕНІШТІ АШУ ЖӘНЕ ДАЯРЛАУ тӘсілдерін таңдау

Кенорныныњң ашу жєәне даярлау тєәсілдерін тањңдау
Бастапќқы деректер:
1. м –кеніштіњң созылым ±ұзындыѓғы
2. м ќқ±ұлама баѓғытындаѓғы биіктігі
3. м шым топыраќқ ќқалыњңдыѓғы
4. кеніштіњң ќқуаты
5. ќқ±ұлама б±ұрышы
6. тм3 кенніњң тыѓғыздыѓғы
7. т‰үсім коэффициенті
8. ќқ±ұнарсыздыќқ коэффициенті
9. т шахтыныњң жылдыќқ µөнімділігі
10. h=60 м- шахтыдаѓғы ќқабат биіктігі.

3.1Тиімді аАшу тєәсілін таңдау
Ашу тєәсілін тањңдау ж±ұмыстарын н±ұсќқалыќқ єәдіспен орындайды. Б±ұл
ж±ұмыс екі кезењңге бµөлінеді [5].
Бірінші кезењңде кенніњң геологиялыќқ жаѓғдайын ескере отырып,
ыќқтимал болады-ау деген бес–алты н±ұсќқаларды ќқарастырамыз жєәне
осылардыњң єәрќқайсысына ќқолда бар мєәліметтерге с‰үйене отырып, н±ұсќқа
бойынша баѓға беріп, жарамды деген бєәсекелес екі-‰үш ашу тєәсілі
ќқолданылады. Салыстыруѓға, тањңдауѓға арналѓған н±ұаќқалардыњң суреттерін
оњңтайлы масштабпен салып алѓған жµөн. Екшеленіп алынѓған осынау екі-‰үш
ашу н±ұсќқаларды есеп-ќқисапсыз сараптап дєәл аныќқтау м‰үмкін емес.
Сондыќқтан ашу тєәсілін тањңдаудыњң екінші кезењңіне кµөшіп, єәлгі екі-‰үш
н±ұсаќқалар техника-экономикалыќқ салыстырудан µөткізіліп тиімді тәсілі
анықталады.
Қолдануға мүмкін ашу тәсілдерінің нұсқалары:.
І. Кен сілемінің жатпа бүйірінен тік бас оқпанмен топтық қылуеттермен,
ал үшінші кен сілемі төнбе бүйірінен бас оқпанмен және топтық қылуеттермен
ашылған;
ІІ. Кен сілемдерінің сырғу алабынан тысқары төнбе бүйірінен бас тік
оқпандамен және топтық қылуеттермен ашу;
ІІІ. Кен сілемінің сырғу алабынан тысқары екі кен ортасынан көлбеу
оқпанмен және топтық қылуеттермен ашу;
IV. Сырғу алабынан тысқары екі кен сілемінің жоғарғы бөлігінің
ортасынан бас тік оқпанмен және аралық қылуеттермен, ал кен сілемінің
төменгі бөлігі тұйық тік оқпанмен және аралық қылуеттермен ашу;
V. Бас оқпан сырғу алабынан тысқары екі кен сілемінің ортасынан
жүргізіп және топтық қылуеттермен ашу.
І. Кен сілемінің жатпа бүйірінен бас оқпанмен және топтық қылуеттермен
ашу кезінде қылуеттердің ұзындығы өсе түседі. Ал үшінші кенге жеке оқпан
түсіру күрделі қаржының көп шығуына әкеледі.
ІІІ. Кен сілемдерінің ортасынан жүргізілген көлбеу оқпанды өтуге және
күтіп ұстауға қажет қаржы шамасы өседі.
Осы таңдалып алынған бес нұсқаның ішінен І-ші және ІІІ-ші нұсқалар
техника-үнемділік салыстыруға жатпайды. Яғни салыстыруға кіргізілетін ІІ,
IV және V нұсқалар.
Келесі кезеңде таңдап алынған нұсқаларды техника-үнемдемелік
салыстыруға саламын.

2 сурет - Кенорнын ашу
Бас оқпанды сырғу алабынан тысқары екі кен сілемінің ортасынан
жүргізіп және топтық қылуеттермен ашамыз.
Күрделі қаржы
1. Бас оқпанды өту қаржысы
,
(3.1)
тг
2. Желдетпе оқпанды өту қаржысы
,
(3.2)
тг
3. Жазық қазбаларды өту қаржысы
,
(3.3)
тг
4. Оқпан абарын өту қаржысы
,
(3.4)
тг
5. Жер бетіндегі ғимараттарды салу
,
(3.5)
тг
6. Жалпы күрделі қаржы жиынтығы
,
(3.6)
тг
7. Меншікті күрделі қаржы
,
(3.7)
тгт
8. 1 тонна жылдық кен үшін
,
(3.8)
тгт
Тұтынымдық шығындар
1.Бас оқпанды күтіп ұстау шығыны
,
(3.9)
тг
2. Желдеткіш оқпанды күтіп ұстау шығыны
,
(3.10)
тг
3. Жазық қазбаларды күтіп ұстау шығыны
,
(3.11)
тг
4. Жазық қазбалармен кен тасмалдау шығыны
,
(3.12)
тг
5. Кенді жоғары көтеріп төгу шығыны
,
(3.13)
тг
6. Кеніш суын жер бетіне тарту шығыны
,
(3.14)
тг
7. Жерүсті ғимараттарын күтіп ұстау шығыны
,
(3.15)
тг
8. Тұтынымдық шығындар жиынтығы
, (3.16)
883200000+1177400000+3373440000+125 204623+7400000+
+3900000+2032000=5573076623 тг
9. 1 тонна кеннің өзіндік құны
,
(3.17)
тгт
10. Кеннің өзіндік құны
,
(3.18)
тгт
11. Келтірілген шығыс
,
(3.19)
ттгт

3 сурет - Кенорнын ашу

Сырғу алабының тысқары екі кен сілемінің жоғарғы бөлігінің ортасынан
екі бас тік оқпанмен және аралық қылуеттермен, ал кен сілемінің төменгі
бөлігі тұйық тік оқпанмен және аралық қылуеттермен ашылады.
Күрделі қаржы
1. Бас оқпанды өту қаржысы
,
(3.20)
тг
2. Тұйық тік оқпанды өту қаржысы
,
(3.21)
тг
3. Желдетпе оқпанды өту қаржысы
,
(3.22)
тг
4. Жазық қазбаларды өту қаржысы
,
(3.23)
тг
5. Кен құдықтарды өту қаржысы
,
(3.24)
тг
6. Оқпан албарын өту қаржысы
,
(3.25)
тг
7. Жер бетіндегі ғимараттарды салу
,
(3.26)
тг
8. Жалпы күрделі қаржы жиынтығы
, (3.27)
83130000+7009000+130500000+15000000 0+3465000+2176000+
+11000000=481536000 тг
9. Меншікті күрделі қаржы
,
(3.28)
тгт

Тұтынымдық шығындар:
1. Бас оқпанды күтіп ұстау үшін
,
(3.29)
тг
2. Тұйық тік оқпанды күтіп ұстаушығыны
,
(3.30)
тг
3. Желдетпе оқпанды күтіп ұстау шығыны
,
(3.31)
тг
4. Жазық қазбаларды күтіп ұстау шығыны
,
(3.32)
тг
5. Жазық қазбалармен тасмалдау шығыны
,
(3.33)
тг
6. Кенді жоғары көтеріп төгу шығыны
,
(3.34)
тг
7. Кеніш суын жер бетіне тарту шығыны
,
(3.35)
тг
8. Жерүсті ғимараттарын күтіп ұстау шығыны
,
(3.36)
тг
9. Тұтынымдық шығындар жиынтығы
, (3.37)
489600000+412800000+1152000000+2049 600000+76070500+
+76070500+3900000+2032000=419458580 0 тг
10. 1 т кеннің өзіндік құны
,
(3.39)

11. Келтірілген шығыс
,
(3.40)
тгт

Кен сілемін сырғу алабынан тысқары бас тік оқпанмен және топтық
қылуетпен ашамыз.
Күрделі қаржы
1. Бас оқпанды өту қаржысы
,
(3.41)
тг
2. Бас тік оқпанды өту қаржысы
,
(3.42)
тг

4 сурет - Кенорнын ашу

3. Желдетпе оқпанды өту қаржысы
,
(3.43)
тг
4. Желдетпе оқпанды өту қаржысы
,
(3.44)
тг
5. Жазық қазбаларды өту құны
,
(3.45)
тг
6. Оқпан абарын өту қаржысы
,
(3.46)
тг
7. Жер бетіндегі ғимараттарды салу
,
(3.47)
тг
8. Жалпы күрделі қаржы жиынтығы
, (3.48)
81500000+150000000+72500000+1330000 00+135500000+
+10000000+11000000=593500000 тг
9. ,
(3.49)
тгт

Тұтынымдық шығындар:
1. Бас оқпанды күтіп ұстау үшін
,
(3.50)
тг
2. Желдетпе оқпанды күтіп ұстау шығыны
,
(3.51)
тг
3. Жазық қазбаларды күтіп ұстау шығыны
,
(3.52)
тг
4. Жазық қазбалармен кен тасмалдау шығыны
,
(3.53)
тг
5. Кенді жоғары көтеріп төгу шығыны
,
(3.54)
тг
6. Кеніш суын жер бетіне тарту шығыны
,
(3.55)
тг
7. Жерүсті ғимараттарын күтіп ұстау шығыны
,
(3.56)
тг
8. Тұтынымдық шығындар жиынтығы
, (3.57)
1363200000+1766400000+1858100000+69 000000+7900000+
+3900000+2032000һ5120000000 тг
9. 1 т кеннің өзіндік құны
,
(3.58)

10. Кеннің өзіндік құны
,
(3.59)
тгт

11. Келтірілген шығыс
,
(3.60)
тгт
Осы есептеген шығындарды 2-кестеде келтіреміз.

32.1 кесте - Бәсекелес ашу тәсілдерінің ТЭК-тері

Қаржы шығындары Пайдаланылған Нұсқалар
формула
І ІІ ІІІ
І Күрделі қаржы
Бас тік оқпанды өту 150000000 83130000 231500000
Тұйық тік оқпанды 133000000 70090000
өту
Желдетпе оқпанды өту 133000000 130500000 205600000
Жазық қазбаларды өту 245980000 150000000 135500000
Кен құдығын өту 34650000
Оқпан албарын өту 6092300 2176000 10000000
Жербетіндегі 11000000 11008672 11000000
ғимараттарды салу
Күрделі қаржы 546072300 481536000 593500000
жиынтығы
Меншікті күрделі 125,9 111 136,8
қаржы
ІІ Тұтынымдық
шығындар
Бас оқпанды күтіп 883200000 489600000 1363200000
ұстау
Тұйық тік оқпанды 412800000 1766400000
күтіп ұстау
Желдетпе оқпанды 11774000001152000000
күтіп ұстау
Жазық қазбаларды 337344000020496000001588100000
күтіп ұстау
Кен құдықты күтіп 184800000
ұстау
Жазық қазбалармен 125204623 76070538 69000000
кен тасмалдау
Кенді көтеріп төгу 7900000 78564654 7900000
шығыны
Кеніш суын жербетіне 3900000 3900000 3900000
көтеру
Жерүсті ғимараттарын 2032000 2032000 2032000
күтіп ұстау
Тұтынымдық шығындар 557307662341945858005120000000
жиынтығы
1 т кеннің өзіндік 1284 967 1180
құны
Келтірілген шығын 1435,2 1100,2 1344,2

Қорыта келгенде Ақбақай кенорнын сырғу алабынан тысқары жатпа
бүйірінен төмен бас тік оқпанмен және тұйық тік оқпанмен ашу тәсілі оңтайлы
екенін көрдік.Қорыта келгенде БестөбеАқсу кенорнын ашу тәсілін таңдауда
бәсекелес үш тәсілдің ішінде ІІ-ші нұсқа сырғу алабынан тысқары екі кен
сілемінің жоғарғы бөлігінің ортасынан бас тік оқпаннан және аралық
қылуеттермен, ол кен сілемінің төменгі бөлігі тұйық тік оқпанмен және
аралық қылуеттермен ашу тәсілі тиімді болып шықты.

3.3 Бас тік оқпанның орналасатын жерін анықтау
Жоғарыда ашу теориясынан кенді ашатын негізгі және көмекші қазбалардың
көлемі тек бүйір тұсынан жүргізгенде ғана азайып, оларды үңғылауға
жұмсалатын күрделі қаршының анағұрлым қысқаратынына көз жеткізіледі.
Дегенмен ашу тәсілін жобалау жұмысы осымен аяқталмақ емес. Ендігі кезекте
бас оқпанның түсетін жерін анықтау қажет.
Бас оқпанды немесе штольня түсетін орынды анықтауда ең бірінші
ескеріліп, көңіл аударатын фактор қажет шығысты азайту.
Былайша айтқанда, оқпан орналасқан. Жер шахты алабының оң және сол
қанатынан тасылып жеткізілетін кенге жұмсалатын қаражат бірдей аспайтын
қашықтықта орналасуы шарт.
Жерасты көлігі жұмысының ең аз мөлшерін қамтамасыз ететін негізгі ашу
қазбасының түсетін орнын анықтаудың екі түрлі әдісі бар:
1. Академик А.Д. Шевяковтың графикалық және аналитикалық әдістері
2. Профессор С.К. Соболевскийдің графика-аналитикалық әдістері
Негізгі ашу қазбалары түсетін орынды профессор С.К. Соболевскийдің
графика-аналитикалық әдісімен анықтау [1].
Практикада құлау бұрышы үлкен, қалыңдығы біркелкі емес, әрі жанастау
жыныстарымен шекарасы айқын байқалмайтын жеке кен сілемдерінен кен қазу жиі
кездеседі. Бұл жағдайда академик Л.Д. Шевяковтың ұсынған негізгі ашу
қазбалары түсетін орныды анықтау әдістерінің дәлдігі кеміп, көп жағдайларда
жарамсыз болыпта қалады. Сондықтан да жаралымы көлбеу, күрт құлай жататын
кен қабаттарынан кен өндірудің жобасы жасалған кездерде бас оқпанның немесе
штольняның түсетін орны басқа әдістерді пайдалану арқылы анықталады. Ондай
әдістің бірі профессор П.К. соболевский ұсынған графика-аналиктикалық әдіс.
1. Көлденең жүргізілген M, N сызыққа кез-келген масштабпен l1, l2, l3,
..., ln қашықтықта түзіледі;
2. Сызықта қарастырылған жүктің нүктесінен M, N сызығына перпендикуляр
жүргіземіз;
3. Кез-келген масштабпен көмекші А, В көлденең сызық сызамыз.
4. А және В нүктелерінен перпендикуляр көшіріп ол перпендикулярға
масштабпен Q1, Q2, ...Qn жүктерін түсіреміз.
5. "А" нүктесінен топтастырылған жүктердің орталығымен сәуле арқылы
қосамыз.
6. Q1, Q2,Q3, ...Qn топтастырылған жүктерді солдан оңға қарай көшіреміз,
тек Qn... Q2, Q1 жүктерін А нүктесіне түсірілген перпендикулярға түсіреміз.
Сонымен бас оқпан кенорнынң сол жағынан 1360 м, ал оң жағынан 1240 м
болған жерде орналасады.

3.25 сурет - Бас ашу қазбасы түсетін анықтау
4 4 Қазбаларды ұңғымалау

4.1 Жазық Көлденең қазбаларды өту
Мықтылығы 10÷14 жыныстарды қазбаларды өту үшін бұрғы аттырма тәсілі
қолданылады, ондағы негізгі үдірістер теспелерді бұрғылау және аттыру,
желдету, тау жыныстарын тиеу және бекітпені орнату [6].
Жоғарыда айтылған үдірістерді орындау үшін керекті талаптар өтілетін
қазбаның көлденең қимасының өлшемі және бекітпенің түрін таңдау болып
табылады.

4.1.1 Бектпенің түрін таңдау
Бектпені таңдаған кезде бірнеше талаптар ескерілуі қажет, мысалы
мықтылық, төзімділік, тапшы болмауы керек, массасының аздығы, бағасы,
бекітпені орнатуды механизациялау мүмкіндігі және қайталап қолдана
беретіндігі.
Қазбаның бүйірлеріндегі жыныстардың бекемдігін анықтаймыз.
Бүйірлік жыныстардың бекемдігі нақтылы тығыздық пен бір куб жыныс
шыдайтын тығыздықты салыстыру арқылы анықталады 4.1 - сурет.

4.1 сурет Қазбаның бүйіріндегі жыныстарға түсетін күш
Бір текше метр куб жынысқа түсетін тығыздық мына формуламен
анықталады.

,
(4.1)

мұнда - қазбаның бүйіріндегі жыныстарға түсетін күшті ескеретін
коэффициент;
м - қазу тереңдігі;
- жыныстардың тығыздығы;

Элементарлы текше (куб) көтеретін тығыздықты бекемдік коэффициентін
қолдана отырып анықтаймыз.
,
(4.2)
мұндағы Нм2
, Па
Осыдан келе қабырғаның бүйіріндегі жыныстар мықты деген тұжырымға
келеміз. Осы есептеуді пайдалана отырып кеніштің қабырғаларына шашыранды
бетон бекітпесін таңдауға болады деген түсінік шешімге келді.

4.1.2 Берілген сызықты өлшемдер бойынша қазбаның қимасын салу
Біздің жағдайда қазбаның қимасы тікұрышты күмбезді болады, күмбезі
қорапша тәрізді болады 4.2 сурет.
Қорапша тәрізді күмбезді қазбаның қимасы
, м; м;
, м; м;
, м; м.
Қиманың күмбезі парабалла пішінді деп алуға болады, яғни осы кезде
.
(4.3)

4.2 сурет - Қорапша тәрізді күмбезді қазбаның қимасы

4.1.3 Шашыранды бетон бекітпесін есептеу
Шашыранды бетон бекітпесінің қалыңдығы мына эмпирикалық формуламен
есептелінеді [6].
,
(4.4)
мұндағы - мөлшерден тыс жүктелудің коэффициенті;
- армирланбаған шашыранды бетонның жұмыс істеу жағдайын
ескеретін коэффциент;
МПа - шашыранды бетонның есептік кернеуі;
, Нм2 ең жоғарғы қысым=9,02 Па
м

Шашыранды бетонның қалыңдығын есептеу бойынша аламыз. Өйткені, ол 30
мм кем емес. Шашыранды тәсілмен қазбаны бекіту үдрісі екі камералық БМ-60
машинасымен іске асады.

4.1.4 Бұрғылап - аттырурма циклін есептеу
Қазіргі кезде жыныстардың қаттылқ коэффициенті болса, қазбаларды
бұрғы аттырма жұмыстары арқылы өтеді.
Қазба өту циклінің негізгі процестері мыналар:
- теспелерді бұрғылау;
- оқтап аттыру;
- желдету жыныстарды тиеу;
- бекітпе орнату.
Аттыру жұмыстарын жүргізу үшін аммонит 6-ЖВ атылғыш заттарын
қолданамыз.
Оқтамаларды электродетонаторлар арқылы аттырады.
Қазбаның қимасын анықтаймыз
,
(4.5)
мұндағы - қазбаның қимасы
м2
Теспелердің саны келесі жолмен анықталады [7]

,
(4.6)
мұндағы жынысқа шаққанда кететін АЗ мөлшері кгм3;
S - қазбаның қимасы ;
- теспелерді пайдалану коэффициенті;
0,7 - теспені толтыруды ескеретін коэффициент;
теспеге сиятын АЗ мөлшері

,
(4.7)
мұндағы кгм3 - оқтамадағы АЗ тығызыдығы,
м теспенің диаметрі;

кгм

теспе

4.1.54.1 Кенжарда теспелерді орналастыру
Кенжарда теспелерді орналастыру үшін квадраттар тәсілін қолдануға
болады. Олардың арақашықтығы эмпирикалық формуламен анықталады.

,
(4.8)
мұндағы см- компенсациялық төтелдің диамтері;
см - тепенің диаметрі;
Е - жұмыс істеу коэффициенті;

,
(4.9)
мұндағы см3 - аммонит 6 ЖВ жұмыс істеуі;
520 - скальді аммониттің жұмыс істеуі.

жыныстардың қаттылығы.

м
Бірінші ҚҚС(W1) мынаған тең болады.
.
Келесі ҚҚС а есе көбейеді.
; ; т.с.с,
мұндағы
.

4.1.64.2 Циклдің ұзақтығын анықтау
Циклдің ұзақтығы жоспарланбаған жұмыстар мен ұңғымалау циклінде
жоспарланған жұмыстардың уақытынан анықталады.

, сағат (4.10)

мұндағы жыныстарды тазартпалауға дайындау, тазартпалау бекіту,
бұрғыларға дайындау, бұрғылау, оқтауға дайындау, оқтау аттыру және желдету
ұзақтығы, сағ.
Бұл көрсеткіштерді анықтау үшін бұрғылау жылдамдығын, теспенің
ұзындығын, бұрғылау ұзындығын, жыныстарды тазарту ұзындығын есептеу керек.
Бұрғылаудың таза жылдамдығын В.С. Успенскийдің формуласымен анықтауға
болады.
,
(4.110)

мұндағы Нм - поршеннің бірлік соққысының энергиясы;
сағат соққы саны 1600;
м коронка жүзінің ұзындығы, ал крестін теспе диаметрі -
1,5;
- жыныстардың сығылуға төзімділігі (1200) Нм2;
- коронканың қайралған бұрышы;
үйкеліс коэффициенті;
1,2 - бұрғылау кезіндегі коронканың тозуын ескеретін
коэффициент.
ммин

Сағатпен алатын болсақ таза жылдамдығы мсағ болады.
Келесі есептеулер үшін орташа жылдамдық қажеттілігінен оны мына
формуламен табамыз:
,
(4.121)
мсағ

Теспенің ұзындығын табамыз

,
(4.132)

мұндағы - тиеу машинасының техникалық өнімділігі м3сағ;
- тиеу машинасының ожауының шымдылығы м2;
- тиеу машинасының жынысты түсіру ұзақтығы сағ;
- қопсу коэффициенті ;
перфоратор саны.

м,

Бұрғылау уақытының ұзақтығы

,
(4.143)

сағ
Жыныстарды тазалау ұзақтығы

,
(4.154)

сағ

Осыдан келе циклдің ұзақтығын табамыз, ол ауысымның ұзақтығына барынша
жақын болуы керек.
сағ

4.21.5 Негізгі ұңғымалау қондырғысының кешенің таңдау
Уатылған кен массасы кенжардан бункерге немесе өрлемеге дейін
жеткізіледі.
Жоба бойынша теспелерді бұрғылау үшін ауақысымдық өзіжүргі бұрғылау
машинасы 2УБНZП қолданылады.
Техникалық сипаттамасы
Теспелерді бұрғылау аймағының өлшемдері, м биіктігі - 3,2; ені - 1,1;
тереңдігі - 2,5. Бұрғыланатын кенжардың ауданы - 6-14 м2; бұрғылау
машиналарының саны - 2; бұрғылау қондырғысының түрі - ПК-60; жылжу уақыты,
жылдамдығы - 3,2 кмсағ.
Көліктік жағдайлардағы негізгі өлшемдері, м:
- ұзындығы - 6,8; ені - 1,5; биіктігі - 1,5; салмағы - 6,25т.
Жыныстарды тазарту үшін ауа қысымды тиеп-жеткізу машинасы ЛК-1
қолданылады.
Техникалық сипаттамасы:
- ұзындығы - 8750 м; ені - 22 м; биіктігі -1,8 м; ожау сиымдылығы -
1,57 м3; өнімділігі - 52,5 м2сағ; аммортизация мөлшері - 25%.
Шашыранды бетонмен бекітпе тұрғызу үшін БН-60 машинасы қабылданған.
Техникалық сипаттамасы:
- құрғақ қоспа өнімділігі - 3 м2сағ;
- материалдық шлангасының диаметрі - 50 мм;
- қысылған ауа шығыны - 8 м3мин;
- ұзындығы - 1740 мм;
- биіктігі -1600 мм;
- ені - 1100 мм;
- салмағы - 1000 кг.
Жоғарыда айтылған кешенді пайдалану кезіндегі шығынды есептейміз.

,
(4.165)

мұндағы - 1 м қазбаны өту үшін кеткен жұмыс ауысымдылық саны;
у.е., у.е., у.е. машина ауысымдарының сан,
құны;
- күрделі қаржы пәрменділік коэффициенті;
у.е. - қолданылатын машиналардың бағасының қосындысы;
у.е. - бірлік шығындар;
у.е. қазба ұзындығы.

у.е.
Тиеп-жеткізу машинасының тағы бір нұсқасының орташа шығындарын
есептейміз, оның өнімдіолігі м3сағ; бағасы - 58000 у.е.
у.е., у.е., у.е.
у.е. - бірлік шығындар

у.е.
Таңдалған нұсқа үшін бір рейстің орташа ұзақтығын анықтаймыз

,
(4.176)

мұндағы q=10000 мсағ - ЛК-1 орташа жылжу жылдамдығы;
l - қазбаның басы мен түсіру нүктесіне дейінгі арақашықтық
- 1075;
tм =0,1 қимылдардың ұзақтығы

сағ.
Екінші кешенің рейс ұзақтығы

сағ.

Аталған жағдайларға байланысты бірінші нұсқа тиімдірек болады.

4.31.6 Қазбаны желдету
Аттыру кезінде пайда болған улы газдар 30 минуттан аспайтын уақыт
ішінде кенжардан таза ауамен айналып шығыуы керек.
Жоба бойынша кенжарды үрлеу әдісімен желдету қабылданған.
Желдетудің әдісіне қарай таза ауаның мөлшері В.Н.Ворониннің
эмпирикалық формуласымен анықталады [11].

,
(4.187)

мұндағы А - аттырылатын АЗ салмағы 33,02 кг;
Вф =40 - АЗ газдылығы, лкг;
t=25 мин желдету уақыты.

м3мин

Желдеткіштің ауа беруі келесідей анықталады

,
(4.198)

мұндағы желдеткіш құбырындағы таза ауаның жоғалуын ескеретін
коэффициент
м3мин
Желдеткіш электрқозғалтқышына қажетті қуатты анықтаймыз. Ол үшін
құбырдың диаметрін табамыз

,
(4.2019)
м2
Таза ауаның құбырымен жылжу жылдамдығы

,
(4.210)
мс

,
(4.221)
Нс2м8

,
(4.232)
Па

,
(4.243)

Па
,
(4.254)
Па

,
(4.265)
Н

,
(4.276)
- қуат коэффициенті

кВт

Жергілікті желдеткішті аламыз
ВМ-5 м, тұтыну қуаты - 5÷13 кВт
Электроқозғалтқыш ВРМ 132 М2 кернеуі 380600 В

55 Қазу жүйесі

55.1 Қазу жүйесін таңдау
1. Қазу жүйесін таңдау үшін қазу жүйесіне әсер ететін айғақтарды білу
керек. [3]
2. Қандай әдістемелері бар екенін білу керек.
Қазу жүйесіне әсер ететін айғақтар жертанулық және тау-кен айғақтары
болып бөлінеді. Бұл айғақтар қазу жүйесін таңдағанда арнайы кестеге тізіліп
жазылады.
Қазу жүйесін таңдағанда жұмыс екі сатыға бөлінеді.
Бірінші сатыда. Кенорнының жертанулық және тау-кен ерекшеліктерін
ескеріп, сол ерекшеліктердің ең маңыздысына сүйеніп тікелей сұрыптау әдісін
пайдаланып мүмкін деген 5-6 қазу жүйесін таңдайды.
Егер бірінші кезеңде зерттеушілердің барлығы бір дауысты болып келсе
екінші кезеңде әрбір маманнын әрбір зерттеушілердің пікірі бір-бірімен
бөлек болып әрқайсысы өз әдістемесін ұсынады.
Профессор К.М. Чарквиинидің қазу жүйесін таңдағанда ең басты
көрсеткіштер ретінде және оларды салыстыру үшін 1т кеннің өз құнын
салыстырады ол үшін келесі кейіптемені ұсынады.

. . (55.1)

Артықшылығы:
Бұл әдістеменің артықшылығы мынада 1 рет болып 1 т кеннің бағалығы мен
1 т кеннің өз құнын салыстыруға ұсынған.
Кемшілігі:
Екі жүйені қайта-қайта жұптап салыстырғанда біраз қателіктер кетуі
мүмкін болғандықтан қабылданатын дәрежесі орта биіктікте болмайды.
Доктор, профессор Ссанкт-Ппетербургтың оқымыстысы П.И. Городецкий қазу
жүйесін таңдау үшін мынадай кейіпнама жазған:

.
(55.2)
Артықшылығы:
Қазу жүйесінің тиімділігі деген түсінікті өмірге бірінші енгізген
академик доктор, профессор Агошков И.И. қазу жүйесін таңдау үшін мынадай
математикалық үлгі ұсынған
.
(55.3)
Неғұрлым осы үш қосындының көрсеткіші төмен болса соғұрлым пайдалы
болады.
Профессор, доктор Рачковский С.Я. тура Агошков айтқан ойды қайталай
отырып мынадай кейіптеме ұсынады
. (55.4)
Агошков пен Рачковскийдің әдістемелері осы күнде қолданылмайды және
қолдануңа болмайды. Себебі қақтылы 1 т кеннің өз құнына есептелген шығынға
келешектегі болатын шығынды осы күндері біздің күнімізде қосуға болмайды.
Профессор Р.П. Каплунов қазу жүйесін таңдағанда оның пәрменділік
еселеуішін тауып алып сонымен қазу жүйесін таңдап алу қажет

,
(55.5)

мұндағы т % металдың сатып алу бағасы;
- 1 т кеннің ішіндегі металл бөлшектері;
- 1 және 2 қазу жүйелерінде жоғалым және құнарсыздық
еселеуіші;
- 1-ші және 2-ші 1 т кеннің нұсқалық өз құны, тгт;
U - 1 т кеннің бағалығы, тгт;
- шығындар қосындысы, тгт;
- жоғалым мен құнарсыздық үнемділік қсындысы;
- жалпы қазу жүйесінің пәрменділік көрсеткіші;
- өндірістік қазу жүйесіндегі шығындары;
- өндіріске жатпайтын шығындар.
Көпке дейін профессор Каплуновтың әдістемесі жиі қолданылып келеді.
Бірақ бұл әдістеменің көптеген кемшіліктері болғандықтан (олардың тым кіші
мөлшерлері және кейбіреулері әдебиетте кездеспейтіндіктен) осы күні
қолданылмайды.
Қолданылатын және әдістеменің ең жаңа түрінің бірі Ө.А. Байқоңыровтың
әдістемесі [5].
Ө.А. Байқоңыров басқа зерттеушілер сияқты бірінші сатыда кенорнының
жертанулық және тау-кен ерекшеліктерін ескеріп, сол ерекшеліктердің ең
маңыздысына сүйеніп тікелей сұраптау әдісін пайдаланып мүмкін деген 5-6
қазу жүйесін таңдайды.
Екінші кезеңде бес-алты қазу жүйесін салыстырма әдісіне салып олардың
ең төменгі сайрақ мөлшерін анықтап ең тиімді қазу жүйесін таңдайды.
Салыстырма әдісін орындау реті. Айталық бізде бірнеше
көрсеткіштер берілді делік. Оларды біз өзімізше қазу жүйесінде
кенжарлардың ауысым өнімділігі деп белгілейік те т ауысым,
таус, таус болсын деп жазып қояиық, екінші былай деп атайық
1 т кеннің өз құнына салайықта олардың мағынасын таус,
таус.
Яғни, бұлардың барлығы қазу жүйесінің нақтылы техника үнемділік
көрсеткіштері болып саналады. Осы көрсеткішке байланысты Ө.А. Байқоңыров
бұл көрсеткішті қазу жүйесінің оңтайлы математикалық матрицасы дейді.
1. Осы математикалық үлгілердің ішінен әрбір қазу жүйесінің көрсеткіші
бойынша оңтайлы көрсеткіштерін табамыз да оларды не төртбұрышпен не
үшбұрышпен белгілейміз.
2. Осы белгіленген оңтайлы көрсеткіштердің ауған мөлшерін табамыз. Ол
үшін мына кейіптемені қарастырамыз

,
(5.6)
мұндағы - есепке кіріп отырған қазу жүйелерінің 1,2,3,...,n
көрсеткіштері біздің мысалымыз ретінде
1-ші көрсеткішке 80, 18, 42
2-ші көрсеткішке 3200, 6400, 5700
- көрсеткіштің ішінде өзіміз төртбұрышпен белгілеп қойған,
оңтайлы көрсеткіштер олай болатын болса 1-ші көрсеткіштің мысал ретінде
алған мөлшері мынадай болады:
;
;
.
3. Барлық көрсеткіштер бойынша барлық алған мөлшерін тауып болғаннан
кейін осы ауған мөлшерлерінің математикалық матрицасын құрамыз. Ол матрица
былай жазылады:

.
(55.7)
Осы ауған матрицасын пайдаланып әрбір қазу жүйесі үшін сайрақ сөлшерін
іздестіреміз, ол үшін мына кейіптемені пайдаланамыз:

. (55.8)
Осы сайрақтың қайсысы ең төменгі мөлшерді көрсетсе сол қазу жүйесі
Ө.А. Байқоңыровтың айтуынша ең тиімді қазу жүйесі болып табылады.

Әдістеменің артықшылығы:
1. Топтамаға жаңа пайда болған қазу жүйесін енгізуге болады.
Бұл алдын-ала жасалған әрекет атақты Д. Менделеевтің химия
элементтеріне ұқсастығын білдіріп тұр.
2. Жалпы жұптық топтама осы күнге дейін арнаулы әдебитте басылмаған.
3. Топтаманың маңыздылық жағынан, топтаманы құрғанда пайдаланатын басты
нышандар жағынан алдына салынатын теңдесі жоқ топтама.
4. Жалпы жұптық топтама барлық қатты пайдалы қазу жүйесіне арнауының
өзі үлкен ғылыми жаңалық
5. Әдістемеде математикалық тәсілді кеңінен қолданағн
6. Оңтайлы көрсеткіштер мен есептік көрсеткіштің ауған мөлшерін
тежеулік айғақтарды қазу жүйесін жақсартуға кедергі болып отырған
себептерді жоюдың жолын тапты.
7. Қазу жүйесін таңдағанда үзілді-кесілді шешімді өз тұрғысынан
шығармай электронды есептеу жүйесіне тапсыруға болады
8. Әдістемені пайдалана отырып дәл және тура жобалық шешімдерді
шығаруға болады.
9. Әдістемеден басқа да тау-кен есептерін шығаруға болады

55.1 кесте - Тұрақты және құбылмалы айғақтар
Қазу жүйесіне әсер ететін аймақтар Айғақтардың Қолдануға
сипаттамасы мүмкін қазу
жүйелері
І Тұрақты айғақтар
Кеніштің пішіні Күрт құлама
Кеніштің қалыңдығы 1. Қоймалап
Кенішпен тау жүйесінің түйісу қазу жүйесі
өзгешелігі
Кеніштің құлау бұрышы
Тым жұқа қалыңдықта
Ашық түйісу
80-82º
ІІ Құбылмалы айғақтар
Кеніш элементтерінің тұрақсыздығы 2.Қабатара-лы
Кеннің тұрақтылығы Тұрақсыз қ
Тау жынысының тұрақтылығы Тұрақты қуақаздар-мен
Кеніштің ішіндегі минерал-дардың Тұрақсыз қазу жүйесі
бөліну өзгешелігі Минералсыз Кенді атылыс
Кеннің бағалығы күшімен қазу
Кеннің жатып қалып жабысу, тотықтану,Тым бағалы жүйесі
бейімділігі өздігінен жану Жабыспайды,
қабілеттілігі жанбайды,
Тау жынысының минералдық құрамы тотықтанбайды
Қазу тереңдігі Минералсыз 3.Кенді
Кенорнының су өтетін су сіңетін, су қатпарлап
жинайтын, су тұтқыш т.с.с қасиеттері 5980 м құлата қазу
Жер бетінің және тау жыныстарының жүйесі Төбе
құлату, опырлу мүмкіншіліктері 350 кертпешті
Қазу жүйесін таңдауға әсер ететін керме
басқа айғақтар Құлатуға, опыруға тіреуішті
болмайды қазу жүйесі
Тас жолы, байту
фабрикасы бар электр
қуаты жеткілікті

55.2 кесте - Салыстырма әдісін орындау реті
Оңтайлы белгілердіңаталуы Қазу жүйелерінің түрі
1 2 3
Кенжаршылардың өнімі, таус 60 40 25
Кеннің өзіндік құны, теңгет 1900 2700 2200
Түсім еселеуіші, б.ү. 0,89 0,86 0,84
Құнарсыздық еселеуші, б.ұ. 0,12 0,12 0,12
Кеннің жалпы бағалығы 14880,8 20671,2 13009,9
Кестенің жалғасы
Оңтайлы белгілердіңаталуы Қазу
жүйелерін
ің түрі
1 2 3
Құнарсыздық зардап мөлшері, теңгет 2080 2200 2260
1 т кеннің қазу, байыту, балқыту жалпы өз 3500 4500 5000
құны, теңгет
Тиімділігі, % 2,4 3,3 1,5
Қазу жүйесінің пәрменділік еселеуіші 1,5 1,7 1,3

Кестені толтыру үшін кейбір көрсеткіштерді есептейміз. 1 т кеннің
жалпы бағалығы мына кейіптемемен есептеледі:

, (55.9)

мұнда - кеннің металл бөлшектері, %;
- металдың өндірістік түсім еселеуіші;
- 1 т металдың сату - алу бағасы, теңгет.
Бірініші қазу жүйесі

, тгт
Екінші қазу жүйесі

, тгт
Үшінші қазу жүйесі
, тгт
Жоғалымның үнемдемелік зардабын профессор П. Каплуновтың
кейіптемесімен табамыз

,
(55.10)
мұндағы - жоғалған кеннің бағалығы, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.