Жеке табыс салығының алыну механизмі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 20 бет
Таңдаулыға:

I БӨЛIМ. ЖЕКЕ ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГIЗДЕРI
1.1. Жеке табыс салығының экономикалық мәні және мазмұны

Мемлекеттің экономикалық қатынастарды реттейтін негізгі құралы салық
болып табылады. Салықтар мемлекеттің пайда болуынан бастап қоғамдағы
экономикалық қатынастардың қажетті тетігі. Мемлекет құрылымының дамуы мен
өзгеруі салық жйесінің қайта құрылуымен қатар жүреді. Бюджеттің
қалыптасуының негізгі көзін салықтық алымдар және төлемдер құрайды. Осы
қаражат есебінен мемлекеттің әлеуметтік бағдарламалары қаржыландырылады,
мемлекеттің қызмет етуі қамтамасыз етіледі.
Нарықтық экономика жағдайында салықтар мемлекеттік қызметті және оның
аппаратын ұстаудың негізгі көзі. Салық құралдарын қолданып мемлекет елдегі
болып жатқан экономикалық процестерге белсенді ықпал етеді. Салық есебінен
жиналған ақша қаражаттары мемлекетке әлеуметтік-экономикалық саясатты
жүргізуге, сондай-ақ өзінің өмір сүруінің ең төменгі деңгейін де қамтамасыз
ете алмайтын халықтың бір бөлігіне материалдық көмек көрсетеді.
Қандайда болмасын мемлекеттің атқаратын қызметтерінің ең маңызды түрі
мемлекеттік кірістерді қалыптастыру. Мемлекеттік кіріс мемлекет қарамағына
әртүрлі түсім көздерінен келіп түсетін және оның өзіне тән міндеттемелерін
орындауға, функцияларын жүзеге асыруға пайдаланатын қаржылық ресурстар. Ол
мемлекеттік кірістердің қатарынан салықтар өте маңызды орын алады.
Салықтар мемлекеттің қаржылық қызметін жүзеге асыруға және қоғамдық
қатынастарға ықпал етуге көмектесетін маңызды құралдардың бірі болып
табылады. Салық ставкаларын белгілеу және салық алу арқылы мемлекет
біріншіден, өзінің функцияларын жүзеге асырудың қаржылық базасын ақша
қаражаттарымен қамтамасыз етсе, екіншіден, салықтар мемлекеттің мақсаты мен
міндеттемелерін сәйкес бағытта дамуға нысаналанған экономикалық процестерге
ықпал ететін қуатты құрал ретінде көрініс табады.
Салықтар мемлекет құрыла бастаған кезде пайда болған және олар
әрқашанда мемлекеттің қалыптасуының, сондай-ақ оның өсіп-өркендеуінің
негізгі материалдық тірегі. Алғашқы кездерде мемлекетті ұстауға қажетті
қаражаттар сол мемлекет тұрғындарынан заттай немесе ақшалай түрде алынса,
кейінірек олар тұрақты жүйелі түрде ақшалай алынатын міндетті төлемдерге –
салықтарға айналған.
Салықтар әрқашанда мемлекет пен халықтың жан-жақты мұқтаждықтарын
қанағаттандыру және өндірісті дамыту мақсатында ұлттық табыс және жалпы
ішкі өнімді қайта бөлуге байланысты экономикалық қатынастарды көрсетеді.
Сондықтан олар мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасындағы
экономикалық қатынастарды сипаттайтын экономикалық категория болып
табылады.
Салықтар дегеніміз мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгілі бір мөлшерде және мерзімде түсетін міндетті төлемдер болып
табылады.
Салықтар - шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың
мемлекетпен екі арадағы мемлекттік орталықтандырылған қаржы көздерін құруға
байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипиттайтын экономикалық
категория.
Салықтардың экономикалық мәні мынада:
- біріншіден, салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық
табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін
көртеседі;
- екіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының
белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың
қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салықтар мемлекеттік құрылумен бірге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүруі мен дамуының негізгі қаржылық көзі болып табылады. Мемлекет
құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта
құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және
сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет.
Салықтар - мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барасында қуатты
экономикалық тетік ретінде пайдаланады.
"Салық" ұғымы әр түрлі экономикалық әдебиеттерде әр түрлі
қарыстырылады. Негізінен көптеген экономикалық әдебиеттерде "салық" ұғымы
бюджет қорына белгілі бір көлемде және белгілі бір уақытта түсетін міндетті
төлем ретінде қарыстырылады.
Салықтырдың мәнін толық түсіну үшін олардың экономикалық маңызын
түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңаза олардың атқаратын
қызметіне тікелей қатысты.
Салықтардың функцияларына талдау жасау арқылы салықтардың тікелей
мәнін және экономикалық табиғатын, атқаратын қызметтерінің негізгі
бағыттарын көруге болады. Салықтардың функциялары белгілі кезеңде өздері
атқаратын рөліне байланысты мемлекет алдында тұрған негізгі мәселелерді
шешуге ықпал ететін қажетті экономикалық реттеуші тұтқа болып табылады.
Салықтырдың мынадай негізгі қызметтері (функциялары) бар:
- фисқалдық;
- реттеушілік;
- бақылаушылық.
Салықтырдың бірінші қызметі - фисқалдық немесе бюджеттік қызмет. Бұл
қызмет арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылып, салықтардың
қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін
топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери, қорғаныс, тағы басқа да шаралардың
іске асуын қаматмасыз етеді.
Мемлекеттік бюджеттің кіріс көзін құрайтын негізгі қаржылық көздер -
салықтар.
Салықтырдың екінші маңызды қызметі ол, реттеушілік қызметі.
Реттеушілік қызметі салық механізмі арқылы іске асырылады. Оның
ішіндегі негізгі тетіктер салық ставкалары мен салық жеңілдіктері.
Салықтық реттеудің тетіктері тек қана өндірістің дамуын реттеп қана
қоймай, сонымен қатар ақша және бағы саясаты, шетелдік инвесторларды
ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге
асыруы қажет. Әрине салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару үшін
олардың басқа да экономикалық тетіктерімен тығыз байланыста болуы керек.
Салықтырдың келесі негізгі қызметі ол бақылаушылық қызметі, яғни
салықтық бақылау.
Салықтырдың бақылаушылық қызметі арқылы салық механізмінің қызмет
етуінің тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының қимылына бақалау ісі
жүргізіледі, салық жүйесі мен бюджет саясатын жетілдіру жолдары
қарастырылады. Салықтық бақылауды тиімді жүргізу арқылы салықтық тәртіпті
қатаң сақтау, салық төлеушілердің заңға сәйкес төлейтін салықтары мен
алымдарын толық және уақтылы бюджетке төлеп отыруы қамтамасыз етіледі.

Салық жүйесін мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасындағы қаржы
қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар, салық механизмі яғни,
салық салу әдістері мен тәсілдері, жолдары, салық заңдары мен салыққа
қатысты кесімдердің, салық қызметі органдарының жиынтығы құрайды.
Салық жйесі мемлекет қаржы көздерін жасаудың ең негізгі құралы
болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына
және саяси әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.
Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25 желтоқсанында қабылданған
Қазақстан Республикасындағы Салық жүйесі туралы Заң тәуелсіз салық жүйесін
құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылды. Бұл еліміздің экономикасын
реформалаудағы күрделі жұмыстардың бірі болып саналады. Осы кезеңдерде елде
көптеген өзгерістер болды және экономиканың дамуына көптеген құбылыстар,
атап айтқанда, меншіктің көптеген түрлерінің дамуы, шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен мемлекет арасындағы қатынастардың құқықтық негізде
жүргізілуі және т.б. құбылыстар іске аса бастады.
Осы Заң бойынша алғаш рет Қазақстан Республикасында 42 салық түрі
қызмет етті және олар үш топқа бөлінді:
- жалпы мемлекеттік салықтар – 10,
- міндетті түрде төленетін жергілікті салықтар мен алымдар – 11,
- жергілікті салықтар мен алымдардың 18 түрі.
Бұл салықтардың негізін табыс салығы, пайдаға салынатын салық, қосылған
құнға салынатын салық, акциз салығы, жер салығы және т.б. салықтар құрады.
Алғашқы салық жүйесінің көптеген кемшіліктері де болды. Атап айтқанда,
басқа елдерге қарағанда біздің салық жүйеміздің жинақталған ғылыми және
практикалық тәжірибелерінің жеткіліксіздігі, салық түрлерінің көптігі,
халықаралық салық салу қағидаларының назардан тыс қалуы, айналымды
анықтаудың қиындығы, дәлелсіз берілген жеңілдіктердің көптігі және т.б.
Осыдан келіп еліміздің салық жүйесін реформалаудың қажеттігі туындады.
Қазақстан Үкіметі 1992 жылдың басында салық жүйесін кезеңді түрде
реформалаудың концепциясын қабылдады.
Аталмыш концепцияны іске асырудағы негізгі кезең болып Қазақстан
Республикасы Президентінің 24.04.95ж. қабылдаған “Салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” заң күші бар Жарлығы табылады.
Ол 1995ж. 1-ші шілдесінен бастап іске қосылды, нәтижесінде бұрын қызмет
еткен 42 салық түрінің орнына 11 салықтар мен алымдар қызмет ететін болды.
Бұл заңнама бойынша еліміздің салық жүйесі нарықтық қатынастар талабына
біршама бейімделіп, халықаралық тәжірибеге мейлінше жақындатылды.
1999 жылы салық жүйесі 5 рет күрделі өзгерістерге ұшырады. Осыған орай
2000 жылдың 1-қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасында 17 түрлі салықтар
мен алымдар қызмет етті.
4-ші кезеңде, яғни 2001 жылдың 12 маусымында жаңа Салық кодексі
қабылданып, 2002 жылдың 1-қаңтарынан бастап күшіне енді. Салық кодексінде
Қазақстан Республикасында қолданылатын салықтар мен бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер, атап айтқанда 9 салық, 13 алым, 9 төлем, 1
мемлекеттік баж, 4 кедендік алым белгіленген.
Жеке табыс салығы алғаш рет Англияда 1799 жылы Напалеонға қарсы
соғысты қаржыландыру мақсатында уақытша шара ретінде енгізілді. Ал 1842
жылдан бастап ағылшын салық жүйесінде толық бекітілді. 20 ғасырдың бірінші
жартысында бұл салық түрі индустриалды дамыған елдердің бәріне таралды.
Салықты енгізу әр елдерде әртүрлі жүргізіледі, бірақ оларға басты ортақ
себеп мемлекетте қосымша қаражатқа деген қажеттіліктің, сондай-ақ
әлеуметтік қозғалыстар әділетсіз салық салуды жоюды, яғни байлар мен
кедейлер арасында айырмашылық жасамауды талап етуі болды. Бұл салықтың
негізгі идеясы - салық төлеушінің табысын тікелей анықтау арқылы әділетті
салық салуды қамтамасыз ету.

Жеке табыс салығы экономикасы дамыған жетекші мемлекеттерде
мемлекеттік бюджет табыстарының басым бөлігін құрайтын салықтарға жатады.
Бұл кеңінен тараған салық болып табылады. Жеке табыс салығының даму
тенденцияларына әртүрлі теориялық мектептердің позициялары әсер етті, атап
айтқанда Кейнсиандық мектептің жақтаушылары жеке табыс салығының
прогрессивті шкала бойынша алынуын дәлелдеді, себебі олардың позициясы
бойынша төмен деңгейлі табыстар тез арада тұтынуға кетеді, сәйкесінше
тұтынушылық сұранысты ынталандырады, ал жоғары деңгейлі табыстардың көп
бөлігі жинақтарға айналып, өндірісті салыстырмалы түрде төмен деңгейде
ынталандырады, ал Монетаристердің “ұсыныс теориясына” сәйкес жоғары
деңгейлі табыстардан жиналатын жинақтар инвестицияларды ұлғайтуға кететін
қаржылық ресурстарды құрайды, сәйкесінше жеткілікті капиталмен қаруланған
кәсіпорындардың тиімді қызметі экономикалық өсуді қамтамасыз етеді. Соған
байланысты олар төмен деңгейлі пропорционалды салықтарды ұсынады, сөйтіп
өндірістің жоғарылауы да қамтамасыз етіледі.
Монетаристер қалталы халық бөлігінің салықтарын азайту идеясын
әлеуметтік әділеттілік қағидасына негіздеді, яғни олардың ойынша мұндай
азаматтарды қоғамда маңызды және жоғары бағаланатын қызмет атқаруына
байланысты жоғары салықтармен жазалауға болмайды. Ұсыныс экономикасы
теориясының идеяларының әсерінен көптеген елдерде жеке табыс салығының
ставкалары төмендеді. Дамыған елдерде жеке табыс салығы прогрессивтік шкала
бойынша есептелінеді, шкалалардың саны екіден (Ұлыбритания және АҚШ) бастап
он төртке дейін (Франция) жетеді. Прогрессивтік шкаланың енгізілуі
макроэкономикалық тұрғыдан қарағанда елдегі табыстар теңсіздігінің азаюына
әсер етті. Мысалы, АҚШ-та ең жоғарғы ставка жетпістен отыз үш процентке
дейін төмендеді. Жеке табыс салығының экономикалық рөлін бағалай отырып,
батыс экономистері оны енгізілген автоматтандырылған тұрақтандырғыш ретінде
қарастырады.
Дамыған шет мемлекеттерде бұл салық түрі бюджеттің кіріс бөлігінің
негізі болып табылады.
Салық салу жүйесінде орталық орынды жеке табыс салығы алады. Жеке
табыс салығы мемлекеттің экономикалық реттеу тұтқаларының бірі. Бұл салық
арқылы мемлекет әртүрлі мәселелерді шешуге тырысады, атап айтқанда барлық
деңгейдегі бюджеттерді ақшалай түсімдермен қамтамасыз ету, халықтың табыс
деңгейін реттеу, алынған табысты рационалды пайдалануды ынталандыру. Жеке
табыс салығы халықтың нақты табыстарының деңгейіне ықпал етеді. Кез-келген
жеке тұлға табысының көптігіне немесе аздығына қарамастан жеке табыс
салығын төлеуге міндетті. Бұл салық азаматтардың табысынан тікелей алынады.
Салықтарды мынадай ерекшелік белгілері бойынша жіктейміз:
1. Салық салу объектісіне байланысты;
2. Қолдануына қарай;
3. Салық салу оргынына байланысты;
4. Экономикалық ерекшелігіне байланысты;
5. Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай;
Салық салу объектісіне қарай салықтар тікелей және жанама салықтар
болып жіктеледі.
Тікелей салықтар тікелей табысқа немесе мүлікке салынады.
Тікелей салықтар мынадай салықтар жатады:
- Корпорациялық табыс салығы;
- Жеке табыс салығы;
- Жер салығы;
- Көлік құралдарына салынатын салық және т.б.
Жанама салықтарды тұтынушы төлейді. Тауар немесе қызмет бағасына алдын
ала салық еңгізілгендіктен, іс жүзінде оны бюджетке сатушы аударады. Жанама
салықтарға мыналар жатады:
- қосылған құнға салынатын салық;
- акциздер;
Бюджетке түскен соң қолданылатын белгісіне қарай салықтар жалпы және
арнайы болып жіктеледі.
Жалпы салықтар бюджетке түскен соң, жалпы мақсатта жұмсалады. Оған
корпорациялық табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық және т.б.
Арнайы салықтар бюджетке түскен соң, алдың ала белгіленген нақты
шараларға жұмсалады. Мысалы, көлік құралдарына салынатын салық жол қорын
құруға жұмсалады.
Салық салу органнына байланысты салықтар жалпы мемлекеттік және
жергілікті болып бөлінсе, экономикалық белгісіне қарай табысқа салынатын
салық және тұтынуға салынатын салық болып жіктеледі.
Табысқа салынатын салықтар салық төлеушінің кез келген салық салынатын
объектісінен түсетін табысынан алынады. Олардың санатына мына салықтар
кіреді: табыс салығы, пайдаға салынатын салық.
Тұтынуға салынатын салықты салық төлеуші тауар немесе қызмет құнын
төлеген кезде төлейді. Оған қосылған құнға салынатын салық пен акциздер
жатады.
Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай салықтар нақтылы және
дербес болып бөлінеді.
Нақтылы салықтар салық төлеушінің салық салынатын объектісінің сыртқы
белгісіне қарай салынады. Оған жер салығы, мүлік салығы жатады.
Дербес салықтар салық төлеушінің салық салынатын объектісінен алатын
табыс мөлшеріне байланысты салынады. Оған корпорациялық табыс салығы, жеке
табыс салығы жатады. Осы жіктелудің нәтижесінде жеке табыс салығының бес
ерекшелік белгісі туындайды:
1) жеке табыс салығы тікелей салықтарға жатады, өйткені тікелей
табысқа салынады;
2) қолдануына қарай бұл салық жалпы мақсатта жұмсалатынға жатады;
3) салық салу органына байланысты жалпы мемлекеттік салық болып
табылады;
4) экономикалық ерекшелігіне байланысты табысқа салынатын салықтар
қатарына кіреді;
Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне байланысты дербес салық болып
табылады.
Салық жүйесінде жеке табыс салығының орны келесі факторлармен
анықталады:
-жеке табыс салығы нақты төлеушіден алынады;
-салық бюджетке уақытында түседі, яғни бюджетті ақшалай
қаражаттармен уақытылы қамтамасыз етеді;
-салық төлем көзінен алынады.
Жеке табыс салығының қоғам үшін әлеуметтік маңызы зор. Бұл салықтың
әлеуметтік мәні оны қоғамның экономикалық белсенді бөлігінің төлеуінде және
бұл салық арқылы қоғамның әртүрлі деңгейлі топтарының арасында табысты
қайта бөлуді жүргізуінде. Әділетті әлеуметтік бағыттағы қоғамда бұл салық
арқылы қоғамның бай азаматтары табыстарына сәйкес салықты көп төлейді,
сондықтан мұндай қоғамда салық салудың прогрессивтік шкаласы қолданылады.
Салық салынатын табысы бар жеке тұлғалар жеке табыс салығын төлеушілер
болып табылады. Жеке табыс салығы бойынша салық салу обьектілері болып
- төлем көзінен салық салынатын табыстар;
- төлем көзінен салық салынбайтын табыстар табылады.
Салық төлеушілердің төлем көзінен салық салынатын табыстарына мыналар
жатады:
a) қызметкерлердің табысы - жұмыс берүші есептеген және шегерімдер
сомасына азайтылған табыстары. Жұмыс беруші материалдық, әлеуметтік
игіліктер немесе өзге материалдық пайда түрінде берген табыстарды қоса
алғанда, жұмыс беруші төлейтін ақшалай немесе заттай нысандағы кез-
келген табыстары.
b) біржолғы төлемдерден алған табысы-салық төлеушілердің ҚР заңдарына
сәйкес заңды тұлғалармен және жеке кәсіпкерлерменжасасқан азаматтық
-құқықтық сипаттағы шарттар бойынша табысы, сондай-ақ жеке тұлғаларға
төленетін басқа да бір жолғы төлемдер.
c) жинақтаушы зейнетақы қорларынан берілетін зейнетақы төлемдері-салық
төлеушілердің зейнетақы жинақтарынан жинақтаушы зейнетақы қорлары
жүзеге асыратын, табыс есептеудің тиісті айына ҚР-ң заң актісімен
белгіленген айлық есептік көрсеткіш сомасына азайтылған төлемдер.
d) дивидендтер, сыйақы, ұтыстар түіндегі табыс,
Дивидендтер түріндегі табыстарға акция бойынша төленуге арналған
табыс, заңды тұлға мен оның қатысушылары арасында бөлінетін таза
табыстың бөлігі, заңды тұлғаны тарату кезінде мүлікті бөлуден түскен
табыстар жатса;
Сыйақы түріндегі табыстарға несие және депозит бойынша төлемдер,
қаржылық лизинг бойынша берілген мүлік бойынша төлем, жинақтаушы
сақтандыру шарттары бойынша төлемдер, ұзақ мерзімді бағалы қағаздар
бойынша төлемдер (дисконт, купон) жатады.
Ұтыстар түріндегі табыстарға салық төлеушінің конкурстарда,
фестивальдарда, лотереялардан, ұтыстардан алған натуралды немесе ақшалай
табыстары жатады.
Салық агенті дивидендтерді, сыйақыларды, ұтыстарды төлеген кезде салық
ұстап қалуға міндетті табысты төлеу формаса мен орнына байланыссыз. Олар
жұмысшының табысына жатпайды осыған байланысты әлеуметтік салық салынбайды
және міндетті зейнетақы төлемдері ұсталмайды.
e) стипендиялар-білім беру ұйымдарында оқып жүргендерге төлеуге арналған
ақша сомасы, сондай-ақ мәдениет, ғылым қайраткерлеріне, бұқаралық
ақпарат құралдары қызметткерлеріне және басқа жеке тұлғаларға төлеуге
арналған ақша сомасы,
f) жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша табысы-сақтандыру ұйымдары
жүзеге асыратын сақтандыру төлемдері, олар бойынша жинақтаушы зейнетақы
қорларындағы зейнетақы жинақтары есебінен, жұмыс берушілердің қаражаты
есебінен төленген сақтандыру сыйақылары жеке тұлғаның жинақтаушы
сақтандыру шарттары бойынша табысы сонымен қатар жеке тұлғалардың
жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша табысына сақтандыру ұйымдары
жүзеге асыратын сақтандыру төлемдері сомасының сақтандыру сыйақыларының
сомасынан асып кеткен сомасы.
Төлем көзінен салық салынбайтын табыстарға мыналар жатады:
1) мүліктік табыс, оның ішінде:
-кәсіпкерлік қызметте пайдаланбайтын, атап айтқанда бір жылдан аз
уақыт меншік құқығында болған жылжымайтын мүлік; бағалы қағаздар, сондай-ақ
заңды тұлғаға қатысу үлесі; қымбат бағалы тастар мен қымбат бағалы
металдар, олардан жасалған зергерлік бұйымдар, өнер туындылары мен
антиквариаттарды сату кезіндегі олардың құнының өсімі және мүлікті жалға
беруден алынған табыс жатады.
2) адвокаттар мен жеке нотариустарың табысы-заң көмегін, нотариаттық іс-
әрекеттер ақысын қоса алғанда, адвокаттық және нотариаттыққызметті жүзеге
асырудан түскен табыстардың барлық түрлері, сондай-ақ қорғау мен
өкілдіккебайланысты шығыстардың орнын толтырудан алынған сомалар,
3) жеке кәсіпкердің салық салынатын табысы. Жеке кәсіпкердің салық
салынатын табысына төлем көзінен салық салынбайды. Демек, салық салынатын
табысы заңды тұлғаның табысы сияқты, яғни жылдық жиынтық табыс пен
шегерімдер айырмасы арқылы және түзету жасау негізінде анықталады. Жеке
табыс салығын есептеу белгіленген ставкаларды қолдану арқылы жүргізіледі.
Салық кезеңінің ішінде жеке кәсіпкерлер табыс салығы бойынша аванстық
төлемдер жасайды. Салық қорытындысы бойынша жеке табыс салығын төлеу
жасалған аванстық төлемдерді ескере отырып, жеке табыс салығы бойынша
декларацияны өткізу мерзімінен кейін 10 жұмыс күні ішінде салық
төлеушімен дербес жүргізіледі.
Төлем көзінен салық салынбайтын табыстарға салық салу келесі
қағидаларға негізделеді:
- салық жеке тұлғамен дербес есептеледі,
- егер салық төлеуші жеке тұлғаның төлем көзінен салық салынбайтын
табыстарының бірнеше түрі болатын болса, онда бұл табыстар салық салу
мақсатында жинақталып есептелінеді,
- төлем көзінен салық салынбайтын табыстары бойынша салықты төлеу салық
төлеушімен дербес жүргізіледі,

төлем көзінен салық салынбайтын табыстар бойынша жеке табыс салығын
есептеу кезінде салық шегерімдерін жасауға рұқсат етіледі.

Салық шегерімдеріне мыналар жатады:

a) ҚР-ң заң актісінде табысты есептеудің тиісті айға белгіленген бір айлық
есептік көрсеткіш мөлшеріндеге сома,
b) Асырауында адам пайда болған айдан бастап қызметкердің асырауындағы
отбасының әрбір мүшесіне айлық есептік көрсеткіш мөлшеріндегі сома.
Асырауындағы адам – салық төлеушінің табысы есебінен өмір сүретін және
айына бір айлық есептік көрсеткіш мөлшерінен асатын жеке табыс көзі
жақ, салық төлеүшінің отбасы мүшесі.
c) Жинақтаушы зейнетақы қорларына ҚР-ң заңдарында белгіленген мөлшерде
төленетін міндетті зейнетақы жарналары.
“Еңбек туралы” ҚР-ң Заңына сәйкес жеке тұлға жеке еңбек
шарттарын бірнеше жұмыс берушілермен жасай алады, ал айлық есептік
көрсеткіш мөлшеріндегі шегерім тек қана айына бір рет жасалады. Осы
жағдайды ескере отырып жұмысшы айлық есептік көрсеткіш мөлшеріндегі
шегерім бойынша өтінішті қандай жұмыс орнына беретінін өзі біледі. Жеке
тұлға өтінішті бірнеше жұмыс орындарына беретін болса, жауапкершілікке
тартылады.

Жеке табыс салығының сомасы мына салық ставкаларының негізінде
есептеліп, анықталады:
1) 15еселенген жылдық есептік Салық салынатын кіріс сомасы- нан 5
көрсеткішке дейін пайыз
2) 15 еселенген жылдық есептік 15 еселенген жылдық есептік
көрсеткіштен 40 еселенген жылдық көрсеткіштен салық сомасы + одан
есептік көрсеткішке дейін асатын сомадан 10 пайыз
3) 40 еселенген жылдық есептік 40 еселенген жылдық есептік
көрсеткіштен 600 еселенген жылдық көрсеткіштен салық сомасы + одан
есептік көрсеткішке дейін асатын сомадан 20 пайыз
4) 600 еселенген және одан жоғары 600 еселенген жылдық есептік
көрсеткіштен салық сомасы + одан
асатын сомадан 30 пайыз

Дивидендтер, сыйақылар мен ұтыстар түріндегі табыстарға 15
пайыздық ставка бойынша салық салынса, адвокаттардың және
нотариустардың табыстарына 10 пайыздық ставка бойынша салық салынады.
Жеке тұлғалардың табыстарының мынадай түрлеріне салық
жеңілдіктері қолданылады:

- ҚР-ның заңдарында белгіленген мөлшерде мемлекеттік бюджет қаражаты
есебінен төленетін атаулы әлеуметтік көмек, жәрдемақылар мен өтемдер;
- Балаларға және асырауындағы адамдарға алынған алименттер;
ҚР-ның заңдарына сәйкес қызметкерге еңбек міндеттерін орындау
кезінде мертігуіне немесе денсаулығының өзге де зақымдануына байланысты
келтірілген зиянның орнын толтыру;
- Мемлекеттік бағалы қағаздармен жасалған операциялардан түскен табыстар;
- Лотерея бойынша бес айлық есептік көрсеткіш шегіндегі ұтыстар;
- Гранттар қаражаты есебінен төленетін төлемдер;
- Экологиялық апат немес ядролық сынақ полигонындағы ядролық сынақтар
салдарынан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау туралы ҚР-ның
заңдарына сәйкес төленетін төлемдер;
- Ұлы Отан соғысына қатысушылардың және оларға теңестірілген адамдардың,
бірінші және екінші топтағы мүгедектердің, сондай-ақ бала кезінен
мүгедек адамның ата-аналарының біреуінің салық жылы ішіндегі айлық
есептік көрсеткіштің 480 еселенген шегіндегі табыстары, үшінші топтағы
мүгедектердің бір жыл ішіндегі айлық есептік көрсеткіштің 240 еселенген
шегіндегі табыстары;
- Қор биржасының А және В ресми тізіміндегі акциялар мен
облигацияларды өткізу кезінде құн өсімінен алынатын табысы;
- Мемлекеттік бюджет қаражаты есебінен төленетін біржолғы төлемдер;
- Салық жылы ішінде медициналық көмек көрсетілердің ақысын төлеу үшін,
бала туған кезде, жерлеу үшін берілетін, құжатпен расталған есептік
көрсеткіштің 50 еселенген шегіндегі біржолғы төлемдер;
- ҚР-ның азаматтары болып табылмайтын дипломатиялық немесе консулдық
қызметкерлердің ресми табыстары;
- ҚР-ның азаматтары болып табылатын және ҚР-ның шет елдердегі
дипломатиялық және оларға теңестірілген өкілдіктерінде қызметте жүрген
жеке тұлғалардың мемлекеттік бюджет қаражаты есебінен шетелдік
валютамен төленетін ресми табыстары;
- Жеке тұлға басқа жеке тұлғадан сыйға немесе мұраға алған мүліктің құны;
- Iзгілік, қайырымдылық көмек түрінде алынған мүліктің құны және
басқалар.

Жеке табыс салығының алыну механизмі
Қазақстан Республикасында жеке табыс салығы екі тәсілмен алынады:
1) төлем көзінен;
2) декларация бойынша.
Сонымен қатар еліміздің салық заңнамасына сәйкес шағын бизнеспен
айналысатын жеке тұлғаларға арнайы салық режимдері қарастырылған.
Табысты төлем көзінен ұстау салық агентіне жүктеледі. Салық агенті
салықты толық, дұрыс есептеп бюджетке аудару жауапкершілігі жүктелген заңды
тұлға немесе жеке кәсіпкер. Бұл тұлға жеке табыс салығын есептеу мен ұстап
қалуды төлем көзінен салық салынатын табыс төленетін күннен кешіктірмей
жүргізеді және салық төлеушілердің тұрған жері бойынша есепті айдың табысын
төлеудің соңғы күнінен кейінгі бес жұмыс күні ішінде салық төлеуді жүзеге
асырады. Салық агенті төлем көзінен салық салынатын, төленген табыстарға
қатысты жеке табыс салығы бойынша есеп-қисапты әрбір тоқсан үшін есепті
тоқсаннан кейінгі айдың 15-нен кешіктірмей салық органдарына табыс етеді.
Салық төлеуші жеке тұлға алдын ала салық азайтылған табыс алады, өйткені ол
кәсіпорын бухгалтериясында ұсталы, есептеліп қалады. Салық төлеуші шін бұл
автоматтандырылған ұстап қалу әдісі.
Декларация бойынша салық төлеу бұл салық төлеушінің белгіленген
уақытта салық органына өзінің салық міндеттемелері туралы ресми өтінішін
ұсыну, яғни декларацияда салық төлеушінің көрсеткен табыс және шегеріс
көлемдері мен жеңілдіктер ескеріледі.
Декларация бойынша салық алу салық төлеушімен дербес жүргізіледі.
Салық төлеушілердің міндетіне декларацияны салық органдарына тапсыру және
салықты дер кезінде төлеу жатады.
Уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген нысандағы жеке табыс салығы
бойынша декларацияны келесі салық төлеушілер тапсырады:
- төлем көзінен салық салынбайтын табыстары бар адамдар;
- салық жылында 2000 айлық есептік көрсеткіштен жоғары сомаға бір жылғы
ірі сатып алуды іске асырған салық төлеушілер;
- ҚР-ның шегінен тыс жерлерден табыстар алатын жеке тұлғалар;
- ҚР-ның шегінен тыс жерлердегі шетелдік банктердегі шоттарында ақшасы
бар жеке тұлғалар;
- ҚР Парламентінің депутаттары, судьялары;
- Мемлекеттік қызметшілер үшін көзделген заң нормаларын қолданылатын
адамдар.
Жеке табыс салығы бойынша декларация есепке тіркелген орны бойынша
салық органына салық жылынан кейінгі жылдың 31-наурызынан кешіктірілмей
табыс етіледі.
Бірінші әдіске қарағанда декларация бойынша салық алу кезінде салық
сомасын дұрыс есептемеу, салық сомасын уақытында төлемеу жауапкершілігі
салық төлеушінің өзіне жүктеледі. Төлем көзінен салықты дұрыс ұстамау,
салық салу объектісін төмендету, салықты бюджетке дер кезінде аудармау
жауапкершілігі салық агентіне жүктеледі. Жеке табыс салығын алуда екі
әдісті бірдей қолдану төлем кезінен салық салу кезінде бюджетке салықтық
түсімдердің тұрақты түсуін қамтамасыз етуімен түсіндіріледі. Екінші әдісті
қолдану дербес алынатын табысқа дұрыс салық салуды қамтамасыз етеді. Салық
төлеуші салық органдарына берген жалған ақпарат үшін әкімшілік
жауапкершілікке тартылады.
Салық заңнамасымен белгiленген талаптарға сай келетiн жеке кәсiпкерлер
және заңды тұлғалар Салық кодексінiң мақсаттары үшiн шағын бизнес
субъектiлерi деп танылады. Арнаулы салық режимi шағын бизнес субъектiлерi
үшiн, төлем көзінен қсталатын салықтарды қоспағанда, әлеуметтiк салықты
және корпорациялық немесе жеке табыс салығын есептеу мен төлеудiң
оңайлатылған тәртiбiн белгiлейдi.
Шағын бизнес субъектiлерi салықтарды есептеу мен төлеудiң, сондай-ақ
олар бойынша салық есептiлiгiн тапсырудың төменде аталған тәртiптерiнің
бiреуiн ғана дербес таңдауға құқылы:
1) жалпыға бiрдей белгiленген тәртiп;
2) бiржолғы талон негiзіндегi арнаулы салық режимi;
3) патент негiзiндегi арнаулы салық режимi;
4) оңайлатылған декларация негiзiндегi арнаулы салық режимi.
Бiржолғы талон негiзiндегi арнаулы салық режимiн қызметi ара-тұра
сипатта болатын жеке тқлғалар қолданады. Жылына бәрiн жинақтағанда тоқсан
күннен аспайтын қызмет ара-тұра сипаттағы кәсiпкерлiк қызмет деп қғынылады.
Қызмет түрлерiнiң тiзбесiн, бiржолғы талондардың нысаны мен берiлу
тәртiбiн уәкiлеттi мемлекеттiк орган белгiлейдi. Бiржолғы талондардың құны
кiрiс алынатын объектiнiң орналасқан жерiн, түрiн, қызметтi жүзеге асыру
жағдайларын, сапасы мен көлемiн, сондай-ақ қызметпен шұғылдану тиiмдiлiгiне
ықпал ететiн басқа да факторларды ескере отырып, салық органы жүргiзген
орташа күндiк хронометраждық қадағалау мен зерттеу деректерi негiзiнде
жергiлiктi өкiлдi органдардың шешiмiмен белгiленедi, ал жалдамалы еңбектi
қолданбай бiржолғы талон негiзiнде ара-тұра сипаттағы қызметтi жүзеге
асыратын жеке тұлғалар әлеуметтiк салық төлеушiлер болып табылмайды және
жеке кәсiпкер ретiнде мемлекеттiк тiркеуден босатылады.
Патент негiзiндегi арнаулы салық режимiн мынадай талаптарға сай
келетiн:
1) жалдамалы қызметкерлердiң еңбегiн пайдаланбайтын;
2) жеке кәсiпкерлiк нысанындағы қызметтi жүзеге асыратын;
3) жыл iшiндегi табысы 1,5 миллион теңгеден аспайтын жеке кәсiпкерлер
қолданады.
Патент негiзiнде арнаулы салық режимiн қолдануға мүмкiндiк бермейтiн
жағдайлар туындаған ретте салық төлеушi оңайлатылған декларация негiзiнде
арнаулы салық режимiне не салықты есептеу мен төлеудiң жалпыға бiрдей
белгiленген тәртiбiне өтiнiш негiзiнде ауысады. Аталған өтініш патент
негізінде арнаулы салық режимін қолдануға мүмкіндік бермейтін жағдайлар
туындаған кезде беріледі. Патент жеке кәсiпкерге бiр күнтiзбелiк жыл
шегiнде кемiнде бiр ай мерзiмге берiледi. Жеке кәсiпкер патент алу үшiн
кәсіпкерлiк қызметтi жүзеге асыратын жерi бойынша салық органына қызмет
түрiн көрсете отырып, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.