Салықтардың пайда болуы және экономикалық мәні
Жоспар
Кіріспе
1.1. Салықтардың пайда болуы және экономикалық мәні
1.2. Салықтардың атқаратын қызметтері
1.3. Салық элементтері
ІІ Қазақстан Республикасының салық жүйесі
2.1. Қазақстандағы салық қызметінің қалыптасуы
2.2. Салық төлеушілер және салық органдарының құқықтары мен міндеттері
2.3. Салық жүйесін басқарудағы проблемалар
ІІІ Қазақстан Республикасының салық жүйесін жетілдіру жолдары
3.1. Қазақстан Республикасының салық жүйесі
3.2. Қазақстан Республикасының салық салу принциптері
3.3. Салық жүйесінің кемшіліктері мен салық жүйесін оптимизациялау
жолдары
3.4. Нарық жағдайындағы салық механизмін жетілдіру жолдары мен
бағыттары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақстан Республикасы егемендік алып, тәуелсіз мемлекет болғанына да,
міне, он жеті жылдың жүзі болды. Осы кезең аралығында салық жүйесіне
көптеген өзгерістер енгізілді.
Қазақстан Республикасы Конститутциясының 35-бабында Заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады деп атап көрсетілген.
Салық мемлекеттің саяси және экономиаклық қызметтерін қаржыландырудың
негізгі көзі болып табылады.
Салықтар – мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген,
белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын
бюджетке төленетін міндетті ақшалай төлемдер.
Қазақстан Республикасында салық жүйесі реформалаудың үш кезеңінен өті.
Бірінші кезең – 1991 жылғы 9 шілдедегі Қазақ КСР Президентінің Қаз
КСР мемлкеттік салық қызметін құру туралы Жарлығымен Қаз КСР-дің басты
мемлекеттік салық инспекциясы құрылды. 16 жалпы мемлекеттік және 27
жергілікті салық түрін қарастыратын салық жөніндегі заң актілері пакеті
қабылданды.
Екінші кезең – 1995 жылғы 24 сәуірдегі Бюджетке төленетін салық және
басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығы өз қаржы жүйемізді құруға ықпал етті. Ең бастысы, салық төлеу
жүйесі ықшамдалып, салық саны 45-тен 11-ге дейін қысқартылды.
Үшінші кезең – 2001 жылы 12 маусымда Қазақстан Республикасының жаңа
Салық кодексі қабылданып, ол 2002 жылдың 1 қаңтарынан қолданысқа енгізілді.
Салықтар және салық салу пәнін оқып меңгеру – бүгінгі заман талабы.
Себебі салықтар мемлекеттің экономикалық, қаржылық, есептік және басқа да
саясаттарына ықпал етеді. Сондықтан да студенттерге нормативтік актілерді
өз бетінше оқып, оларда салыстыруға, кемшіліктерін тауып, жетілдіру
жолдарын айқындауға үйрету сияқты талап қойылады.
Аталған талаптарға сәйкес болудың негізгі жолы – Салықтар және салық
салу пәні бойынша негізгі тақырыптарды оқып үйрену, Қазақстан
Республикасының салық жүйесін толық меңгеру, салықтардың түрлері бойынша
есептер шығару.
І. Салықтар теориясы
1.1. Салықтардың пайда болуы және экономикалық мәні
Салықтар — тауарлы өндіріспен бірге, коғамның топқа бөлінуімен және
мемлекеттің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға
қаражаттың кажет болуынан пайда болды.
Салықтың экономикалық мәні - шаруашылық субьектілерінен, азаматтардан
ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтың мәні мемлекет өз пайдасына жалпы ішкі өнімкің (ЖІӨ) белгілі
мөлшерін нақтылы жария ретінде алып қалады.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті
ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты түрде
төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың
нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне қарай
бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырды.
Салықтар тауар-ақша қатынастарынан тыс қолданылады. Натуралды
салықтардың мөлшері мен түрі нақты жергілікті жағдайларға бағынған. Мысалы:
1 адамнан 1 құндыз терісі немесе 10 пұт тұз және т.б. алынған. Тауар-
ақша қатынастарының нығаюымен натуралды салықтың рөлі айтарлықтай азайды.
Деген-мен, олар соңғы уақытқа дейін пайдаланылды (1953 жылға дейін жүн,
жұмыртқа, сүт, май өткізген).
Егер екі мемлекет бір-бірімен соғыс жүргізсе, жеңген мемлекет жеңілген
мемлекеттің барлық байлығын тонап алады, болмаса белгілі бір мөлшерде салық
салып отырған.
Салықтарға экономикалық әдебиеттерде әр түрлі анықтама мен түсініктеме
берілген. Мәселен, Салық кодексінде Салықтар - мемлекет біржақты тәртіппен
заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және
өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті ақшалай жарналар деп
атап көрсетілген.
Салық - заңды актілерге сәйкес салық төлеушілермен жүзеге асырылатын
бюджетке төленетін міндетті төлем.
Салық - белгілі бір объектілерден төленетін төлем.
Салық дегеніміз — белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде
алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.
Қорыта айтқанда, барлық анықтамалар бір негізді құраушы жүйе екендігін
байқауға болады.
Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі, салық
белгілі бір объектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра) төленеді.
Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық кезеңі -
бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) және белгілі бір көлемде
немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінде салықтарды4 меншікті
салмағы 70 пайызын құрайды.
Салықты материалдық тұрғыдан алғанда — бұл, салық төлеушінің белгілі
бір мерзімде және белгіленген тәртіпте мемлекетке беретін белгілі бір ақша
сомасы болып табылады (салық натуралдық тұрғыда материалдық құндылық болып
саналады).
Салықтың материалдық белгісі - салық төлеуші белгілі бір соманы
мемлекетке міндетті түрде беруі болып келеді.
Материалдық салықтық қатынастар - ақшалай қатынастар, өйткені ол ақша
қаржыларының салық төлеушіден мемлекеттік ақша қорларына жылжуы дегенді
білдіреді.
Экономикалық категория тұрғысынан қарағанда салық — салық
төлеушілерден мемлекетке қарай белгілі бір мөлшерде, белгілі бір мерзімде
және белгіленген тәртіпте бір бағыттағы ақшаның қозғалысы болып саналады.
Ал, құқықтық тұрғыдан қарайтын болсаң, бұл мемлекеттік бекітілім, яғни
тұлғалардың мемлекетке белгілі бір ақша сомасын беруін (төлеуді) көздейтін
міндеттеме.
Салық құқығы - мемлекеттің халықтық әрекеті процесінде пайда болатын
қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Салық материалдық тұрғыда белгілі бір ақша сомасын (ақшалай нысанда)
немесе салық төлеушілердің мемлекетке беруі тиіс белгілі бір заттардың
санын (натуралдық заттай нысанда) білдіреді.
Сонымен салықтардың мазмұны мынадай:
1. Материалдық категория жағынан - бұл белгілі бір ақша сомасы болса;
2. Экономикалық категория ретінде - бұл мемлекеттің табысы;
3. Зандық категория жағынан, бұл заң жүзінде белгіленген міндеттеме больш
табылады.
• Салықтың экономикалық белгілері ретінде келесі көрсетілгендерді
атауға болады:
• Салық - мемлекетке тиесілі қоғамдык жиынтық өнімді бөледі;
• Салық - ақшалай нысанда төленеді;
• Салық - қайтарылмайтын төлзм болып табылады;
• Салық - баламасыз сипатта болады;
• Салық - салықгы төлеген кезде меншік нысандары айқындалады;
• Салық - тұрақты экономикалық қатынас туғызады.
Ал, енді осы белгілердің мазмұыын тереңірек қарастырайық.
1. Салық — мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі.
Мемлекеттік аппарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын өндірмейді.
Сондықтан мемлекет жеке және занды тұлғаларға салық салу арқылы қажетті
соманы өндіріп алып отырады. Мұның экономикалық сипаттамасы мемлекет
салыкты белгілеу және өндіріп алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық
өнімнің бір бөлігін өзіне тиесілі сома ретінде айналдырып алады. Бұл жерде
салық қатынасы бөлуші сипатта болады.
2. Салық — ақшалай нысанда төленеді.
Натуралдық нысанда төленуі де мүмкін. Мәселен, ауыл шаруашылығы
саласында жиналған өнімнің бір бөлігі салық ретінде теленеді.
Салық кодексінде салық ақшалай нысанда төленуі тиіс деп атап
көрсетілген.
3. Салық — қайтарылмайтын төлем болып табылады.
Салықгы төлеген кезде ақша тек бір бағытга ғана козғалады, яғни салық
төлеушіден мемлекетке бағытталады.
Мұның қайтарымды төлемдерден (мысалы, мемлекеттік қарыз) айырмашылығы:
4. Біріншіден, ақша салық төлеушілерден мемлекетке карай қозғалады;
5. Екіншіден, кері қайтады, яғни мемлекеттен салық төлеушілерге
бағытталады (қайтарылады).
Ал, қайтарымсыздың дегеніміз - ақпаны мерзімсіз алуды білдіреді, яғни
ол соманың қашан қайтатыны белгісіз.
4. Салық — баламасыз сипатта болады.
Салық құнның ақшалай нысанда бір бағытта козғалысын айқындайды,
төлеген салыққа қарсы тауар түрінде болса да қозғалыс жоқ. Толығырақ
айтқанда, салық қандай да бір тауарға, немесе мемлекеттік қызметке төлем
болып есептелмейді, яғни акшаның өтеусіз алынуын көрсетеді.
Сондықтан салық — баламасыз төлем болып табылады.
5. Салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады.
Салықты төлеген кезде меншік нысандары ақша қаражаттарына, немесе
материалдық құндылықтарда жеке меншіктен мемлекеттік меншікке өтеді
(ауысады). Анығын айтқанда, салық салу мемлекетке тиесілі меншіктерді
иеліктен шығарады, ал меншік иелері арасындағы туындайтын салық
қатынастарында мемлекет жеке меншіктен мемлекеттік меншікке салық
төлемдерінде меншік құқықтарын өзгерте алады.
6. Салық - тұрақты экономикалық қатынас туғызады.
Салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары пайда болады.
Тұрақтылықты мынадан байқауға болады, яғни салық жеке түрде емес,
нормативті құқықтық актілермен белгіленеді. Мәселен, бір тұлғаның нақты
салық салу объектісі бар болса, ол салық міндеттемелерін орындаушы болып
табылады.
Салық қатынастарыньң тұрақтылығы салық төлеу арқылы жүйелі төлемдерге
алып бармауы тиіс. Кейбір салықтарда салық төлеушілер үшін салық төлеу жеке
төлемдік сипатта болады (мысалы, мүлік салығын жеке азаматтар жылына бір
рет төленді) немесе кейде кенеттен салық төлеу сипаты пайда болады
(мәселен, ойламаған жерден жасаған жұмысына жалақы алады).
Азаматтардың мүлік салығын төлеген кезде, оның салық қатынастары
қысқартылмайды, қайта салық төлеушілердің ағымдағы кезеңде төлеген
салықтарымен қоса, келесі салық кезендерінде де салық төлеуге міндетті
болады. Бұл процесс салық төлеушілердің меншік иесі ретінде құқынан
айырылғанға дейін жалғасын таба береді.
Сонымен қатар салықтың құқықтық, бірнеше белгілері бар, атап айтқанда:
6. салықты - мемлекет немесе уәкілдік берілген мемлекеттік орган
белгілейді;
7. салық - құкықтық нысанда жүзеге асады;
8. салық - мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады;
9. салықты белгілеу арқылы салық міндеттемесі туындайды;
10. салық – мәжбүрлеме сипатта болады;
11. салық төлеу арқылы ақшаны ілу құқықық сипатта жүзеге асырылады.
Салықтың осы құқықтық белгілеріне кеңірек тоқталып өтейік.
1. Салықты тек мемлекет қана белгілейді.
Мемлекеттік органның ешбірі салықты бекітуге және енгізуге құқы жок.
Салық — бұл мемлекеттің белгіленімі болып саналады.
Салық — осы белгісі арқылы басқа да міндетті төлемдерден ерекшеленеді.
Сондықтан көптеген мемлекеттің салық заңдылықтарында салықты былайша
қарастырады:
12. біріншіден, салықты уәкілдік берілген мемлекеттік орган ғана бекіте
алады;
13. екіншіден, салықты белгілеу белгілі бір заң немесе нормативтж-құқықтық
актілермен қатаң түрде жүзеге асырылады;
14. үшіншіден, осы қабылданған құкықтық акт белгілі бір тәртіпке сәйкес
жүргізіледі.
2. Салық құқықтық нысанда жүзеге асады.
Мемлекет салықты бекіту және енгізу үшін құқықтық акт қабылдайды.
Мемлекеттің салық қызметін жүзеге асырудағы негізгі әдісі болып
нормативті актілерді шығару табылады.
Салықтың құқықтық негізі ретінде - мемлекет шығарған нормативті акт
қабылданады.
Салық элементтері және салық салудың шарттары осы құқықтық актіге сәйкес
белгіленеді, өзгертіледі және жүзеге асырылады.
3. Салық мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады.
Салық ұлт (халық, қоғам, азамат) және мемлекет арасындағы еркін түрде
келісілген келісімнен кейін пайда болады. Мемлекет салықты белгілеуде
барлық салық төлеушілермен келісімге келмейді, яғни олардың белгілі бір
топтарымен немесе өкілдерімен ғана келісімге келуі мүмкін. Кейбір кездерде
салықтық сувернитет жүзеге асырылады.
Салықтық суверенитет (егемендік) - мемлекеттің өзінің аймағындағы кейбір
салық түрлерін кез келген мөлшерде өзгертуге және салық салу объекгілерін
белгілеуге, салық саясатын жүзеге асыруға құқы бар.
4. Салықты белгілеу арқылы салық міндеттемесі туындайды.
Қабылданған құқықтық акт негізінде белгіленген салық жеке және заңды
тұлғаларға салық төлеуші ретінде салық міндеттемелерін жүктейді.
Салық төлеуші тұлғалар салық және бюджетке толенетін басқа да міндетті
төлемдерді төлеуге міндетті болып саналады.
Белгіленген салық заңды салық міндеттемесін туғызады.
Қазақстан Республикасының Салық кодексінде салық міндеттемесіне былайша
түсініктеме берілген: "Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес мемлекет
алдында туындаған міндеттемесі салық міндеттемесі деп танылады, оған сәйкес
салық төлеуші салық органына тіркеу есебіне тұруға салық салу объектілері
мен салық салуға байланысты объектілерді айқындауға, салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеуге, салық есептілігін
жасауға, оны белгілеген мерзімде табыс етуге, салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдерді төлеуге міндетті".
5. Салық мәжбүрлеме сипатта болады.
Салықтың мәжбүрлеме сипаты 3 кезеңде байқалады:
1. бірінші кезең, мемлекет салықты салық төлеушілердің еркінен тыс
белгілейді және енгізеді, яғни мәжбүрлі түрде;
2. екінші кезең, салықты төлеген кезде салық төлеуші өзінің меншігінің
бір бөлігінен мәжбүрлі түрде айырылып отырады;
3. үшінші кезең, салық төлеуші өзінің салық міндеттемелерін орындамаған
жағдайда, мемлекет бересілі соманы мәжбүрлі түрде өндіріп алады.
6. Салық төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта жүзеге асырылады.
Бір жағынан алғанда, салықтарды салық төлеушілерден еркінен тыс өндіріп
алынады, ал екінші жағынан мемлекетті басқа да ақшалармен қамтамасыз етеді,
ал бұл құқықтық негізде мемлекеттің меншігі болып саналады. Айта кету керек
"Салық — салық төлеушілердің құқық бұзушылықтары немесе құқыққа қарсы
тәртіпсіздіктері үшін шараларға төлем ретінде қарастырылмайды".
Салықтың жиналатын орындары:
4. нарықтарда;
5. сатушы мен сатып алушыларда;
6. үй шаруашылығынан;
7. табыс көзінен, шығын статьяларынан;
Салықты реттеудің тетіктері:
15. салық түрлері;
16. салық ставкалары;
17. салық жеңілдіктері;
18. салық салу әдістері;
Салық төлеуден қашу себептері:
19. елеулі салық ауыртпалығы;
20. салық заңының айқынсыздығы;
21. субъектілердін саналы түрде алдын-ала салық мөлшерін төлемеуге ұмтылуы;
22. салық қызметін ұйымдастырудағы кемшіліктер болуы мүмкін.
Салық ауыртпалығы - салық жиналуының жалпы мөлшерінің бірлескен ұлттық
өнімге қатынас ретінде анықталатын көрсеткіш.
Салықтардың алымнан айырмашылығы
Алымдар салық төлеушілерге белгілі бір құқықтық мәртебе берілгенде
немесе белгілі бір қызмет түрін бастар алдында төленеді.
Алым да төлем болып табылады. Ал, енді алымдардың салықтардан бірнеше
айырмашылықтары бар, атап айтқанда:
біріншіден, алым мемлекеттік аппараттың шығындарын жабады, яғни мемлекет
занды іс-әрекет түрінде тұлғаларға қызмет ұсына отырып, сол қызметіне төлем
қабылдайды. Ал салықтар мемлекетті толығымен қаржыландыруға жұмсалады;
екіншіден, салықтың өтеусіз және баламасыз белгілері болады. Ал, алым
баламалы төлем болып саналады, яғни алымды төлеу арқылы мемлекеттен белгілі
бір құқық, мәртебе немесе рұқсат алынады. Мысалы, занды тұлғаларды
мемлекеттік тіркегені үшін алымды алсақ, салық төлеуші осы алымды төлеу
арқылы өзіне белгілі бір қызмет түрін ашуға рұқсат алады немесе лицензиялық
алым белгілі бір қызметпен айналысу үшін алынатын рұксат қағаз, яғни салық
төлеушіге белгілі бір қызмет түрімен айналысуға құқық беріледі. Сонымен
салық жай ғана төлем ретінде төленеді, одан салық төлеуші төлеуіне
айырбасқа ешнәрсе ала алмайды, ал алымда салық төлеуші мемлекеттік органмен
байланысты жетілдіре отырып, өзіне басқа да занды іс-әрекеггер жасайды;
• үшіншіден, алым бір жолғы төлем болып табылады, яғни бір рет қана
төленеді. Ал, салық ұзақ мерзімді және тұрақты түрде төленіп отырады, қашан
салық міндеттемесі тоқтағанға дейін жалғаса береді;
• төртіншіден, салықты төлеуде күштеу әдісі қолданылады, яғни салық
төлеуші салық міндеттемесін орындамаған жағдайда, мәжбүрлі түрде өндіріп
алу іс-шаралары қолданылады. Салық төлеуші алымды ерікті түрде төлеп
отырады. Мысалы: бір тұлға мемлекеттік органға келіп, кәсіпкерлік қызметпен
айналысуга өтініш береді. Берілген рұқсат негізінде кез келген қызмет
түрімен айналысуға құқылы. Ол жерде тұлға алымды өз еркімен төлейді.
Салықтың төлемақыдан айырмашылығы
Төлемақы дегеніміз — мемлекет меншігіндегі объектпілерді пайдаланған
кезде төленетін төлем.
Салық пен телемақының бірнеше айырмашылықтары бар. Мәселен:
• біріншіден, төлемақы өтеулі және баламалы төлем, яғни төлемақыны
белгілі бір объектілерді пайдаланған кезде төлейді;
• екіншіден, төлемақы мемлекеттің азаматтық құқыққа сәйкес азаматтық-
құқықтың қатынастары кезінде туындайды;
• үшіншіден, тұлғалар төлемақы төлеу арқылы баламалы түрде осы және
басқа да объектілерді пайдалануға құқық алады.
Салықтық жарналар арқылы да мемлекеттік қаржы қорлары құрылады. Олар
мемлекеттің бюджеттік және бюджеттен тыс қорларында (әлеуметгік сақтандыру
қорлары, зейнетақы қорлары, жұмыспен қамту қоры, жол жөндеу қоры) жиналады.
Салықтың экономикалық мазмұны былайша көрсетіледі: Шаруашылық
субъектілерімен азаматтық қарым-қатынас бір жағынан және мемлекет екінші
жағынан қор қарастыру негізінде мемлекеттік қаржылардың 4 көзі қолданылады:
8. салық салу;
9. облигацияларды салу (қазыналық вексель);
10. шетелдік қарыздардың тегін көмектері;
11. ақша бірліктерін шығарудан түскен монополдық кіріс.
Салық салу - мемлекет қаржысын және табысты толықтыруды реттеу әдісі болып
саналады, яғни мемлекет салық салу процесі арқылы өз қажеттіліктерін
қанағаттандырады.
Салық салу – мемлекеттің салықтарды бекітуде, енгізуде және оларды алу
жөніндегі қызметтерінің жиынтығы.
Тең салық салу – бұл ретте әрбір салық төлеушіден бірдей мөлшерде
салық алынады.
Салық салудың объективті факторы - салықтың пайда болуы объективті
түрде мемлекет бюджетіне байланысты.
Сонымен қатар салық салу- кәсіпорындар, азаматтар және мемлекеттер
арасында табыстарды үлестіру әдісі ретінде қолданылады.
Салық салуда қолданылатын негізгі құжаттар:
23. декларация;
• салық органдары жүргізген жеке тұлғалар қызметін тексеру материалдары;
24. табыс салығьш телеушілердң салықты төлегені туралы кэсіпорын ақпараты;
ағымдағы төлемдерді төлегені туралы құжат.
Салық салуға қойылатын талаптар:
25. қаржы-қаражат жүйелерінің тұрақтылығын қамтамасыз ету;
26. мемлекеттік бюджеттің пайдалануын қамтиды;
27. әлеуметтік-әділеттілік болуы керек;
28. салықты-салық төлеушілерге бірқалыпты бөлуге мүмкіндік беру керек;
29. халықтың әлеуметтік кедей тобына арнайы жеңілдік жасау және әлеуметтік
ақталмаған кірісті азайту.
Активтерді және табысты ұтымды орналастыру, қаржыларды инвестициялау
мен жинау мәселелері салықты жоспарлаудың кезеңі болып табылады.
Салықты жоспарлау-салық міндеттемелерін занды қысқарту әдістері.
Активтерді және табысты ұтымды орналастыру, қаржыларды инвестициялау
мен жинау мәселелері салықты жоспарлаудың кезеңі болып табылады.
Салық теориясы - салықтың маңызы мен қызметі туралы ғылыми білім және
ұғымдардың жүйесі, мемлекеттік қаржы қызметіндегі олардың ролі.
Салық несиесі-салықты төлеу мерзімінің өзгеруін өрнектейтін жеңілдік.
Салық режимі — салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді төлеу жөніндегі барлық салық міндеттемелерін есептеу кезіңде
салық төлеуші қолданатын салық заңдары нормаларының жиынтығы.
1.2.Салықтың атқаратын қызметтері
Салық экономикалық категория ретінде және өзінің қалыптасуы барысында
мынадай үш қызметті атқарады.
Салықтың ең бірінші кезектегі атқаратын қызметі, бұл — қазыналық.
Мемлекет өз қазынасын толықтыру мақсатында табыс көздерін жасайды.
Салық төлеушілерге нормативтік құқықтық актілер негізінде салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептейді, салық ставкалары
мен төлеу мерзімін белгілейді. Салықтардың қазыналық қызметі - түрлі
субъектілер табысының бір бөлігі мемлекет пайдасына өтеді. Салықтың
қазыналық қызметі арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігі құралып,
салықтың қоғамдық міндеті артады. Қорыта айтқанда, мемлекеттің бюджет
саясаты жүзеге асырылады.
Салықтың келесі қызметтерінің бірі - бақылау (реттеу).
Мемлекет экономиканы дамыту жолында салықтық реттеу процесі арқылы
экономиканың кейбір салаларын дамытуды ынталандырады және қажет жағдайда
тежеп отырады (салық жеңілдіктері жасалады, салық ставкаларын төмендетеді).
Бюджетке түскен салық түсімдерін реттейді және бақылап отырады. Кез келген
қызмет түріне бақылау жасау қажет. Ал енді салық түсімдеріне бақылау өте
қажет екені даусыз. Мемлекет бюджеттің кірісі мен шығысын есептейді, соған
сәйкес өз қызметін атқарады.
Салықтардың бақылау кызметінің арқасында салық жүйесінің тиімділігі
бағаланады, қаржы ағымдары мен қызмет түрлеріне бақылау қамтамасыз етіледі.
Салықтың келесі атқаратын қызметтерінің бірі - қайта бөлу.
Бюджетке түскен салық түсімдерін қаржыландыруды қажет ететін
бағдарламалар жобасына сәйкес және әр салаларға мақсатқа сай белінуін
қарастырады. Салық түсімдерінің мақсатқа сай және өз уақтысында жұмсалуына
қадағалау жасайды.
Салықтың қайта бөлу қызметі мемлекетке салықты қоғамдағы экономикалық
және әлеуметтік процестерге әсер ету туралы ретінде қолдануға мүмкіндік
береді.
Салықтардың қайта бөлу қывметінің көмегімен бюджетте ақша қаражаттары
жиналады, осыдан кейін жалпы мемлекеттік мәселелерді шешуге бағытталады,
әлеуметтік топтардың табыстары арасындағы қатынастарды өзгерту жолымен
әлеуметтік тепе-тендікті ұстап тұрады.
Салық қызметінің міндеті - бюджеттің табыс бөлігінің орындалуына жауап
беретін бірден бір мемлекеттік орган.
Салық - бірінші кезекте, бюджет саясатын жүзеге асыра отырып,
мемлекеттік бюджетгі толықтыруды көздейді. Осы бюджетке түскен салық
түсімдеріне қайдан келеді және қайда кетеді жөнінде бақылау жасайды. Ал
енді осы қызметтердің қорытындысы ретінде бюджетке түскен салық ж.не
салықтық емес түсімдерге қайта бөлу жасалады.
Мұның мақсаты - мемлекет әділетті түрде өз шығындарын да жаба отырып,
елдің әлеуметгік таптарына да қолдау көрсетіп, басқа да шығыстарды жаба
білу.
Көптеген экономикалық әдебиеттерде салықтардың бірнеше қызметтері атап
көрсетілген. Мәселен, ынталандырушы. Салықтардың ынталандырушы қызметінің
көмегімен мемлекет өндірістің және басқа да шаруашылық субъектілерінің
дамуын ынталандырады. Сонымен қатар салық жеңілдіктерін, төмен пайызды
салық ставкаларын енгізеді.
Салықтардың ынталандырмайтын қызметі оларды басу мақсатында әрекеттің
қандай да бір түріне арнайы салықты енгізу жолымен жүзеге асырылады.
Салықтардың тұрақтандырушы қызметі экономикалық өсу, техникалық
жаңару, халық саныныд өсуі үшін әр түрлі шаралар жасайды.
Салықтардың шектеу қызметі. Мемлекетке кейде бірсыпыра өндіріс
түрлерін дамыту тиімсіз болады. Салық саясаты арқылы мемлекет өндіріс
түрлерінің дамуын шектейді немесе тоқтатады, Қазақстан Республикасында бұл
қызмет 10-20-30 пайыздық салық ставкаларымен қатар және нөл пайыздық салық
ставкалары арқылы жүзеге асуда.
Бюджетті толықтырушы негізгі жүйеде салық түсімдерімен қатар салықтық
емес түсімдерді де атап өтуге болады.
Салықтық емес түсімдер - Қазақстан Республикасының Салық кодексінде
белгіленген, негізгі капиталды, гранттарды сатудан түсетін түсімдерге
жатпайтындардан басқа, Қазақстан Республикасының басқа да заңнамалық
актілерінде белгіленген бюджетке төленетін міндетті, қайтарылмайтын
төлемдер, сондай-ақ, ресми трансферттерден басқа, бюджетке өтеусіз негізде
берілетін акшалар.
Салық теориясы - салық маңызы мен қызметі туралы ғылыми білім және
ұғымдардың жүйесі, мемлекеттік қаржы қызметіндегі олардың ролі.
Салық несиесі-салықты төлеу мерзімінің өзгеруін өрнектейтін жеңілдік.
Салық режимі - салық және бюджетке төленетін басқа да міндетгі
төлемдерді төлеу жөніндегі барлық салық міндеттемелерін есептеу кезінде
салық төлеуші қолданатын салық заңдары нормаларының жиынтығы.
Қорыта келгенде, салықтар көптеген елдерде әр түрлі аталғанымен, кейде
оларға салық салу және алыну жолдары ұқсас болып келеді. Салық төлеуші
ретінде салық төлеу жауапкершілігі жүктелген занды жэне жеке тұлғалар
танылса, ал салық салу объектілері болып салық төлеушінің есепті кезеңде
алған табыстары, тауарлары, мүліктері, көлік құралдары, пайдасы және тағы
да басқалар табылады. Салық ақшалай және заттай түрде әділеттілік, теңдік
және тұрақтылық тәрізді салық салу принциптері негізінде құрылған салық
ставкаларын қолдану арқылы алынады. Салық ставкалары тұракты немесе пайыз
түрінде тағайындалады. Пайыздық ставкалар үйлесімді, үдемелі және кемімелі
болып бөлінеді. Ал салық жеңілдіктері сол мемлекеттің қазыналық саясатының
бағыттары мен бағдарламаларын ескере отырып жүзеге асырылады.
Сонымен қатар салық алудың мынадай негізгі тәсілдері бар:
30. төлем көзінен, яғни салық табыс алынған кезде ұсталып қалады;
31. декларация негізінде, яғни салық салық төлеушінің декларацияда
көрсеткен табыстары, шегерімдері мен жеңілдіктерін ескере отырып,
анықталады;
• кадастр бойынша (салық салт объектілерін тіркеу арқылы,
одан түсетін табыстың нақты мөлшеріне байланыссыз алынады).
Ал енді көптеген елдерде қолданылатын салықтарға жататындарды атап
өтетін болсақ:
32. жеке тұлғалардың табысына салынатын салық, кейбір мемлекеттерде
азаматтардың табыстарына салынатын салық деп аталады;
33. заңды тұлғалардың табысына (пайдасына) салынатын салық (корпорациялық
салық деп те аталады);
1. мұра мен сыйға салынатын салық;
2. қосылған құнға салынатын салық;
3. тұтыну салығы;
4. әлеуметтік сақтандыру қорыта аударылатын жарналар:
5. айналымға салынатын салық:
6. мүлік салығы;
7. жер салығы;
• көлік салығы және басқа да.
1.3.Салық элементтері
Салық элементтері - салық заңы регламенттелген салықтың қолданылу
жағдайын анықтайтын құрамдас бөліктерінің жиынтығы. Салықтың бірнеше
элементтері бар, атап айтқанда:
1. салық субъектісі;
2. салық объектісі;
3. салық кезі;
4. салық мөлшері;
• салық жеңілдіктері;
• салық ставкасы;
• • салық кезеңі;
5. салықты есептеу тәртібі;
6. салық есептілігі;
7. салықты төлеу тэртібі.
1. Салық субъектісі.
Салық субъектісі — заңды немесе жеке тұлға, яғни салықты төлеушілерді
атаймыз.
Салықты төлеушілер:
1. қызметкерлер-өз еңбегімен материалдық және материалдық емес игілік
жасайтын, сонымен бірге белгілі бір түсім алатындар, яғни жеке
тұлғалар;
2. шаруашылық субъектілері - капитал иелері, яғни заңды тұлғалар.
Салық төлеуші - салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді төлеуші болып табылатын тұлға.
Тұлға — жеке тұлга және заңды тұлға болып бөлінеді.
Жеке тұлға - Казақстан Республикасының азаматы, шет мемлекеттің
азаматы, азаматтығы жоқ адам.
Салық тасымалдаушылар — іс жүзінде салық ауыртпалығы түсетін жеке
тұлғалар, соңғы салық төлеушілер, яғни мемлекет азаматтары.
Заңды тұлға-Қазақстан Республикасының немесе шет мемлекеттің заңдарға
сәйкес азаматтық, оның ішінде шаруашылық құқықтар мен міндеттер субъектісі
ретінде әрекет ететін ұйым (шетелдік заңды тұлға) немесе кәсіпорын. Шет
мемлекеттің заңдарына сәйкес құрылған компания, ұйым немесе басқа да
корпорациялық құралым.
Заңды тұлғаның өз балансы, елтаңбасы, мөрі және банкіде есеп айырысу
шот есебі балады.
Салық кодексінің мақсаттары үшін олар құрылған шет мемлекеттің занды
тұлғасы мәртебесіне ие ме, жоқ па-оған қарамастан дербес заңды тұлғалар
ретінде қарастырылады.
2. Салық объектісі.
Салық объектісі - салық есептелетін база, яғни салық не үшін
төленетінін қарастырады, мәселен: табыс, мүлік, тауар, мұра, жер және т.б.
Осы аталғандардан салық төленеді.
Мүлік жылжитын және жылжымайтын мүлік болып бөлінеді.
Тауар-қажеттілік пен тұтынуды қанағаттандыратын зат. Айналымнан
алынбаған, сатуға немесе айырбасқа арналған кез кел-ген еңбек өнімі больш
табылады.
Мұра — қайтыс болған азамат мүлкінің оның мұрагерлеріне көшуі.
Көптеген мемлекеттерде мұраға салық салынады.
Жер — белгілі бір өлшемдегі пайдалану мүмкіндігі орасан зор табиғи
байлық. Күнделікті пайдаланылады.
3. Салық көзі.
Салық көзі—салық төлеу үшін белгіленген және қолданылатын ақша
қаражаттары, бұл - жалақы, кіріс, дивидендтер, яғни салық неден
төленетіндігін анықтау.
Салық көзі — салық төлеуге арналған немесе қолданылатын ақша
қаржылары.
Салықтың займдық қаржылар көзі тек мәселенің қысқа мерзімде шешілуін
көрсетеді.
Макроэкономикалық деңгейде салық төлеудің негізгі көзі ретінде -
ұлттық табыс қатысады.
Салық төлеушілердің салық төлеу үшін негізінен 5 көзі бар;
34. табыс;
35. қор және жинақ;
36. өндірістік капиталдьщ ақша бөлігі, айналым қаражаттары қорын қоса
алғанда;
37. қаражаттар, мүлікті өткізуден түскен, оның ішінде өндірістік
капиталдың мүліктік бөлігі, негізгі қорды қосқанда;
38. қарыз қаражаттары.
Табыс - ұлттық табысты бөлу барысында мемлекетке, кәсіпорынға,
мекемеге немесе жеке тұлғаға түсетін ақшалай немесе материалдык ресурстар.
Салық төлеушілердің, яғни жеке және заңды тұлғалардың салық төлеу
көздерінің айырмашылықтары бар.
Салық төлеушілердің табыстары, бұл кімнің табысы болып саналатынына
байланысты болады және бірнеше нысандары бар:
39. тауарды (жұмыс, қызмет) өткізуден түскен табыс;
40. дивидендтер, рента;
41. сыйақы, ұтыстар, роялти;
42. жалақы, зейнетақы, стипендия, сақтандыру төлемдері (бұарға табыс
салығында толығырақ тоқталамыз).
Қор — мемлекеттің, кәсіпорынның немесе жеке тұлғаның әлде бір мақсатқа
арналған ақша қаражаты немесе материалдык құндылықтар.
Жинақ – кәсіпорынньщ немесе жеке тұлғалардьщ банкілерге және жинақ
мекемелеріне салған, әдетте, талап ету мерзімі керсетілмеген ақшалай
қаражаттар.
Айналым қаражаттары - өнім өндіру мен өткізудің жоспарлы және үздіксіз
процесін қамтамасыз ететін өндірістік айналым қорлары мен айналыс қорларын
құру үшін бірлестіктерге, кәсіпорындарға, ұйымдарға авансыланған ақшалай
қаражттың жиынтығы.
Қарыз қаражаттары - бір жақ (қарыз беруші) екінші жаққа (қарыз
алушыға) меншікті немесе оперативті басқаруды, ақшаны немесе түр-түсі
белгіленген заттарды табыстайтын, ал қарыз алушы сол тектес және сапасы
сондай затты немесе ақшаны қайтаруға міндеттенетін шартқа сәйкес берілетін
қаражаттар.
Рента — алушыдан кәсіпкерлік қызметті талап етпейтін капиталдан,
мүліктен немесе жерден ұдайы алынып отыратын табыс; көптеген капиталистік
елдерде - меншік иесінін мемлекеттік заем облигациялары бойынша алатын
табысы.
Жалақы-біріншіден, әрбір қызметкер жұмсаған еңбектің саны мен сапасына
қарай бөлініп, олардың жеке тұтынуына берілетін ұлттық табыстың ақша
түріндегі табысы; екіншіден, еңбек үшін сыйақы.
4. Салық мөлшері,
Салық мөлшері — салық төлеушінің табысына қарай алынатын салық сомасын
білдіреді және ол шекті, жеңілдікпен, орташа, нөлдік болып бөлінеді.
Салықтың шекті мөлшері - табыстың әр қосымша бірлігінен түсетін үстеме
салықты білдіреді, мәселен жеке табыс салығы, әлеуметтік салық, жеке
тұлғалардың мүлік салығы.
Салықтың жеңілдік мөлшері болады, оны мемлекет өз тарапынан белгілі
бір салық төлеушілерге әлеуметтік жағдайын ескере отырып, салық ставкалары
бойынша жеңілдік жасайды (мәселен, салықты төлеу мерзімін ұзартады,
мүгедектерге немесе жалғыз басты азаматтарға, көп балалы аналарға,
мемлекетке еңбек сіңірген азаматтарға және басқа да).
Салықтың орташа мөлшері деп салық төлеушінің табыстарын орта есеппен
алады да, сол сомадан салық төлейді. Мысалы ретінде патентті алуға болады.
Бюджетке түсетін салық түсімдерін есептеу ұшін салықтың орташа мөлшері
қолданылады.
Ал, нөлдік салық мөлшері, бұл салық төлеуден босатылады (мысалы,
қосылған құн салығында нөлдік ставка бойынша салық төлеушілер бар, бұл
мәселеге кейін толығырақ тоқталамы).
5. Салық жеңілдіктері.
Салық жеңілдіктері - төлем қабілетін, қоғамдық өндіріске қатысу және
басқа да факторларды ескеріп заңмен қарастырылған жалпы ережеден шығару.
Салық жеңілдіктері - заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп немесе
салық төлеуден түгел босату.
Салық жеңілдіктерін бірнеше белгілер бойынша топтауға болады:
1. Салық субъектіері бойынша жеңілдіктер.
Салық төлеушілердің өзіне салық жеңілдікгері беріледі. Жеке тұлғаларды
мүлік салығында мерзімді қызметтегі әскери қызметшілер мерзімді қызметпен
өту (оқу) кезеңінде салық төлеуден босатылады.
2. Салық объектісі бойынша жеңілдіктер.
Бұл жерде салық салу обьектілеріне жеңілдік беріледі. Мысалы: көлік
құралдары салығында мамандандырылған медициналық көлік құралдары салық
төлеуден босатылған.
3. Салық базасы бойынша жеңілдіктер.
Мәселен, жеке табыс салығы бойынша салық базасына мемлекеттік бағалы
қағаздармен және агенттік облигациялармен жасалған операциялардан түскен
табыс қосылмайды.
4. Салық кезеңдері бойынша жеңілдіктер.
Мәселен, қосылған құн салығы бойынша салық кезеді -күнтізбелік ай
болса, ал ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруші заңды тұлғалар үшін салық
кезеңі бір жыл болып табылады.
5.Салықты есептеу тәртібі бойынша жеңілдіктер.
Шағын бизнес субъектілерінің белгілі бір бөлігі оңайлатылған
декларация негізінде салық төлейді.
6. Салық төлеу тәртібі бойынша жеңілдіктер.
Мәселен, шағын бизнестің кейбір субъектілері салықты бір жолғы талон
немесе патент негізінде төлейді.
Қазіргі кезде кең тараған салық жеңілдіктерінің түрлерін С.Г.Пепеляев
ұсынған еді, яғни олар 3 топқа бөлінеді:
43. алып тастау;
44. жеңілдіктер;
1. босату.
Алып тастау - салық салудың жекелеген обьектілері салық салудан алынып
тасталады.
Жеңілдіктер — салық базасын қысқарту.
Босату — салық ставкаларын төмендетуге бағытталған жеңілдіктер.
ІІ Қазақстан Республикасының салық жүйесі
2.1. Қазақстандағы салық қызметінің қалыптасуы мен даму кезеңдері
Салық жүйесін мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасындағы қаржы
қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар, салық механизмі яғни,
салық салу әдістері мен тәсілдері, жолдары, салық заңдары мен салыққа
қатысты кесімдердің, салық қызметі органдарының жиынтығын кұрайды.
Салық жүйесі мемлекеттік қаржы көздерін жасаудың ең негізгі құралы
болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына
және саяси әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.
Еліміздің салық жүйесінің дамуын төрт кезеңге бөліп қарастыруға болады.
- 1 кезең (1992-1995 жж.) — жаңа салық жүйесі базисінің, салық
кезеңінің өңделуі және іске қосылуы;
- 2 кезең (1996-І998 жж.) - нарықтық экономика талаптарына сай келетін
салық жүйесін құруды аяқтау;
- 3 кезең (1998-2000 жж.) - барлық қағидалардың ескерілуі арқылы салық
жүйесіне өзгерістер мен толықтыруларды енгізу, салық жүйесін одан әрі
жетілдіру.
- 4 кезең (2001-2002 жж.) - Жаңа Салық Кодексі іске қосылды.
Сонымен қатар, салық кодексіне 2007 жылдың 1 қаңтарынан бастап біршама
өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.
Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25 желтоқсанында қабылданған
Қазақстан Республикасындағы Салық жүйесі туралы Заң, тәуелсіз салық жүйесін
құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады. Бұл еліміздің экономикасын
реформалаудағы күрделі жұмыстардың бірі болып саналады. Осы кезеңдерде елде
көптеген өзгерістер болды және экономиканың дамуына көптеген құбылыстар,
атап айтқанда меншіктің көптеген түрлерінің дамуы, шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен мемлекет арасындағы қатынастардың құқықтық негізде
жүргізілуі және т.б. құбылыстар іске аса бастады.
Осы Заң бойынша алғаш рет Қазақстан Республикасында 42 салық түрі
қызмет етті және олар 3 топқа бөлінді: жалпы мемлекеттік салықтар — 10,
міндетті түрде төленетін жергілікті салықтар мен алымдар — 11,жергілікті
салықтар мен алымдардың - 18 түрі.
Бұл салықтардың негізін табыс салығы, пайдаға салынатын салық,
қосылған құнға салынатын салық, акция салығы, жер салығы және т.б. салықтар
құрады.
Алғашқы салық жүйесінің көптеген кемшіліктері де болды. Атап айтқанда,
басқа елдерге қарағанда біздің салық жүйеміздің жинақталған ғылыми және
практикалық, тәжірибелерінің жеткіліксіздігі, салық түрлерінің көптігі,
халықаралық салық салу қағидаларының назардан тыс қалуы, айналымды
анықтаудың қиындығы, дәлелсіз берілген жеңілдіктердің көптігі, т.б. Осыдан
келіп еліміздің салық жүйесін реформалаудың қажеттігі туындады. Қазақстан
Үкіметі 1992 жылдың басында салық жүйесін кезеңді түрде реформалаудың
концепциясын қабылдады.
Аталмыш концепцияны іске асырудағы негізгі кезең болып Қазақстан
Республикасы Президентінің 24.04.95 ж. қабылдаған "Салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" Заң күші бар Жарлығы табылады.
Ол 1995 ж. 1-ші шілдесінен бастап іске қосылды, нәтижесінде бұрын қызмет
еткен 42 салық түрінің орнына 11 салықтар мен алымдар қызмет ететін болды.
Бұл Салық Заңдылығы бойынша еліміздің салық жүйесі нарықтық қатынастар
талабына біршама бейімделіп, халықаралық тәжірибелерге мейлінше
жақындатылды. 1999 жылы салық жүйесі 5 рет күрделі өзгерістерге ұшырады.
Осыған орай 2000 жылы 1 каңтарынан бастап Қазақстан Республикасында 17
түрлі салықтар мен алымдар қызмет етті.
4-ші кезеңде, яғни 2001 жылдың 12 маусымында Жаңа Салық Кодексі
қабылданып, 2002 ж. 1-ші қаңтарынан бастап іске қосылды. Салық Кодексінде
Қазақстан Республикасында қолданылатын салықтар мен бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер, атап айтқанда 9 салық, П алым, 9 төлем, 1
мемлекеттік баж, 4 кедендік алым белгіленген.
Жаңа Салық Кодексі 2002 жылдың І-ші каңтарында Қазақстан
Республикасында мынадай салықтар енгізген:
- корпорациялық табыс салығы;
- жеке табыс салығы;
- қосылған құн салығы;
- акциздер;
- жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнайы төлемдері;
- әлеуметтік салық;
- жер салығы;
- көлік құралдары салығы;
- мүлік салығы.
Алымдар:
- заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алым;
- жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алым;
- жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалған мәлімелерді
мемлекеттік тіркегені үшін алым;
- радиоэлектрондық кұралдары және жиілігі жоғары кұрылғыларды
мемлекеттік тіркегені үшін алым;
- механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алым;
- теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік
тіркегені үшін алым;
- азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алым;
- дәрі-дәрмек кұралдарын мемлекеттік тіркегені үшін алым;
- автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру
алымы;
- аукциондардан алынатын алым;
- елтаңбалық алым;
- жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым;
- телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиілік
спектрін пайдалануға руқсат беру үшін алым.
Төлемақылар:
- жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы;
- жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы;
- қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы;
- жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы;
- орманды пайдаланғаны үшін төлемақы;
- ерекше қорғалатын табиғи аймақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы;
- радиожиілік спектрін пайдаланганы үшін төлемақы;
- кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы;
- сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақы;
Мемлекеттік баж
- мемлекеттік баж
Кеден төлемдері:
- кеден бажы;
- кеден алымдары;
- төлемақы;
- алымдар.
Салық Кодексіндегі соңғы өзгерістер салық мөлшерлемесі мен уақытына
байланысты. Оңайлатылған декларация негізінде арнаулы салық режимін
қолданатын салық төлеушілер үшін 2007 жылдан бастап бұрынғы күрделі
прогрессивтік мөлшерлемелердің орнына бір ғана 3 пайыздық мөлшерлеме
енгізілді. Салық есептілігін тапсыру мерзімі есептік тоқсаннан кейінгі
айдың 10 жұлдызының орнына 20 жұлдызы болып, ал салықтарды төлеу мерзімі
есептік тоқсаннан кейінгі айдың 15 жұлдызының орнына 25 жұлдызы болып
ұзартылды.
Қазақстан Республикасы салық жүйесін басқару Қазақстан Республикасы
Конституциясы бойынша Президентке, Парламентке, Үкіметке, Қаржы
Министрлігіне жүктеледі. Салық қызметі органы Қазақстан Республикасы Қаржы
Министрлігі Салық Комитетінен және облыс Астана, Алматы қалалары, аудандар
мен қалалар бойынша салық комитеттерінен тұрады.
Қаржы Министрлігінің салық комитеті салықтар және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдердің толық әрі уақтылы түсуіне мемлекеттік
бақылауды қамтамасыз ететін және салық қызметі органдарын басқаратын
орталық атқарушы орган болып табылады. Салық қызметі органдарына салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық түсуін, міндетті
зейнетақы жарналарының толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз ету
жөніндегі, - жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы;
- орманды пайдаланғаны үшін төлемақы;
- ерекше қорғалатын табиғи аймақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы;
- радиожиілік спектрін пайдаланганы үшін төлемақы;
- кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы;
- сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақы;
Мемлекеттік баж
- мемлекеттік баж
Кеден төлемдері:
- кеден бажы;
- кеден алымдары;
- төлемақы;
- алымдар.
Салық Кодексіндегі соңғы өзгерістер салық мөлшерлемесі мен уақытына
байланысты. Оңайлатылған декларация негізінде арнаулы салық режимін
қолданатын салық төлеушілер үшін 2007 жылдан бастап бұрынғы күрделі
прогрессивтік мөлшерлемелердің орнына бір ғана 3 пайыздық мөлшерлеме
енгізілді. Салық есептілігін тапсыру мерзімі есептік тоқсаннан кейінгі
айдың 10 жұлдызының орнына 20 жұлдызы болып, ал салықтарды төлеу мерзімі
есептік тоқсаннан кейінгі айдың 15 жұлдызының орнына 25 жұлдызы болып
ұзартылды.
Қазақстан Республикасы салық жүйесін басқару Қазақстан Республикасы
Конституциясы бойынша Президентке, Парламентке, Үкіметке, Қаржы
Министрлігіне жүктеледі. Салық қызметі органы Қазақстан Республикасы Қаржы
Министрлігі Салық Комитетінен және облыс Астана, Алматы қалалары, аудандар
мен қалалар бойынша салық комитеттерінен тұрады.
Қаржы Министрлігінің салық комитеті салықтар және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдердің толық әрі уақтылы түсуіне мемлекеттік
бақылауды қамтамасыз ететін және салық қызметі органдарын басқаратын
орталық атқарушы орган болып табылады. Салық қызметі органдарына салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық түсуін, міндетті
зейнетақы жарналарының толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз ету
жөніндегі, сондай-ақ салық төлеушілердің салық міндеттемелерінің орындалуы
бойынша салық бақылауын жүзеге асыру жөніндегі міндеттер жүктеледі. Салық
органдары тиісті жоғары тұрған салық кызметі органдарына төменнен жоғары
қарай тікелей бағынады және жергілікті атқарушы органдарға жатпайды.
Уәкілетті мемлекеттік орган салық органдарына басшылық жасауды жүзеге
асырады.
Салық органдарының бірінші басшыларын қызметке уәкілетті мемлекеттік
органның бірінші басшысы тағайындайды.
Ал салық консалтингі салық төлемдерін біркелкі және орташа қалыпқа
келтіруге мүмкіндік береді, бұл салық ауыртпалығын қолайлы мөлшерге дейін
төмендетуін қамтамасыз етеді. Оның негізгі қызметтері:
Салық есебі
• клиенттің салық есебі жүйесіне, оның қазақстан Республикасының
заңнамасына сәйкестігіне талдау жасау;
• салық есебі жүйесін жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу;
• салық салу мақсаттары үшін есеп саясаты ережелерін түзету (әзірлеу);
• жолға қойылған салық есебі жүйесі жұмысының тиімділігіне бақылау
жасау.
Салықтық жоспарлау
• салықтық төлемдерді талдау және оңтайландыру;
• жобалардың салықтық сараптамасы, қатерлер мүмкіндігін бағалау;
• қосарланған салық салуды болдырмау туралы шарттарда көзделген
жеңілдіктерді қолдану жөніндегі консультациялар;
• салық салудың жеңілдікті режимі бар елдердің заңнамасы бойынша
консультациялар.
Салықтық сараптама
• салық салатын базаны қалыптастырудың дұрыстығын тексеру;
• салық есептерінің дәлдігін тексеру;
• салықтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1.1. Салықтардың пайда болуы және экономикалық мәні
1.2. Салықтардың атқаратын қызметтері
1.3. Салық элементтері
ІІ Қазақстан Республикасының салық жүйесі
2.1. Қазақстандағы салық қызметінің қалыптасуы
2.2. Салық төлеушілер және салық органдарының құқықтары мен міндеттері
2.3. Салық жүйесін басқарудағы проблемалар
ІІІ Қазақстан Республикасының салық жүйесін жетілдіру жолдары
3.1. Қазақстан Республикасының салық жүйесі
3.2. Қазақстан Республикасының салық салу принциптері
3.3. Салық жүйесінің кемшіліктері мен салық жүйесін оптимизациялау
жолдары
3.4. Нарық жағдайындағы салық механизмін жетілдіру жолдары мен
бағыттары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақстан Республикасы егемендік алып, тәуелсіз мемлекет болғанына да,
міне, он жеті жылдың жүзі болды. Осы кезең аралығында салық жүйесіне
көптеген өзгерістер енгізілді.
Қазақстан Республикасы Конститутциясының 35-бабында Заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады деп атап көрсетілген.
Салық мемлекеттің саяси және экономиаклық қызметтерін қаржыландырудың
негізгі көзі болып табылады.
Салықтар – мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген,
белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын
бюджетке төленетін міндетті ақшалай төлемдер.
Қазақстан Республикасында салық жүйесі реформалаудың үш кезеңінен өті.
Бірінші кезең – 1991 жылғы 9 шілдедегі Қазақ КСР Президентінің Қаз
КСР мемлкеттік салық қызметін құру туралы Жарлығымен Қаз КСР-дің басты
мемлекеттік салық инспекциясы құрылды. 16 жалпы мемлекеттік және 27
жергілікті салық түрін қарастыратын салық жөніндегі заң актілері пакеті
қабылданды.
Екінші кезең – 1995 жылғы 24 сәуірдегі Бюджетке төленетін салық және
басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығы өз қаржы жүйемізді құруға ықпал етті. Ең бастысы, салық төлеу
жүйесі ықшамдалып, салық саны 45-тен 11-ге дейін қысқартылды.
Үшінші кезең – 2001 жылы 12 маусымда Қазақстан Республикасының жаңа
Салық кодексі қабылданып, ол 2002 жылдың 1 қаңтарынан қолданысқа енгізілді.
Салықтар және салық салу пәнін оқып меңгеру – бүгінгі заман талабы.
Себебі салықтар мемлекеттің экономикалық, қаржылық, есептік және басқа да
саясаттарына ықпал етеді. Сондықтан да студенттерге нормативтік актілерді
өз бетінше оқып, оларда салыстыруға, кемшіліктерін тауып, жетілдіру
жолдарын айқындауға үйрету сияқты талап қойылады.
Аталған талаптарға сәйкес болудың негізгі жолы – Салықтар және салық
салу пәні бойынша негізгі тақырыптарды оқып үйрену, Қазақстан
Республикасының салық жүйесін толық меңгеру, салықтардың түрлері бойынша
есептер шығару.
І. Салықтар теориясы
1.1. Салықтардың пайда болуы және экономикалық мәні
Салықтар — тауарлы өндіріспен бірге, коғамның топқа бөлінуімен және
мемлекеттің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға
қаражаттың кажет болуынан пайда болды.
Салықтың экономикалық мәні - шаруашылық субьектілерінен, азаматтардан
ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтың мәні мемлекет өз пайдасына жалпы ішкі өнімкің (ЖІӨ) белгілі
мөлшерін нақтылы жария ретінде алып қалады.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті
ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты түрде
төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың
нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне қарай
бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырды.
Салықтар тауар-ақша қатынастарынан тыс қолданылады. Натуралды
салықтардың мөлшері мен түрі нақты жергілікті жағдайларға бағынған. Мысалы:
1 адамнан 1 құндыз терісі немесе 10 пұт тұз және т.б. алынған. Тауар-
ақша қатынастарының нығаюымен натуралды салықтың рөлі айтарлықтай азайды.
Деген-мен, олар соңғы уақытқа дейін пайдаланылды (1953 жылға дейін жүн,
жұмыртқа, сүт, май өткізген).
Егер екі мемлекет бір-бірімен соғыс жүргізсе, жеңген мемлекет жеңілген
мемлекеттің барлық байлығын тонап алады, болмаса белгілі бір мөлшерде салық
салып отырған.
Салықтарға экономикалық әдебиеттерде әр түрлі анықтама мен түсініктеме
берілген. Мәселен, Салық кодексінде Салықтар - мемлекет біржақты тәртіппен
заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және
өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті ақшалай жарналар деп
атап көрсетілген.
Салық - заңды актілерге сәйкес салық төлеушілермен жүзеге асырылатын
бюджетке төленетін міндетті төлем.
Салық - белгілі бір объектілерден төленетін төлем.
Салық дегеніміз — белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде
алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.
Қорыта айтқанда, барлық анықтамалар бір негізді құраушы жүйе екендігін
байқауға болады.
Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі, салық
белгілі бір объектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра) төленеді.
Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық кезеңі -
бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) және белгілі бір көлемде
немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінде салықтарды4 меншікті
салмағы 70 пайызын құрайды.
Салықты материалдық тұрғыдан алғанда — бұл, салық төлеушінің белгілі
бір мерзімде және белгіленген тәртіпте мемлекетке беретін белгілі бір ақша
сомасы болып табылады (салық натуралдық тұрғыда материалдық құндылық болып
саналады).
Салықтың материалдық белгісі - салық төлеуші белгілі бір соманы
мемлекетке міндетті түрде беруі болып келеді.
Материалдық салықтық қатынастар - ақшалай қатынастар, өйткені ол ақша
қаржыларының салық төлеушіден мемлекеттік ақша қорларына жылжуы дегенді
білдіреді.
Экономикалық категория тұрғысынан қарағанда салық — салық
төлеушілерден мемлекетке қарай белгілі бір мөлшерде, белгілі бір мерзімде
және белгіленген тәртіпте бір бағыттағы ақшаның қозғалысы болып саналады.
Ал, құқықтық тұрғыдан қарайтын болсаң, бұл мемлекеттік бекітілім, яғни
тұлғалардың мемлекетке белгілі бір ақша сомасын беруін (төлеуді) көздейтін
міндеттеме.
Салық құқығы - мемлекеттің халықтық әрекеті процесінде пайда болатын
қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Салық материалдық тұрғыда белгілі бір ақша сомасын (ақшалай нысанда)
немесе салық төлеушілердің мемлекетке беруі тиіс белгілі бір заттардың
санын (натуралдық заттай нысанда) білдіреді.
Сонымен салықтардың мазмұны мынадай:
1. Материалдық категория жағынан - бұл белгілі бір ақша сомасы болса;
2. Экономикалық категория ретінде - бұл мемлекеттің табысы;
3. Зандық категория жағынан, бұл заң жүзінде белгіленген міндеттеме больш
табылады.
• Салықтың экономикалық белгілері ретінде келесі көрсетілгендерді
атауға болады:
• Салық - мемлекетке тиесілі қоғамдык жиынтық өнімді бөледі;
• Салық - ақшалай нысанда төленеді;
• Салық - қайтарылмайтын төлзм болып табылады;
• Салық - баламасыз сипатта болады;
• Салық - салықгы төлеген кезде меншік нысандары айқындалады;
• Салық - тұрақты экономикалық қатынас туғызады.
Ал, енді осы белгілердің мазмұыын тереңірек қарастырайық.
1. Салық — мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі.
Мемлекеттік аппарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын өндірмейді.
Сондықтан мемлекет жеке және занды тұлғаларға салық салу арқылы қажетті
соманы өндіріп алып отырады. Мұның экономикалық сипаттамасы мемлекет
салыкты белгілеу және өндіріп алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық
өнімнің бір бөлігін өзіне тиесілі сома ретінде айналдырып алады. Бұл жерде
салық қатынасы бөлуші сипатта болады.
2. Салық — ақшалай нысанда төленеді.
Натуралдық нысанда төленуі де мүмкін. Мәселен, ауыл шаруашылығы
саласында жиналған өнімнің бір бөлігі салық ретінде теленеді.
Салық кодексінде салық ақшалай нысанда төленуі тиіс деп атап
көрсетілген.
3. Салық — қайтарылмайтын төлем болып табылады.
Салықгы төлеген кезде ақша тек бір бағытга ғана козғалады, яғни салық
төлеушіден мемлекетке бағытталады.
Мұның қайтарымды төлемдерден (мысалы, мемлекеттік қарыз) айырмашылығы:
4. Біріншіден, ақша салық төлеушілерден мемлекетке карай қозғалады;
5. Екіншіден, кері қайтады, яғни мемлекеттен салық төлеушілерге
бағытталады (қайтарылады).
Ал, қайтарымсыздың дегеніміз - ақпаны мерзімсіз алуды білдіреді, яғни
ол соманың қашан қайтатыны белгісіз.
4. Салық — баламасыз сипатта болады.
Салық құнның ақшалай нысанда бір бағытта козғалысын айқындайды,
төлеген салыққа қарсы тауар түрінде болса да қозғалыс жоқ. Толығырақ
айтқанда, салық қандай да бір тауарға, немесе мемлекеттік қызметке төлем
болып есептелмейді, яғни акшаның өтеусіз алынуын көрсетеді.
Сондықтан салық — баламасыз төлем болып табылады.
5. Салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады.
Салықты төлеген кезде меншік нысандары ақша қаражаттарына, немесе
материалдық құндылықтарда жеке меншіктен мемлекеттік меншікке өтеді
(ауысады). Анығын айтқанда, салық салу мемлекетке тиесілі меншіктерді
иеліктен шығарады, ал меншік иелері арасындағы туындайтын салық
қатынастарында мемлекет жеке меншіктен мемлекеттік меншікке салық
төлемдерінде меншік құқықтарын өзгерте алады.
6. Салық - тұрақты экономикалық қатынас туғызады.
Салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары пайда болады.
Тұрақтылықты мынадан байқауға болады, яғни салық жеке түрде емес,
нормативті құқықтық актілермен белгіленеді. Мәселен, бір тұлғаның нақты
салық салу объектісі бар болса, ол салық міндеттемелерін орындаушы болып
табылады.
Салық қатынастарыньң тұрақтылығы салық төлеу арқылы жүйелі төлемдерге
алып бармауы тиіс. Кейбір салықтарда салық төлеушілер үшін салық төлеу жеке
төлемдік сипатта болады (мысалы, мүлік салығын жеке азаматтар жылына бір
рет төленді) немесе кейде кенеттен салық төлеу сипаты пайда болады
(мәселен, ойламаған жерден жасаған жұмысына жалақы алады).
Азаматтардың мүлік салығын төлеген кезде, оның салық қатынастары
қысқартылмайды, қайта салық төлеушілердің ағымдағы кезеңде төлеген
салықтарымен қоса, келесі салық кезендерінде де салық төлеуге міндетті
болады. Бұл процесс салық төлеушілердің меншік иесі ретінде құқынан
айырылғанға дейін жалғасын таба береді.
Сонымен қатар салықтың құқықтық, бірнеше белгілері бар, атап айтқанда:
6. салықты - мемлекет немесе уәкілдік берілген мемлекеттік орган
белгілейді;
7. салық - құкықтық нысанда жүзеге асады;
8. салық - мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады;
9. салықты белгілеу арқылы салық міндеттемесі туындайды;
10. салық – мәжбүрлеме сипатта болады;
11. салық төлеу арқылы ақшаны ілу құқықық сипатта жүзеге асырылады.
Салықтың осы құқықтық белгілеріне кеңірек тоқталып өтейік.
1. Салықты тек мемлекет қана белгілейді.
Мемлекеттік органның ешбірі салықты бекітуге және енгізуге құқы жок.
Салық — бұл мемлекеттің белгіленімі болып саналады.
Салық — осы белгісі арқылы басқа да міндетті төлемдерден ерекшеленеді.
Сондықтан көптеген мемлекеттің салық заңдылықтарында салықты былайша
қарастырады:
12. біріншіден, салықты уәкілдік берілген мемлекеттік орган ғана бекіте
алады;
13. екіншіден, салықты белгілеу белгілі бір заң немесе нормативтж-құқықтық
актілермен қатаң түрде жүзеге асырылады;
14. үшіншіден, осы қабылданған құкықтық акт белгілі бір тәртіпке сәйкес
жүргізіледі.
2. Салық құқықтық нысанда жүзеге асады.
Мемлекет салықты бекіту және енгізу үшін құқықтық акт қабылдайды.
Мемлекеттің салық қызметін жүзеге асырудағы негізгі әдісі болып
нормативті актілерді шығару табылады.
Салықтың құқықтық негізі ретінде - мемлекет шығарған нормативті акт
қабылданады.
Салық элементтері және салық салудың шарттары осы құқықтық актіге сәйкес
белгіленеді, өзгертіледі және жүзеге асырылады.
3. Салық мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады.
Салық ұлт (халық, қоғам, азамат) және мемлекет арасындағы еркін түрде
келісілген келісімнен кейін пайда болады. Мемлекет салықты белгілеуде
барлық салық төлеушілермен келісімге келмейді, яғни олардың белгілі бір
топтарымен немесе өкілдерімен ғана келісімге келуі мүмкін. Кейбір кездерде
салықтық сувернитет жүзеге асырылады.
Салықтық суверенитет (егемендік) - мемлекеттің өзінің аймағындағы кейбір
салық түрлерін кез келген мөлшерде өзгертуге және салық салу объекгілерін
белгілеуге, салық саясатын жүзеге асыруға құқы бар.
4. Салықты белгілеу арқылы салық міндеттемесі туындайды.
Қабылданған құқықтық акт негізінде белгіленген салық жеке және заңды
тұлғаларға салық төлеуші ретінде салық міндеттемелерін жүктейді.
Салық төлеуші тұлғалар салық және бюджетке толенетін басқа да міндетті
төлемдерді төлеуге міндетті болып саналады.
Белгіленген салық заңды салық міндеттемесін туғызады.
Қазақстан Республикасының Салық кодексінде салық міндеттемесіне былайша
түсініктеме берілген: "Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес мемлекет
алдында туындаған міндеттемесі салық міндеттемесі деп танылады, оған сәйкес
салық төлеуші салық органына тіркеу есебіне тұруға салық салу объектілері
мен салық салуға байланысты объектілерді айқындауға, салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеуге, салық есептілігін
жасауға, оны белгілеген мерзімде табыс етуге, салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдерді төлеуге міндетті".
5. Салық мәжбүрлеме сипатта болады.
Салықтың мәжбүрлеме сипаты 3 кезеңде байқалады:
1. бірінші кезең, мемлекет салықты салық төлеушілердің еркінен тыс
белгілейді және енгізеді, яғни мәжбүрлі түрде;
2. екінші кезең, салықты төлеген кезде салық төлеуші өзінің меншігінің
бір бөлігінен мәжбүрлі түрде айырылып отырады;
3. үшінші кезең, салық төлеуші өзінің салық міндеттемелерін орындамаған
жағдайда, мемлекет бересілі соманы мәжбүрлі түрде өндіріп алады.
6. Салық төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта жүзеге асырылады.
Бір жағынан алғанда, салықтарды салық төлеушілерден еркінен тыс өндіріп
алынады, ал екінші жағынан мемлекетті басқа да ақшалармен қамтамасыз етеді,
ал бұл құқықтық негізде мемлекеттің меншігі болып саналады. Айта кету керек
"Салық — салық төлеушілердің құқық бұзушылықтары немесе құқыққа қарсы
тәртіпсіздіктері үшін шараларға төлем ретінде қарастырылмайды".
Салықтың жиналатын орындары:
4. нарықтарда;
5. сатушы мен сатып алушыларда;
6. үй шаруашылығынан;
7. табыс көзінен, шығын статьяларынан;
Салықты реттеудің тетіктері:
15. салық түрлері;
16. салық ставкалары;
17. салық жеңілдіктері;
18. салық салу әдістері;
Салық төлеуден қашу себептері:
19. елеулі салық ауыртпалығы;
20. салық заңының айқынсыздығы;
21. субъектілердін саналы түрде алдын-ала салық мөлшерін төлемеуге ұмтылуы;
22. салық қызметін ұйымдастырудағы кемшіліктер болуы мүмкін.
Салық ауыртпалығы - салық жиналуының жалпы мөлшерінің бірлескен ұлттық
өнімге қатынас ретінде анықталатын көрсеткіш.
Салықтардың алымнан айырмашылығы
Алымдар салық төлеушілерге белгілі бір құқықтық мәртебе берілгенде
немесе белгілі бір қызмет түрін бастар алдында төленеді.
Алым да төлем болып табылады. Ал, енді алымдардың салықтардан бірнеше
айырмашылықтары бар, атап айтқанда:
біріншіден, алым мемлекеттік аппараттың шығындарын жабады, яғни мемлекет
занды іс-әрекет түрінде тұлғаларға қызмет ұсына отырып, сол қызметіне төлем
қабылдайды. Ал салықтар мемлекетті толығымен қаржыландыруға жұмсалады;
екіншіден, салықтың өтеусіз және баламасыз белгілері болады. Ал, алым
баламалы төлем болып саналады, яғни алымды төлеу арқылы мемлекеттен белгілі
бір құқық, мәртебе немесе рұқсат алынады. Мысалы, занды тұлғаларды
мемлекеттік тіркегені үшін алымды алсақ, салық төлеуші осы алымды төлеу
арқылы өзіне белгілі бір қызмет түрін ашуға рұқсат алады немесе лицензиялық
алым белгілі бір қызметпен айналысу үшін алынатын рұксат қағаз, яғни салық
төлеушіге белгілі бір қызмет түрімен айналысуға құқық беріледі. Сонымен
салық жай ғана төлем ретінде төленеді, одан салық төлеуші төлеуіне
айырбасқа ешнәрсе ала алмайды, ал алымда салық төлеуші мемлекеттік органмен
байланысты жетілдіре отырып, өзіне басқа да занды іс-әрекеггер жасайды;
• үшіншіден, алым бір жолғы төлем болып табылады, яғни бір рет қана
төленеді. Ал, салық ұзақ мерзімді және тұрақты түрде төленіп отырады, қашан
салық міндеттемесі тоқтағанға дейін жалғаса береді;
• төртіншіден, салықты төлеуде күштеу әдісі қолданылады, яғни салық
төлеуші салық міндеттемесін орындамаған жағдайда, мәжбүрлі түрде өндіріп
алу іс-шаралары қолданылады. Салық төлеуші алымды ерікті түрде төлеп
отырады. Мысалы: бір тұлға мемлекеттік органға келіп, кәсіпкерлік қызметпен
айналысуга өтініш береді. Берілген рұқсат негізінде кез келген қызмет
түрімен айналысуға құқылы. Ол жерде тұлға алымды өз еркімен төлейді.
Салықтың төлемақыдан айырмашылығы
Төлемақы дегеніміз — мемлекет меншігіндегі объектпілерді пайдаланған
кезде төленетін төлем.
Салық пен телемақының бірнеше айырмашылықтары бар. Мәселен:
• біріншіден, төлемақы өтеулі және баламалы төлем, яғни төлемақыны
белгілі бір объектілерді пайдаланған кезде төлейді;
• екіншіден, төлемақы мемлекеттің азаматтық құқыққа сәйкес азаматтық-
құқықтың қатынастары кезінде туындайды;
• үшіншіден, тұлғалар төлемақы төлеу арқылы баламалы түрде осы және
басқа да объектілерді пайдалануға құқық алады.
Салықтық жарналар арқылы да мемлекеттік қаржы қорлары құрылады. Олар
мемлекеттің бюджеттік және бюджеттен тыс қорларында (әлеуметгік сақтандыру
қорлары, зейнетақы қорлары, жұмыспен қамту қоры, жол жөндеу қоры) жиналады.
Салықтың экономикалық мазмұны былайша көрсетіледі: Шаруашылық
субъектілерімен азаматтық қарым-қатынас бір жағынан және мемлекет екінші
жағынан қор қарастыру негізінде мемлекеттік қаржылардың 4 көзі қолданылады:
8. салық салу;
9. облигацияларды салу (қазыналық вексель);
10. шетелдік қарыздардың тегін көмектері;
11. ақша бірліктерін шығарудан түскен монополдық кіріс.
Салық салу - мемлекет қаржысын және табысты толықтыруды реттеу әдісі болып
саналады, яғни мемлекет салық салу процесі арқылы өз қажеттіліктерін
қанағаттандырады.
Салық салу – мемлекеттің салықтарды бекітуде, енгізуде және оларды алу
жөніндегі қызметтерінің жиынтығы.
Тең салық салу – бұл ретте әрбір салық төлеушіден бірдей мөлшерде
салық алынады.
Салық салудың объективті факторы - салықтың пайда болуы объективті
түрде мемлекет бюджетіне байланысты.
Сонымен қатар салық салу- кәсіпорындар, азаматтар және мемлекеттер
арасында табыстарды үлестіру әдісі ретінде қолданылады.
Салық салуда қолданылатын негізгі құжаттар:
23. декларация;
• салық органдары жүргізген жеке тұлғалар қызметін тексеру материалдары;
24. табыс салығьш телеушілердң салықты төлегені туралы кэсіпорын ақпараты;
ағымдағы төлемдерді төлегені туралы құжат.
Салық салуға қойылатын талаптар:
25. қаржы-қаражат жүйелерінің тұрақтылығын қамтамасыз ету;
26. мемлекеттік бюджеттің пайдалануын қамтиды;
27. әлеуметтік-әділеттілік болуы керек;
28. салықты-салық төлеушілерге бірқалыпты бөлуге мүмкіндік беру керек;
29. халықтың әлеуметтік кедей тобына арнайы жеңілдік жасау және әлеуметтік
ақталмаған кірісті азайту.
Активтерді және табысты ұтымды орналастыру, қаржыларды инвестициялау
мен жинау мәселелері салықты жоспарлаудың кезеңі болып табылады.
Салықты жоспарлау-салық міндеттемелерін занды қысқарту әдістері.
Активтерді және табысты ұтымды орналастыру, қаржыларды инвестициялау
мен жинау мәселелері салықты жоспарлаудың кезеңі болып табылады.
Салық теориясы - салықтың маңызы мен қызметі туралы ғылыми білім және
ұғымдардың жүйесі, мемлекеттік қаржы қызметіндегі олардың ролі.
Салық несиесі-салықты төлеу мерзімінің өзгеруін өрнектейтін жеңілдік.
Салық режимі — салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді төлеу жөніндегі барлық салық міндеттемелерін есептеу кезіңде
салық төлеуші қолданатын салық заңдары нормаларының жиынтығы.
1.2.Салықтың атқаратын қызметтері
Салық экономикалық категория ретінде және өзінің қалыптасуы барысында
мынадай үш қызметті атқарады.
Салықтың ең бірінші кезектегі атқаратын қызметі, бұл — қазыналық.
Мемлекет өз қазынасын толықтыру мақсатында табыс көздерін жасайды.
Салық төлеушілерге нормативтік құқықтық актілер негізінде салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептейді, салық ставкалары
мен төлеу мерзімін белгілейді. Салықтардың қазыналық қызметі - түрлі
субъектілер табысының бір бөлігі мемлекет пайдасына өтеді. Салықтың
қазыналық қызметі арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігі құралып,
салықтың қоғамдық міндеті артады. Қорыта айтқанда, мемлекеттің бюджет
саясаты жүзеге асырылады.
Салықтың келесі қызметтерінің бірі - бақылау (реттеу).
Мемлекет экономиканы дамыту жолында салықтық реттеу процесі арқылы
экономиканың кейбір салаларын дамытуды ынталандырады және қажет жағдайда
тежеп отырады (салық жеңілдіктері жасалады, салық ставкаларын төмендетеді).
Бюджетке түскен салық түсімдерін реттейді және бақылап отырады. Кез келген
қызмет түріне бақылау жасау қажет. Ал енді салық түсімдеріне бақылау өте
қажет екені даусыз. Мемлекет бюджеттің кірісі мен шығысын есептейді, соған
сәйкес өз қызметін атқарады.
Салықтардың бақылау кызметінің арқасында салық жүйесінің тиімділігі
бағаланады, қаржы ағымдары мен қызмет түрлеріне бақылау қамтамасыз етіледі.
Салықтың келесі атқаратын қызметтерінің бірі - қайта бөлу.
Бюджетке түскен салық түсімдерін қаржыландыруды қажет ететін
бағдарламалар жобасына сәйкес және әр салаларға мақсатқа сай белінуін
қарастырады. Салық түсімдерінің мақсатқа сай және өз уақтысында жұмсалуына
қадағалау жасайды.
Салықтың қайта бөлу қызметі мемлекетке салықты қоғамдағы экономикалық
және әлеуметтік процестерге әсер ету туралы ретінде қолдануға мүмкіндік
береді.
Салықтардың қайта бөлу қывметінің көмегімен бюджетте ақша қаражаттары
жиналады, осыдан кейін жалпы мемлекеттік мәселелерді шешуге бағытталады,
әлеуметтік топтардың табыстары арасындағы қатынастарды өзгерту жолымен
әлеуметтік тепе-тендікті ұстап тұрады.
Салық қызметінің міндеті - бюджеттің табыс бөлігінің орындалуына жауап
беретін бірден бір мемлекеттік орган.
Салық - бірінші кезекте, бюджет саясатын жүзеге асыра отырып,
мемлекеттік бюджетгі толықтыруды көздейді. Осы бюджетке түскен салық
түсімдеріне қайдан келеді және қайда кетеді жөнінде бақылау жасайды. Ал
енді осы қызметтердің қорытындысы ретінде бюджетке түскен салық ж.не
салықтық емес түсімдерге қайта бөлу жасалады.
Мұның мақсаты - мемлекет әділетті түрде өз шығындарын да жаба отырып,
елдің әлеуметгік таптарына да қолдау көрсетіп, басқа да шығыстарды жаба
білу.
Көптеген экономикалық әдебиеттерде салықтардың бірнеше қызметтері атап
көрсетілген. Мәселен, ынталандырушы. Салықтардың ынталандырушы қызметінің
көмегімен мемлекет өндірістің және басқа да шаруашылық субъектілерінің
дамуын ынталандырады. Сонымен қатар салық жеңілдіктерін, төмен пайызды
салық ставкаларын енгізеді.
Салықтардың ынталандырмайтын қызметі оларды басу мақсатында әрекеттің
қандай да бір түріне арнайы салықты енгізу жолымен жүзеге асырылады.
Салықтардың тұрақтандырушы қызметі экономикалық өсу, техникалық
жаңару, халық саныныд өсуі үшін әр түрлі шаралар жасайды.
Салықтардың шектеу қызметі. Мемлекетке кейде бірсыпыра өндіріс
түрлерін дамыту тиімсіз болады. Салық саясаты арқылы мемлекет өндіріс
түрлерінің дамуын шектейді немесе тоқтатады, Қазақстан Республикасында бұл
қызмет 10-20-30 пайыздық салық ставкаларымен қатар және нөл пайыздық салық
ставкалары арқылы жүзеге асуда.
Бюджетті толықтырушы негізгі жүйеде салық түсімдерімен қатар салықтық
емес түсімдерді де атап өтуге болады.
Салықтық емес түсімдер - Қазақстан Республикасының Салық кодексінде
белгіленген, негізгі капиталды, гранттарды сатудан түсетін түсімдерге
жатпайтындардан басқа, Қазақстан Республикасының басқа да заңнамалық
актілерінде белгіленген бюджетке төленетін міндетті, қайтарылмайтын
төлемдер, сондай-ақ, ресми трансферттерден басқа, бюджетке өтеусіз негізде
берілетін акшалар.
Салық теориясы - салық маңызы мен қызметі туралы ғылыми білім және
ұғымдардың жүйесі, мемлекеттік қаржы қызметіндегі олардың ролі.
Салық несиесі-салықты төлеу мерзімінің өзгеруін өрнектейтін жеңілдік.
Салық режимі - салық және бюджетке төленетін басқа да міндетгі
төлемдерді төлеу жөніндегі барлық салық міндеттемелерін есептеу кезінде
салық төлеуші қолданатын салық заңдары нормаларының жиынтығы.
Қорыта келгенде, салықтар көптеген елдерде әр түрлі аталғанымен, кейде
оларға салық салу және алыну жолдары ұқсас болып келеді. Салық төлеуші
ретінде салық төлеу жауапкершілігі жүктелген занды жэне жеке тұлғалар
танылса, ал салық салу объектілері болып салық төлеушінің есепті кезеңде
алған табыстары, тауарлары, мүліктері, көлік құралдары, пайдасы және тағы
да басқалар табылады. Салық ақшалай және заттай түрде әділеттілік, теңдік
және тұрақтылық тәрізді салық салу принциптері негізінде құрылған салық
ставкаларын қолдану арқылы алынады. Салық ставкалары тұракты немесе пайыз
түрінде тағайындалады. Пайыздық ставкалар үйлесімді, үдемелі және кемімелі
болып бөлінеді. Ал салық жеңілдіктері сол мемлекеттің қазыналық саясатының
бағыттары мен бағдарламаларын ескере отырып жүзеге асырылады.
Сонымен қатар салық алудың мынадай негізгі тәсілдері бар:
30. төлем көзінен, яғни салық табыс алынған кезде ұсталып қалады;
31. декларация негізінде, яғни салық салық төлеушінің декларацияда
көрсеткен табыстары, шегерімдері мен жеңілдіктерін ескере отырып,
анықталады;
• кадастр бойынша (салық салт объектілерін тіркеу арқылы,
одан түсетін табыстың нақты мөлшеріне байланыссыз алынады).
Ал енді көптеген елдерде қолданылатын салықтарға жататындарды атап
өтетін болсақ:
32. жеке тұлғалардың табысына салынатын салық, кейбір мемлекеттерде
азаматтардың табыстарына салынатын салық деп аталады;
33. заңды тұлғалардың табысына (пайдасына) салынатын салық (корпорациялық
салық деп те аталады);
1. мұра мен сыйға салынатын салық;
2. қосылған құнға салынатын салық;
3. тұтыну салығы;
4. әлеуметтік сақтандыру қорыта аударылатын жарналар:
5. айналымға салынатын салық:
6. мүлік салығы;
7. жер салығы;
• көлік салығы және басқа да.
1.3.Салық элементтері
Салық элементтері - салық заңы регламенттелген салықтың қолданылу
жағдайын анықтайтын құрамдас бөліктерінің жиынтығы. Салықтың бірнеше
элементтері бар, атап айтқанда:
1. салық субъектісі;
2. салық объектісі;
3. салық кезі;
4. салық мөлшері;
• салық жеңілдіктері;
• салық ставкасы;
• • салық кезеңі;
5. салықты есептеу тәртібі;
6. салық есептілігі;
7. салықты төлеу тэртібі.
1. Салық субъектісі.
Салық субъектісі — заңды немесе жеке тұлға, яғни салықты төлеушілерді
атаймыз.
Салықты төлеушілер:
1. қызметкерлер-өз еңбегімен материалдық және материалдық емес игілік
жасайтын, сонымен бірге белгілі бір түсім алатындар, яғни жеке
тұлғалар;
2. шаруашылық субъектілері - капитал иелері, яғни заңды тұлғалар.
Салық төлеуші - салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді төлеуші болып табылатын тұлға.
Тұлға — жеке тұлга және заңды тұлға болып бөлінеді.
Жеке тұлға - Казақстан Республикасының азаматы, шет мемлекеттің
азаматы, азаматтығы жоқ адам.
Салық тасымалдаушылар — іс жүзінде салық ауыртпалығы түсетін жеке
тұлғалар, соңғы салық төлеушілер, яғни мемлекет азаматтары.
Заңды тұлға-Қазақстан Республикасының немесе шет мемлекеттің заңдарға
сәйкес азаматтық, оның ішінде шаруашылық құқықтар мен міндеттер субъектісі
ретінде әрекет ететін ұйым (шетелдік заңды тұлға) немесе кәсіпорын. Шет
мемлекеттің заңдарына сәйкес құрылған компания, ұйым немесе басқа да
корпорациялық құралым.
Заңды тұлғаның өз балансы, елтаңбасы, мөрі және банкіде есеп айырысу
шот есебі балады.
Салық кодексінің мақсаттары үшін олар құрылған шет мемлекеттің занды
тұлғасы мәртебесіне ие ме, жоқ па-оған қарамастан дербес заңды тұлғалар
ретінде қарастырылады.
2. Салық объектісі.
Салық объектісі - салық есептелетін база, яғни салық не үшін
төленетінін қарастырады, мәселен: табыс, мүлік, тауар, мұра, жер және т.б.
Осы аталғандардан салық төленеді.
Мүлік жылжитын және жылжымайтын мүлік болып бөлінеді.
Тауар-қажеттілік пен тұтынуды қанағаттандыратын зат. Айналымнан
алынбаған, сатуға немесе айырбасқа арналған кез кел-ген еңбек өнімі больш
табылады.
Мұра — қайтыс болған азамат мүлкінің оның мұрагерлеріне көшуі.
Көптеген мемлекеттерде мұраға салық салынады.
Жер — белгілі бір өлшемдегі пайдалану мүмкіндігі орасан зор табиғи
байлық. Күнделікті пайдаланылады.
3. Салық көзі.
Салық көзі—салық төлеу үшін белгіленген және қолданылатын ақша
қаражаттары, бұл - жалақы, кіріс, дивидендтер, яғни салық неден
төленетіндігін анықтау.
Салық көзі — салық төлеуге арналған немесе қолданылатын ақша
қаржылары.
Салықтың займдық қаржылар көзі тек мәселенің қысқа мерзімде шешілуін
көрсетеді.
Макроэкономикалық деңгейде салық төлеудің негізгі көзі ретінде -
ұлттық табыс қатысады.
Салық төлеушілердің салық төлеу үшін негізінен 5 көзі бар;
34. табыс;
35. қор және жинақ;
36. өндірістік капиталдьщ ақша бөлігі, айналым қаражаттары қорын қоса
алғанда;
37. қаражаттар, мүлікті өткізуден түскен, оның ішінде өндірістік
капиталдың мүліктік бөлігі, негізгі қорды қосқанда;
38. қарыз қаражаттары.
Табыс - ұлттық табысты бөлу барысында мемлекетке, кәсіпорынға,
мекемеге немесе жеке тұлғаға түсетін ақшалай немесе материалдык ресурстар.
Салық төлеушілердің, яғни жеке және заңды тұлғалардың салық төлеу
көздерінің айырмашылықтары бар.
Салық төлеушілердің табыстары, бұл кімнің табысы болып саналатынына
байланысты болады және бірнеше нысандары бар:
39. тауарды (жұмыс, қызмет) өткізуден түскен табыс;
40. дивидендтер, рента;
41. сыйақы, ұтыстар, роялти;
42. жалақы, зейнетақы, стипендия, сақтандыру төлемдері (бұарға табыс
салығында толығырақ тоқталамыз).
Қор — мемлекеттің, кәсіпорынның немесе жеке тұлғаның әлде бір мақсатқа
арналған ақша қаражаты немесе материалдык құндылықтар.
Жинақ – кәсіпорынньщ немесе жеке тұлғалардьщ банкілерге және жинақ
мекемелеріне салған, әдетте, талап ету мерзімі керсетілмеген ақшалай
қаражаттар.
Айналым қаражаттары - өнім өндіру мен өткізудің жоспарлы және үздіксіз
процесін қамтамасыз ететін өндірістік айналым қорлары мен айналыс қорларын
құру үшін бірлестіктерге, кәсіпорындарға, ұйымдарға авансыланған ақшалай
қаражттың жиынтығы.
Қарыз қаражаттары - бір жақ (қарыз беруші) екінші жаққа (қарыз
алушыға) меншікті немесе оперативті басқаруды, ақшаны немесе түр-түсі
белгіленген заттарды табыстайтын, ал қарыз алушы сол тектес және сапасы
сондай затты немесе ақшаны қайтаруға міндеттенетін шартқа сәйкес берілетін
қаражаттар.
Рента — алушыдан кәсіпкерлік қызметті талап етпейтін капиталдан,
мүліктен немесе жерден ұдайы алынып отыратын табыс; көптеген капиталистік
елдерде - меншік иесінін мемлекеттік заем облигациялары бойынша алатын
табысы.
Жалақы-біріншіден, әрбір қызметкер жұмсаған еңбектің саны мен сапасына
қарай бөлініп, олардың жеке тұтынуына берілетін ұлттық табыстың ақша
түріндегі табысы; екіншіден, еңбек үшін сыйақы.
4. Салық мөлшері,
Салық мөлшері — салық төлеушінің табысына қарай алынатын салық сомасын
білдіреді және ол шекті, жеңілдікпен, орташа, нөлдік болып бөлінеді.
Салықтың шекті мөлшері - табыстың әр қосымша бірлігінен түсетін үстеме
салықты білдіреді, мәселен жеке табыс салығы, әлеуметтік салық, жеке
тұлғалардың мүлік салығы.
Салықтың жеңілдік мөлшері болады, оны мемлекет өз тарапынан белгілі
бір салық төлеушілерге әлеуметтік жағдайын ескере отырып, салық ставкалары
бойынша жеңілдік жасайды (мәселен, салықты төлеу мерзімін ұзартады,
мүгедектерге немесе жалғыз басты азаматтарға, көп балалы аналарға,
мемлекетке еңбек сіңірген азаматтарға және басқа да).
Салықтың орташа мөлшері деп салық төлеушінің табыстарын орта есеппен
алады да, сол сомадан салық төлейді. Мысалы ретінде патентті алуға болады.
Бюджетке түсетін салық түсімдерін есептеу ұшін салықтың орташа мөлшері
қолданылады.
Ал, нөлдік салық мөлшері, бұл салық төлеуден босатылады (мысалы,
қосылған құн салығында нөлдік ставка бойынша салық төлеушілер бар, бұл
мәселеге кейін толығырақ тоқталамы).
5. Салық жеңілдіктері.
Салық жеңілдіктері - төлем қабілетін, қоғамдық өндіріске қатысу және
басқа да факторларды ескеріп заңмен қарастырылған жалпы ережеден шығару.
Салық жеңілдіктері - заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп немесе
салық төлеуден түгел босату.
Салық жеңілдіктерін бірнеше белгілер бойынша топтауға болады:
1. Салық субъектіері бойынша жеңілдіктер.
Салық төлеушілердің өзіне салық жеңілдікгері беріледі. Жеке тұлғаларды
мүлік салығында мерзімді қызметтегі әскери қызметшілер мерзімді қызметпен
өту (оқу) кезеңінде салық төлеуден босатылады.
2. Салық объектісі бойынша жеңілдіктер.
Бұл жерде салық салу обьектілеріне жеңілдік беріледі. Мысалы: көлік
құралдары салығында мамандандырылған медициналық көлік құралдары салық
төлеуден босатылған.
3. Салық базасы бойынша жеңілдіктер.
Мәселен, жеке табыс салығы бойынша салық базасына мемлекеттік бағалы
қағаздармен және агенттік облигациялармен жасалған операциялардан түскен
табыс қосылмайды.
4. Салық кезеңдері бойынша жеңілдіктер.
Мәселен, қосылған құн салығы бойынша салық кезеді -күнтізбелік ай
болса, ал ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруші заңды тұлғалар үшін салық
кезеңі бір жыл болып табылады.
5.Салықты есептеу тәртібі бойынша жеңілдіктер.
Шағын бизнес субъектілерінің белгілі бір бөлігі оңайлатылған
декларация негізінде салық төлейді.
6. Салық төлеу тәртібі бойынша жеңілдіктер.
Мәселен, шағын бизнестің кейбір субъектілері салықты бір жолғы талон
немесе патент негізінде төлейді.
Қазіргі кезде кең тараған салық жеңілдіктерінің түрлерін С.Г.Пепеляев
ұсынған еді, яғни олар 3 топқа бөлінеді:
43. алып тастау;
44. жеңілдіктер;
1. босату.
Алып тастау - салық салудың жекелеген обьектілері салық салудан алынып
тасталады.
Жеңілдіктер — салық базасын қысқарту.
Босату — салық ставкаларын төмендетуге бағытталған жеңілдіктер.
ІІ Қазақстан Республикасының салық жүйесі
2.1. Қазақстандағы салық қызметінің қалыптасуы мен даму кезеңдері
Салық жүйесін мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасындағы қаржы
қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар, салық механизмі яғни,
салық салу әдістері мен тәсілдері, жолдары, салық заңдары мен салыққа
қатысты кесімдердің, салық қызметі органдарының жиынтығын кұрайды.
Салық жүйесі мемлекеттік қаржы көздерін жасаудың ең негізгі құралы
болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына
және саяси әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.
Еліміздің салық жүйесінің дамуын төрт кезеңге бөліп қарастыруға болады.
- 1 кезең (1992-1995 жж.) — жаңа салық жүйесі базисінің, салық
кезеңінің өңделуі және іске қосылуы;
- 2 кезең (1996-І998 жж.) - нарықтық экономика талаптарына сай келетін
салық жүйесін құруды аяқтау;
- 3 кезең (1998-2000 жж.) - барлық қағидалардың ескерілуі арқылы салық
жүйесіне өзгерістер мен толықтыруларды енгізу, салық жүйесін одан әрі
жетілдіру.
- 4 кезең (2001-2002 жж.) - Жаңа Салық Кодексі іске қосылды.
Сонымен қатар, салық кодексіне 2007 жылдың 1 қаңтарынан бастап біршама
өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.
Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25 желтоқсанында қабылданған
Қазақстан Республикасындағы Салық жүйесі туралы Заң, тәуелсіз салық жүйесін
құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады. Бұл еліміздің экономикасын
реформалаудағы күрделі жұмыстардың бірі болып саналады. Осы кезеңдерде елде
көптеген өзгерістер болды және экономиканың дамуына көптеген құбылыстар,
атап айтқанда меншіктің көптеген түрлерінің дамуы, шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен мемлекет арасындағы қатынастардың құқықтық негізде
жүргізілуі және т.б. құбылыстар іске аса бастады.
Осы Заң бойынша алғаш рет Қазақстан Республикасында 42 салық түрі
қызмет етті және олар 3 топқа бөлінді: жалпы мемлекеттік салықтар — 10,
міндетті түрде төленетін жергілікті салықтар мен алымдар — 11,жергілікті
салықтар мен алымдардың - 18 түрі.
Бұл салықтардың негізін табыс салығы, пайдаға салынатын салық,
қосылған құнға салынатын салық, акция салығы, жер салығы және т.б. салықтар
құрады.
Алғашқы салық жүйесінің көптеген кемшіліктері де болды. Атап айтқанда,
басқа елдерге қарағанда біздің салық жүйеміздің жинақталған ғылыми және
практикалық, тәжірибелерінің жеткіліксіздігі, салық түрлерінің көптігі,
халықаралық салық салу қағидаларының назардан тыс қалуы, айналымды
анықтаудың қиындығы, дәлелсіз берілген жеңілдіктердің көптігі, т.б. Осыдан
келіп еліміздің салық жүйесін реформалаудың қажеттігі туындады. Қазақстан
Үкіметі 1992 жылдың басында салық жүйесін кезеңді түрде реформалаудың
концепциясын қабылдады.
Аталмыш концепцияны іске асырудағы негізгі кезең болып Қазақстан
Республикасы Президентінің 24.04.95 ж. қабылдаған "Салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" Заң күші бар Жарлығы табылады.
Ол 1995 ж. 1-ші шілдесінен бастап іске қосылды, нәтижесінде бұрын қызмет
еткен 42 салық түрінің орнына 11 салықтар мен алымдар қызмет ететін болды.
Бұл Салық Заңдылығы бойынша еліміздің салық жүйесі нарықтық қатынастар
талабына біршама бейімделіп, халықаралық тәжірибелерге мейлінше
жақындатылды. 1999 жылы салық жүйесі 5 рет күрделі өзгерістерге ұшырады.
Осыған орай 2000 жылы 1 каңтарынан бастап Қазақстан Республикасында 17
түрлі салықтар мен алымдар қызмет етті.
4-ші кезеңде, яғни 2001 жылдың 12 маусымында Жаңа Салық Кодексі
қабылданып, 2002 ж. 1-ші қаңтарынан бастап іске қосылды. Салық Кодексінде
Қазақстан Республикасында қолданылатын салықтар мен бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер, атап айтқанда 9 салық, П алым, 9 төлем, 1
мемлекеттік баж, 4 кедендік алым белгіленген.
Жаңа Салық Кодексі 2002 жылдың І-ші каңтарында Қазақстан
Республикасында мынадай салықтар енгізген:
- корпорациялық табыс салығы;
- жеке табыс салығы;
- қосылған құн салығы;
- акциздер;
- жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнайы төлемдері;
- әлеуметтік салық;
- жер салығы;
- көлік құралдары салығы;
- мүлік салығы.
Алымдар:
- заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алым;
- жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алым;
- жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалған мәлімелерді
мемлекеттік тіркегені үшін алым;
- радиоэлектрондық кұралдары және жиілігі жоғары кұрылғыларды
мемлекеттік тіркегені үшін алым;
- механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алым;
- теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік
тіркегені үшін алым;
- азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алым;
- дәрі-дәрмек кұралдарын мемлекеттік тіркегені үшін алым;
- автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру
алымы;
- аукциондардан алынатын алым;
- елтаңбалық алым;
- жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым;
- телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиілік
спектрін пайдалануға руқсат беру үшін алым.
Төлемақылар:
- жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы;
- жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы;
- қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы;
- жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы;
- орманды пайдаланғаны үшін төлемақы;
- ерекше қорғалатын табиғи аймақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы;
- радиожиілік спектрін пайдаланганы үшін төлемақы;
- кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы;
- сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақы;
Мемлекеттік баж
- мемлекеттік баж
Кеден төлемдері:
- кеден бажы;
- кеден алымдары;
- төлемақы;
- алымдар.
Салық Кодексіндегі соңғы өзгерістер салық мөлшерлемесі мен уақытына
байланысты. Оңайлатылған декларация негізінде арнаулы салық режимін
қолданатын салық төлеушілер үшін 2007 жылдан бастап бұрынғы күрделі
прогрессивтік мөлшерлемелердің орнына бір ғана 3 пайыздық мөлшерлеме
енгізілді. Салық есептілігін тапсыру мерзімі есептік тоқсаннан кейінгі
айдың 10 жұлдызының орнына 20 жұлдызы болып, ал салықтарды төлеу мерзімі
есептік тоқсаннан кейінгі айдың 15 жұлдызының орнына 25 жұлдызы болып
ұзартылды.
Қазақстан Республикасы салық жүйесін басқару Қазақстан Республикасы
Конституциясы бойынша Президентке, Парламентке, Үкіметке, Қаржы
Министрлігіне жүктеледі. Салық қызметі органы Қазақстан Республикасы Қаржы
Министрлігі Салық Комитетінен және облыс Астана, Алматы қалалары, аудандар
мен қалалар бойынша салық комитеттерінен тұрады.
Қаржы Министрлігінің салық комитеті салықтар және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдердің толық әрі уақтылы түсуіне мемлекеттік
бақылауды қамтамасыз ететін және салық қызметі органдарын басқаратын
орталық атқарушы орган болып табылады. Салық қызметі органдарына салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық түсуін, міндетті
зейнетақы жарналарының толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз ету
жөніндегі, - жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы;
- орманды пайдаланғаны үшін төлемақы;
- ерекше қорғалатын табиғи аймақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы;
- радиожиілік спектрін пайдаланганы үшін төлемақы;
- кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы;
- сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақы;
Мемлекеттік баж
- мемлекеттік баж
Кеден төлемдері:
- кеден бажы;
- кеден алымдары;
- төлемақы;
- алымдар.
Салық Кодексіндегі соңғы өзгерістер салық мөлшерлемесі мен уақытына
байланысты. Оңайлатылған декларация негізінде арнаулы салық режимін
қолданатын салық төлеушілер үшін 2007 жылдан бастап бұрынғы күрделі
прогрессивтік мөлшерлемелердің орнына бір ғана 3 пайыздық мөлшерлеме
енгізілді. Салық есептілігін тапсыру мерзімі есептік тоқсаннан кейінгі
айдың 10 жұлдызының орнына 20 жұлдызы болып, ал салықтарды төлеу мерзімі
есептік тоқсаннан кейінгі айдың 15 жұлдызының орнына 25 жұлдызы болып
ұзартылды.
Қазақстан Республикасы салық жүйесін басқару Қазақстан Республикасы
Конституциясы бойынша Президентке, Парламентке, Үкіметке, Қаржы
Министрлігіне жүктеледі. Салық қызметі органы Қазақстан Республикасы Қаржы
Министрлігі Салық Комитетінен және облыс Астана, Алматы қалалары, аудандар
мен қалалар бойынша салық комитеттерінен тұрады.
Қаржы Министрлігінің салық комитеті салықтар және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдердің толық әрі уақтылы түсуіне мемлекеттік
бақылауды қамтамасыз ететін және салық қызметі органдарын басқаратын
орталық атқарушы орган болып табылады. Салық қызметі органдарына салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық түсуін, міндетті
зейнетақы жарналарының толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз ету
жөніндегі, сондай-ақ салық төлеушілердің салық міндеттемелерінің орындалуы
бойынша салық бақылауын жүзеге асыру жөніндегі міндеттер жүктеледі. Салық
органдары тиісті жоғары тұрған салық кызметі органдарына төменнен жоғары
қарай тікелей бағынады және жергілікті атқарушы органдарға жатпайды.
Уәкілетті мемлекеттік орган салық органдарына басшылық жасауды жүзеге
асырады.
Салық органдарының бірінші басшыларын қызметке уәкілетті мемлекеттік
органның бірінші басшысы тағайындайды.
Ал салық консалтингі салық төлемдерін біркелкі және орташа қалыпқа
келтіруге мүмкіндік береді, бұл салық ауыртпалығын қолайлы мөлшерге дейін
төмендетуін қамтамасыз етеді. Оның негізгі қызметтері:
Салық есебі
• клиенттің салық есебі жүйесіне, оның қазақстан Республикасының
заңнамасына сәйкестігіне талдау жасау;
• салық есебі жүйесін жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу;
• салық салу мақсаттары үшін есеп саясаты ережелерін түзету (әзірлеу);
• жолға қойылған салық есебі жүйесі жұмысының тиімділігіне бақылау
жасау.
Салықтық жоспарлау
• салықтық төлемдерді талдау және оңтайландыру;
• жобалардың салықтық сараптамасы, қатерлер мүмкіндігін бағалау;
• қосарланған салық салуды болдырмау туралы шарттарда көзделген
жеңілдіктерді қолдану жөніндегі консультациялар;
• салық салудың жеңілдікті режимі бар елдердің заңнамасы бойынша
консультациялар.
Салықтық сараптама
• салық салатын базаны қалыптастырудың дұрыстығын тексеру;
• салық есептерінің дәлдігін тексеру;
• салықтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz