Қазақстан Республикасында қосылған құнға салынатын салықтың қалыптасуы мен дамуының алғы шарттары
ЖОСПАР
Кіріспе 3
1 Қосылған құнға салынатын салықтың теориялық негіздері 4
1.1 Қосылған құнға салынатын салық: экономикалық мәні мен мазмұны 4
1.2. Қазақстан Республикасында қосылған құнға салынатын салықтың
қалыптасуы мен дамуының алғы шарттары. 11
Қорытынды 16
Қолданылған әдебиеттер 17
Кіріспе
Қандай да болмасын мемлекеттің атқаратын қызметінің ең маңызды, басты
түрі мемлекеттік кірістерді қалыптастыру екені бізге белгілі. Мемлекеттік
кіріс деп, мемлекет қарамағына әртүрлі түсім көздерінен келіп түсетін және
өзіне тән міндеттерін шешуге, сондай-ақ функцияларын жүзеге асыруға
пайдаланылатын қаржылық ресурстарды айтуға болады. Сол мемлекеттік
кірістердің қатарынан салықтар да өзіне тиісті, өте маңызды орын алады.
Салықтар мемлекеттің басқа да атрибуттары сияқты (мысалы, өкімет
билігі, мемлекет аумағы, егемендігі, қарулы күштері, қаржылары және т.б.)
мемлекеттер құрыла бастаған кезде пайда болған және олар әрқашан да
мемлекеттің мемлекет болып қалыптасуының, сондай-ақ оның өсіп өркендеуінің
негізгі материалдық тірегі болып табылған. Алғашқы кездерде мемлекетті
ұстауға қажетті қаражаттар сол мемлекет тұрғындарынан заттай немесе ақшалай
күйінде алынған болса, кейіннен олар тұрақты, жүйелі түрде ақшалай алынатын
міндетті төлемдерге - салықтарға айналған.
Экономикалық категория ретінде салықтар - бұл шаруашылық жүргізуші
субъектілерінің, жеке тұлғалардың мемлекетпен арасындағы туындайтын
қаржылық қатынастың жиынтығы.
Салықтар дегеніміз, заңды және жеке тұлғалардан мемлекеттік бюджетке
белгілі бір мөлшерде белгілі бір мерзімде заңға сәйкес төленетін міндетті
төлемдер. Осы берілген түсінікті (ұғымды) жан-жақты талдап, салыстыру
мақсатында басқа да авторлардың көзқарасына тоқталайық.
Қазақстандық белгілі экономист - ғалым Қарағұсова Г.Ж. “салықтар деп,
жалпы мемлекеттік мұқтаждарды өтеуге жұмсалатын және қабылданған заң
негізінде мемлекетке алынатын еріксіз немесе міндетті алымдарды айтады”
деген анықтама береді.
Ең қысқаша берілген ұғым Мельников В.Д. мырзанікі болуы керек:
“Салықтар - белгілі бір көлемде және мерзімде алынатын заң жүзінде
көзделген (қарастыралған) міндетті төлемдер”.
Салықтар - өркениет үшін төленетін төлемдер. Сондықтан оның қандай
түрінен болмасын жалтаруға болмайды. Қазақстан Республикасы Президентінің
1995 жылғы 24 сәуірде қабылдаған заң күші бар “Салықтар мен бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Жарлығы барлық салық
органдарына үлкен жауапкершілік жүктейді. Мұнда салық қызметкерлерінің
атқаратын жұмыстары нақтылы көрсетілген.
Бұған дейін республика бойынша салық салудың 41 түрі болса, қазір
олардың шамамен 17 түрі ғана бар. Нақтылап айтар болсақ, әр облыс
бюджетінен табыстары мынадай салықтар мен төлемдер есебінен құралады. Атап
айтқанда, заңды тұлғалардың табыс салығы, әлеуметтік салық, су үшін төлем
ақы, кәсіпкерлердің табыс салығы, мүлік салығы, жер салығы, мемлекеттік баж
салығынан түсетін түсімдер. Міне салықтың осы 7 түрінен ақша бюджет
қалтасына тұрақты түсіп отырады.
1 Қосылған құнға салынатын салықтың теориялық негіздері
1.1 Қосылған құнға салынатын салық: экономикалық мәні мен мазмұны
Жалпы, салық жүйесінде негізгі рөльді жанама салықтар алады. Оларға:
қосылған құн салығы, акциздер, баж салықтары жатады.
Жанама салықтарды сатушы емес сатып алушы, яғни тұтынушы төлейді. Тауар
немесе қызмет бағасына алдын-ала салық енгізілгендіктен, іс жүзінде оны
бюджетке сатушы аударады.
Жоғарыда аталған салықтардың ішінде және бюджет кірістерінің көздері
құрамында ең маңызды рөльді “Қосылған құнға салынатын салық” алады.
Тұтыну салықтары жанама салықтардың маңызды тобы ретінде дамыған
мемлекеттердің салық салу тәжірибесінде ертеден қолданылуда. Алғашқыда,
1950 жылдарға дейін бұл топқа тек екі салық кірді: айналым салығы және
сатуға салынатын салық.
Айналымға салынатын салық- өзінің табиғатына сәйкес тауар айналымының
өндірушіден соңғы тұтынушыға дейінгі қозғалысының әрбір стадиясында,
бірнеше рет салынады.
Сатуға салынатын салық- тауарды соңғы өткізу кезінде тауар құнынан
процент түрінде алынады.
Айналым салығын сату салығынан ерекшелендіретін белгілер:
1) барлық сатылар өндіріс сатыларына қарамастан, соңғы тұтынуға тәуелсіз.
Тікелей салықтардан айырмашылығы кәсіпкерлік пайдаға салық салуға немесе
тұрғылықты халық пайдасына салық салуға негізделген.
2) Барлық немесе соңғы тұтынудың бөлігінен түрлі тауар топтарына тең
ставкалар мөлшерінде салық салу. Оның акциз, кедендік баждар тәрізді
жанама салықтардан айырмашылығы тек қазыналық емес, басқа мақсаттарды
көздейді. Мысалы, акциздерді арнайы тауар топтарынан (ішімдік және темекі
өнімдері) осы өнімдерді тұтыну арқылы жоғары пайда алу мақсатында жүзеге
асырылады және кейде қосымша түрде жоғарғы баға көмегімен осы өнімдерді
тұтыну мақсатын көздейді. Кеден баждарынан тек сыртқы саудалық емес
өнімдермен байланысты, қазыналық және басқа мақсаттарды, мысалы импортты
баждар отандық өндірушілерді қорғау үшін қолданылады. Экспортты баждар –
арнайы тапшы тауарларды шетелге шығаруды шектеуді көздейтін тауарлардан
алынады.
3) Салықтарды тұтыну мемлекеттік кіріс бөліктерін қандайда бір алынған
салық кірістерін толықтыру үшін қызмет етеді. Әлеуметтік сақтандыру
тәрізді кәсіпкерлердің жарнамалары жанама салықтың осындай түрлерінен
ажыратылады. Бұл салықтық жарналар тұтыну есебін толықтырады, мақсатты
бағыттағы кейінірек қолданылған әлемметтік қамтамасыз етілген түрлі
мемлекеттік бағдарламаларды қаржыландыру арқылы бюджеттің кіріс бөлігін
торлықтыруға арналған.
1950 жылға дейін Батыс елдерінде осы екі жанама салық түрі билік етті,
соңында олар бірте – бірте қосылған құнға салынатын салықпен ауысты. Бұл
ауысу түрі ұзақ тарихи жағдайдан кейін ғана болды.
Айналымға салынатын салық Батыс елдерімен бірінші дүниежүзілік соғысы
кезінде күннен- күнге жоғары қарқынмен өсіп тұрған әскери шығындарды жабу
үшін қолданылды. Бұл кәсіпкерлер мен тұтынушылар тарапынан үлкен наразылық
туғызды. Себебі, тауар қанша өндірістік және айналым стадиясынан өтсе,
тауар бағасы соншалықты қымбаттай берді де, нәтижесінде осы тауарды
тұтынудың азаюына әкелді.
Айналым салығы келесі негізгі қағидалар негізінде құрылды. Ол
мемлекеттік салалық ұйымдар, ұйымдарға кірмейтін мемлекеттік кәсіпорындар
мен өз өндірісі негізінде тауарларды сататын кооперативтік ұйымдардан
бөлінеді. Осындай негізде салық тауар айналымынан бөлінді, яғни өндірістік
шаруашылық қажеттіліктер мен халықтың тұтыну мүмкіндіктерін
қанағаттандыруға бағытталған тауар айналымдарынан бөлінді.
Салықтан бөлінетін айналымды анықтауда тек тауар айналымы ұғымы ғана
емес, тараптарға сату ұғымы да кіреді. Мұндай сатудың айырушы белгісі – сол
шаруашылық шегінде тауарларды сататын құжат болып табылады.
Бір ұйымның кәсіпорындары арасында жасалатын тауарларды сату
айналымдары ішкі болып саналды және салық салудан босатылды. Бұл әдіс
шаруашылық ұйымдарда жасалатын шикізат өнімдері өндірісін ынталандыру
мақсатына көзделген. Осы арқылы өнімнің өз құнын төмендету тек салық
айналымынсыз баға белгілеу жолымен ғана емес, өндіріс үшін өндірілетін
шикізат шығындарын қысқарту жолымен өз мақсатына жетті. Тиісті тауар
бағасымен алынатын қоғамның таза табысының шешуші бөлігі бюджетке осы тауар
арқылы бір рет түсті. Салық айналымын төлеудің бір жақтылығы төлеушілер
санын азайтты, салықты төлеу мен бөлуге бақылауды жеңілдетті.
Әр ұйымдық сала бойынша өнім айналымы процент есебінен 1 процент
ставкасы белгіленді. Барлығы өндірістік сала ұйымдар санына сәйкес 46 салық
ставкасы белгіленді. Салық әр сатылған тауар бойынша банк мекемесінде
тиісті сатып алушының ағымдағы шот сомаларын бюджет есебіне енгізу
автоматты бөлу арқылы төленді.
1931 жылы І - жарты жылдығында салық айналым төлеушілері кәсіпорынның
алдыңғы квартал жоспарлы айналымын негіздейтін салықтың кварталды қаржылық
жоспар сомаларын енгізуі және бұл жоспарларды әр айдың 25 – нен мемлекеттік
банк мекемесіне мемлекеттік бюджет есебінен төлеушілер есептерінің салық
сомаларын беруі қажет.
Жалпы маңызға ие кәсіпорынның салық айналымын жұмылдыру республикалық
және жергілікті қаржы органдарымен жүзеге асырылды. Осындай негізде салық
төлеудің орталықтандырылған тәртібі белгіленді.
Салық реформасы кезінде елеулі кемшіліктер жіберілді, бірінші кезекте
салық төлеудің бірден орталықтануы.
Салықты кәсіпорын немесе шаруашылық ұйымдар өндірушілері емес,
тұрғылықты жері бойынша салалық ұйымдар төледі.
1931 жылы жалпы сипатқа ие ұйымдар барлық салық айналымының 94( сомасын
төлеуге міндетті болды. Мұндай тәртіп жергілікті қаржылық органдардың
салықты есептеу және кәсіпорындардың өндірістік жоспарларын орындауға
бақылауын шектеді. Жергілікті бюджеттер үшін салық шегерімдері нақты
сомаларда белгіленді.
Салық айналымының салалық ставкасы деп аталатын иесізденген ставкалар
жүйесінің салық айналымына түсуі теріс қалыптасты. Ставка көбінесе барлық
біріктірілген айналым шегерімдерімен анықталынды, ол тауар топтары
салықтарын иесіздік арқылы жұмылдыруды көздеді. Ставкалардың мұндай жүйесі
маңызы бойынша салық айналымын нақты тауар бағаларынан және қоғамның таза
табысы жинақтары кезеңінің кейінделуін білдірді.
Салалық ставкалардың көптігі 1929–1930 жылдары баға құрылымы мен
ассортиментіне сәйкес келді және бірыңғайланған салық айналымдарындағы сала
төлемдері деңгейімен анықталынды. Салалық ставка жүйесі бағаны жоспарлауды
қиындатты және өнімнің жеке түрлерінің азаюына әкеліп соқты, шаруашылық
есеп айырысуды әлсіретті.
Салық айналымын орталықтан алу кері әсерін тигізді және бірыңғай
салалық ставкалардың болуы салықты фактілі емес, жоспарлық айналымнан алуды
төмендетті. Салық реформасының кемшіліктері оның екі сатысында болды, яғни
1931 жылдан кейін салық айналымын алу жүйесіне маңызды келесідей өзгертулер
енгізілді.
Салық айналымын алу тәртібі орталықтандырылған салалық ұйымдарда
біртіндеп бірлестіктер құрамына енетін жекетрестер мен кәсіпорындардан
деорталықтандырылған салық алумен ауыстырылды. Деорталықтандырылу тәртібіне
ену тек салықтың түсуін жеделдетіп қана қоймай, айналым есебінің
толықтығын, салық есептеу дұрыстығын қамтамасыз етті. Жергілікті басқару
органдарының бюджет алдындағы кәсіпорындарға қатысты міндеттерін орындау
мүдделілігін арттырды, қаржы органдарының өнімдерді өндіру мен сатуды
жүзеге асыру жоспарларын орындауды бақылауын күшейтті.
1932 жылдың бірінші қаңтарынан бастап салық айналымының салалақ
ставкалары мемлекеттік өндірістік кәсіпорынның тауарлық топтық
ставкаларымен алмастырылды. Салық ставкалары тауар бағасымен жүзеге
асырылатын қоғамның негізгі табыс деңгейі есебімен белгіленді. Айналым
салығының ставкалары 143–ке дейін жеткізілді.
Айналым салығының ставкалары өзгертілді, ол жеке салалар пайдалылығының
және тауарлардың өзгертілуімен байланысты болды. Айналым салығының
ставкалары айналым пайыздарында белгіленді, сонымен қатар салықты төлеу
мерзімі туралы өзгерістер болды.
Айта келе, айналым салығының жетіспеушілігі ол тауар өндірісі
процесіндегі әрбір кезекті стадияда соңғы өнім құнына нақты қосылған құнға
бұл салықтың байланыссыз болуы. Анығырақ айтсақ, айналым салығы әрбір
стадияда қосылған құнға байланысты емес өндірістік стадия санына байланысты
өзгеріп отырады.
Сондықтан, көптеген мемлекеттерде бірінші дүниежүзілік соғыс бітуімен
бұл салық түрін қолдану тоқтатылды.
Екінші дүниежүзілік соғыс басталғанда, әскери және фискалдық шығындарды
жабу үшін көптеген елдер айналым салығын қайта пайдалануға енгізді, ал
кейбір елдер сатуға салынатын салыққа көшті. Осы салықты қолдану кезінде
оның мынандай кемшіліктері шықты: бұл салықты қолданған мемлекеттер
тауардың өндірушіден тұтынушыға дейінгі қозғалысының әрбір стадиясына әсер
ете алмады. Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталуымен бұл елдер өздерінің
қаржылық шығындарын жабу үшін алдыңғы екеуіне қарағанда тиімді қосылған
құнға салынатын салықты енгізді.
Бүгінгі таңда қосылған құн салығы салыстырмалы түрде ең жас салықтың
бірі болып табылады. Бүгінгі күні қызмет атқарып, іс жүзінде пайдаланып
жүрген салықтар тәжірибеге ХІХ ғасырдың ортасында пайда болған. Кейбір
салықтар мысалы, акциз, жер салығы ерте заманда–ақ пайда болды. Қосылған
құн салығының негізгі құрылымы Францияда әйгілі, танымал экономист
М.Лореннің арқасында 1954 жылы жасалды. 1958 жылы Францияның салық жүйесіне
енгізіліп, қолдана бастады. Сол уақыттан бастап қосылған құн салығы
аналитикалық және статистикалық мақсатта ХІХ ғасырдың аяғында қолдана
бастады. Қосылған құн салығының пайда болуы мемлекеттік шығындардың өсуімен
және табыстарға деген мемлекеттің қажеттілігінің өсуімен байланыстырады.
Жанама салықтардың ең алғашқы түрі акциз болып табылады. Олар тауарлардың
бөлек түрлерінен алынады. Оған қарама - қарсы бағытта қосылған құн салығы
шығады, өйткені бұл салық тауарлардың барлық түрлерінен алынады және
әмбебап болып табылады.
Жоғарыда айтып өткендей, жанама салық салудың алғашқысы сатудан түсетін
салық болып табылады, сол уақытта ол қосылған құн салығымен салыстырмалы
түрде сәйкес келетін. Сатудан түсетін салықтың пайда болу себебін бірінші
дүниежүзілік соғыс кезеңіндегі “әскери шығындардың” көптігімен
байланыстырады. Салықтың бұл түрі тауардың өндірушіден тұтынушыға жылжу
барысында өтетін барлық сатыдан көп рет өндіріледі. Салықтың қызмет ету
нәтижесінде сатылатын тауарлардың бағасы өсе келе өндірушілер, сонымен
қатар тұтынушылар тарапынан келіспеушіліктер туғызды. Ең алдымен бұл
келіспеушіліктің себебі бұл тұтынушылардың, көп рет сату салығы өндірілетін
тауарды өте қымбат бағамен сатып алған болып табылады. Ал басқа жағынан
өндірушілер де бағаның өсуіне және сұраныстың күрт төмендеуіне байланысты
өндірілген өнімдерін өткізе алмай, зиян шекті.
Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін салықтың бұл түрі салық жүйесіне
алында. Екінші дүниежүзілік соғыс кезеңінде мемлекеттік бюджеттің үлкен
шығындарымен байланысты табыс бөлімінің өсуіне қосымша қайнар көздерді
қажет етті. Өндіріп алу сұраныстарына сай келетін сатудан алынатын салық
салық жүйесіне қайтадан енді. Осы салық пен салық салудың механизмі біршама
өзгерді. Біріншіден, ол тек қана бір жерден алына бастады, әрине бөлшек
сауда сатысында және капитал айналымын бәсеңдеткен жоқ. Екінші қорлардың
айналымдылығының өсуімен байланысты қазынаға түсімнің келіп түсу процесі
жылдамдатылды. Осы жағдайға байланысты мемлекет біршама шығынға ұшырады,
өйткені, тауар өндіру және тауар айналымы сатыларын толығымен бақылай
алмады. Салық салу объектісіне көп рет салық салған уақытта өндіріп алу
ұйымдары салықтық декларацияларды қабылдау барысында капитал қозғалысы
жөнінде ақпарат алуға мүмкіндік болатын. Ал тек бір рет салық салу
барысында – бөлшек сауда сатысында – бұндай мүмкіндік жойылатын. Айтылған
барлық факторлар қосылған құн салығының пайда болуына әкелді және бұл салық
мемлекетке өндіріс және тауар айналымының барлық сатысына бақылау орнатуға
мүмкіндік берді.
Қосылған құн салығының осылайша дүние жүзінде кең тарауы 1957 жылы
Римде Еуропалық Одақтың құрылуы барысында мүше мемлекеттер ортақ нарықты
құру мақсатында өздерінің салық жүйелерін бірыңғайға келтіруге қол қоюына
байланысты. 1967 жылы Еуропалық Экономикалық Одақтың екінші директивасында
қосылған құн салығы жанама салықтардың ішінде “ең басты салық” деп
жарияланды және бұл салықты 1972 жылға дейін салықтық жүйеде мемлекеттер
міндетті түрде енгізуін сұрады. Еуропалық Экономикалық Одақтың кеңесінің
алтыншы директивасында қосылған құн салығының бүгінгі күнгі жүйесін
қорытындылап бекітті. Содан кейін қосылған құн салығының мәлімдемелерін
1991 жылы оныншы директивамен бекітті және осы стандарттар Еуропалық
Экономикалық Одақ мүшелерінің салықтық заңдарына енгізілген. Қазіргі таңда
қосылған құн салығы әлемнің қырықтан астам елдерінде өндіріліп алынады.
Қосылған құн салығының әлемдегі көптеген елдерге таралуы оның өмірге
қабілеттілігін және нарықтық экономиканың барлық талаптарына сай келетінін
көрсетеді. Айта кететін жай, бұл салық түрінің салық салу тәжірибесіне
енуінің келесі факторлары бар:
Біріншіден тікелей салықтарда болатын кемшіліктер. Олардың қатарына
салық салудың ауырлығын, салық төлеуден бас тартудың көп болуын жатқызуға
болады.
Екіншіден, мәңгілік бюджет тапшылығы және салық салу базасын кеңейту
арқылы табыстарды көбейтуге деген мұқтаждықтың болуы.
Үшіншіден, салық жүйелерін экономикалық даму деңгейіне сәйкес өзгерту.
Кейбір елдерде қосылған құн салығын енгізу жақпады. Мысалы, 1970–ші
жылдардағы шикізатқа және еңбек күшіне бай Бразилия өзінің экономикалық
бағдарламасын жүзеге асыру барысында қосылған құн салығын енгізіп көрді.
Олар қосылған құн салығын тек штат аралық негізде енгізді және әр штаттың
есептеу тәсілдері үш түрлі болды (бүгінгі күнде де осындай). Осылайша
қосылған құн салығы Бразилияның салықтық жүйесіне енбеді.
1990 жылы Халықаралық валюталық қор және Біріккен Ұлттар Ұйымының даму
бағдарламасы Индонезия астанасы Джапартада “Азиядағы қосылған құн салығы”
атты біріккен семинар өткізді. Онда қосылған құн салығын енгізу барысындағы
кездесетін алғашқы қиыншылықтар туралы мәселелерді қарады.
Қосылған құн салығының кейбір мәселелеріне талдау жасап көрелік:
Біріншіден, салықтық жүйенің қалыптасу барысында қосылған құн салығы
және оның жанама салықтар арасындағы “негізгі бәсекелестері” – “бөлшек
сауда салығы” және “тұтыну табысына салынатын салық” арасындағы талдау
мәселесі.
“Бөлшек сауда салығы” айналыста қарапайым және тұтынушыға түсінікті
болып қызмет етуі шектеулі болғандықтан салық салу объектісі тек кейбір
тауар сатуда қолданады. Бұл салық қызметтерге салынбайды. Бірақ та, бағаның
көтерілуі бұл салықты да белсенді етіп көтереді. Өйткені әр өндірісті
өзгерту кезеңіндегі жалпы түсімнің ешбір шегерімсіз салық салынады және
барған сайын салықтық міндеттеме өсе береді.
Егер салықтық жүйеде бөлшек сауда салығынан басқа салық түрі болмаса,
онда тұтынушы белгілі тауардың бағасын басқа бағамен салыстыра алмайды.
Сонымен қатар бұл салық бөлу жүйесіндегі ең нашар звенодан ұсталады,
өндірістік сатып алу, сату барысында тек кассалық ведомость қана құжат бола
алады. Көбінесе нақты ақшаға тауар сатып алу барысында бұл фактіні ешкім
тіркемейді және тиісті сома банкіге өткізілмейді, сәйкесінше салық
төленбейді.
Өндірістік шығындар жиынтығы мен және түсім арасындағы айырмаға тұтыну
табысына салықты енгізу жөнсіз деп қарастыруға болады. Өйткені салық
төлеушілердің бұл салық түрінен талонда көптеген әдістерін біледі.
Мысал ретінде, алынған жалпы пайданы, өзіне және жұмысшыларына қосымша
еңбекақы ретінде (жәрдемақы, материалдық көмек, сыйақы) төлеуі мүмкін.
Қосылған құн салығы көптеген тауарлар мен қызметтерді қоса кең салық
салу базасы бар және ол шот–фактура негізінде жүйесінің барлық өзгерістік
шығындарын шегеріп қоймай тек алдыңғы кезеңдегі өндірісте шикізат және
материал сатып алу шығындары шегеріледі. Осының бәрі бюджетке шығын
келтірмей және өндірісті ауырлатпай ең төмен жарнаны енгізуге көмек береді.
Сондықтан қосылған құн салығы тұрақты және пайдалы 12-30( мемлекеттік түсім
әкеледі және жалпы ұлттық өнімнің 5–10(-ін құрайды. Жоғарыда айтылғандардың
барлығы Қазақстанның басынан өткен. Салықтық реформалаудың арқасында
қосылған құн салығының жарналары 28(-тен 20(-ке, одан 16(-ке төмендетілді,
соның өзінде бюджет түсімінің 25(-ін әкеледі.
Қосылған құн салығы осыншама жұмыс бәсеңділігі басқа салықтарға
қарағанда экономикалық жағдайға байланысты таптырарлық емес, әсіресе табыс
салығының базасы шектеулі, ал, ... жалғасы
Кіріспе 3
1 Қосылған құнға салынатын салықтың теориялық негіздері 4
1.1 Қосылған құнға салынатын салық: экономикалық мәні мен мазмұны 4
1.2. Қазақстан Республикасында қосылған құнға салынатын салықтың
қалыптасуы мен дамуының алғы шарттары. 11
Қорытынды 16
Қолданылған әдебиеттер 17
Кіріспе
Қандай да болмасын мемлекеттің атқаратын қызметінің ең маңызды, басты
түрі мемлекеттік кірістерді қалыптастыру екені бізге белгілі. Мемлекеттік
кіріс деп, мемлекет қарамағына әртүрлі түсім көздерінен келіп түсетін және
өзіне тән міндеттерін шешуге, сондай-ақ функцияларын жүзеге асыруға
пайдаланылатын қаржылық ресурстарды айтуға болады. Сол мемлекеттік
кірістердің қатарынан салықтар да өзіне тиісті, өте маңызды орын алады.
Салықтар мемлекеттің басқа да атрибуттары сияқты (мысалы, өкімет
билігі, мемлекет аумағы, егемендігі, қарулы күштері, қаржылары және т.б.)
мемлекеттер құрыла бастаған кезде пайда болған және олар әрқашан да
мемлекеттің мемлекет болып қалыптасуының, сондай-ақ оның өсіп өркендеуінің
негізгі материалдық тірегі болып табылған. Алғашқы кездерде мемлекетті
ұстауға қажетті қаражаттар сол мемлекет тұрғындарынан заттай немесе ақшалай
күйінде алынған болса, кейіннен олар тұрақты, жүйелі түрде ақшалай алынатын
міндетті төлемдерге - салықтарға айналған.
Экономикалық категория ретінде салықтар - бұл шаруашылық жүргізуші
субъектілерінің, жеке тұлғалардың мемлекетпен арасындағы туындайтын
қаржылық қатынастың жиынтығы.
Салықтар дегеніміз, заңды және жеке тұлғалардан мемлекеттік бюджетке
белгілі бір мөлшерде белгілі бір мерзімде заңға сәйкес төленетін міндетті
төлемдер. Осы берілген түсінікті (ұғымды) жан-жақты талдап, салыстыру
мақсатында басқа да авторлардың көзқарасына тоқталайық.
Қазақстандық белгілі экономист - ғалым Қарағұсова Г.Ж. “салықтар деп,
жалпы мемлекеттік мұқтаждарды өтеуге жұмсалатын және қабылданған заң
негізінде мемлекетке алынатын еріксіз немесе міндетті алымдарды айтады”
деген анықтама береді.
Ең қысқаша берілген ұғым Мельников В.Д. мырзанікі болуы керек:
“Салықтар - белгілі бір көлемде және мерзімде алынатын заң жүзінде
көзделген (қарастыралған) міндетті төлемдер”.
Салықтар - өркениет үшін төленетін төлемдер. Сондықтан оның қандай
түрінен болмасын жалтаруға болмайды. Қазақстан Республикасы Президентінің
1995 жылғы 24 сәуірде қабылдаған заң күші бар “Салықтар мен бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Жарлығы барлық салық
органдарына үлкен жауапкершілік жүктейді. Мұнда салық қызметкерлерінің
атқаратын жұмыстары нақтылы көрсетілген.
Бұған дейін республика бойынша салық салудың 41 түрі болса, қазір
олардың шамамен 17 түрі ғана бар. Нақтылап айтар болсақ, әр облыс
бюджетінен табыстары мынадай салықтар мен төлемдер есебінен құралады. Атап
айтқанда, заңды тұлғалардың табыс салығы, әлеуметтік салық, су үшін төлем
ақы, кәсіпкерлердің табыс салығы, мүлік салығы, жер салығы, мемлекеттік баж
салығынан түсетін түсімдер. Міне салықтың осы 7 түрінен ақша бюджет
қалтасына тұрақты түсіп отырады.
1 Қосылған құнға салынатын салықтың теориялық негіздері
1.1 Қосылған құнға салынатын салық: экономикалық мәні мен мазмұны
Жалпы, салық жүйесінде негізгі рөльді жанама салықтар алады. Оларға:
қосылған құн салығы, акциздер, баж салықтары жатады.
Жанама салықтарды сатушы емес сатып алушы, яғни тұтынушы төлейді. Тауар
немесе қызмет бағасына алдын-ала салық енгізілгендіктен, іс жүзінде оны
бюджетке сатушы аударады.
Жоғарыда аталған салықтардың ішінде және бюджет кірістерінің көздері
құрамында ең маңызды рөльді “Қосылған құнға салынатын салық” алады.
Тұтыну салықтары жанама салықтардың маңызды тобы ретінде дамыған
мемлекеттердің салық салу тәжірибесінде ертеден қолданылуда. Алғашқыда,
1950 жылдарға дейін бұл топқа тек екі салық кірді: айналым салығы және
сатуға салынатын салық.
Айналымға салынатын салық- өзінің табиғатына сәйкес тауар айналымының
өндірушіден соңғы тұтынушыға дейінгі қозғалысының әрбір стадиясында,
бірнеше рет салынады.
Сатуға салынатын салық- тауарды соңғы өткізу кезінде тауар құнынан
процент түрінде алынады.
Айналым салығын сату салығынан ерекшелендіретін белгілер:
1) барлық сатылар өндіріс сатыларына қарамастан, соңғы тұтынуға тәуелсіз.
Тікелей салықтардан айырмашылығы кәсіпкерлік пайдаға салық салуға немесе
тұрғылықты халық пайдасына салық салуға негізделген.
2) Барлық немесе соңғы тұтынудың бөлігінен түрлі тауар топтарына тең
ставкалар мөлшерінде салық салу. Оның акциз, кедендік баждар тәрізді
жанама салықтардан айырмашылығы тек қазыналық емес, басқа мақсаттарды
көздейді. Мысалы, акциздерді арнайы тауар топтарынан (ішімдік және темекі
өнімдері) осы өнімдерді тұтыну арқылы жоғары пайда алу мақсатында жүзеге
асырылады және кейде қосымша түрде жоғарғы баға көмегімен осы өнімдерді
тұтыну мақсатын көздейді. Кеден баждарынан тек сыртқы саудалық емес
өнімдермен байланысты, қазыналық және басқа мақсаттарды, мысалы импортты
баждар отандық өндірушілерді қорғау үшін қолданылады. Экспортты баждар –
арнайы тапшы тауарларды шетелге шығаруды шектеуді көздейтін тауарлардан
алынады.
3) Салықтарды тұтыну мемлекеттік кіріс бөліктерін қандайда бір алынған
салық кірістерін толықтыру үшін қызмет етеді. Әлеуметтік сақтандыру
тәрізді кәсіпкерлердің жарнамалары жанама салықтың осындай түрлерінен
ажыратылады. Бұл салықтық жарналар тұтыну есебін толықтырады, мақсатты
бағыттағы кейінірек қолданылған әлемметтік қамтамасыз етілген түрлі
мемлекеттік бағдарламаларды қаржыландыру арқылы бюджеттің кіріс бөлігін
торлықтыруға арналған.
1950 жылға дейін Батыс елдерінде осы екі жанама салық түрі билік етті,
соңында олар бірте – бірте қосылған құнға салынатын салықпен ауысты. Бұл
ауысу түрі ұзақ тарихи жағдайдан кейін ғана болды.
Айналымға салынатын салық Батыс елдерімен бірінші дүниежүзілік соғысы
кезінде күннен- күнге жоғары қарқынмен өсіп тұрған әскери шығындарды жабу
үшін қолданылды. Бұл кәсіпкерлер мен тұтынушылар тарапынан үлкен наразылық
туғызды. Себебі, тауар қанша өндірістік және айналым стадиясынан өтсе,
тауар бағасы соншалықты қымбаттай берді де, нәтижесінде осы тауарды
тұтынудың азаюына әкелді.
Айналым салығы келесі негізгі қағидалар негізінде құрылды. Ол
мемлекеттік салалық ұйымдар, ұйымдарға кірмейтін мемлекеттік кәсіпорындар
мен өз өндірісі негізінде тауарларды сататын кооперативтік ұйымдардан
бөлінеді. Осындай негізде салық тауар айналымынан бөлінді, яғни өндірістік
шаруашылық қажеттіліктер мен халықтың тұтыну мүмкіндіктерін
қанағаттандыруға бағытталған тауар айналымдарынан бөлінді.
Салықтан бөлінетін айналымды анықтауда тек тауар айналымы ұғымы ғана
емес, тараптарға сату ұғымы да кіреді. Мұндай сатудың айырушы белгісі – сол
шаруашылық шегінде тауарларды сататын құжат болып табылады.
Бір ұйымның кәсіпорындары арасында жасалатын тауарларды сату
айналымдары ішкі болып саналды және салық салудан босатылды. Бұл әдіс
шаруашылық ұйымдарда жасалатын шикізат өнімдері өндірісін ынталандыру
мақсатына көзделген. Осы арқылы өнімнің өз құнын төмендету тек салық
айналымынсыз баға белгілеу жолымен ғана емес, өндіріс үшін өндірілетін
шикізат шығындарын қысқарту жолымен өз мақсатына жетті. Тиісті тауар
бағасымен алынатын қоғамның таза табысының шешуші бөлігі бюджетке осы тауар
арқылы бір рет түсті. Салық айналымын төлеудің бір жақтылығы төлеушілер
санын азайтты, салықты төлеу мен бөлуге бақылауды жеңілдетті.
Әр ұйымдық сала бойынша өнім айналымы процент есебінен 1 процент
ставкасы белгіленді. Барлығы өндірістік сала ұйымдар санына сәйкес 46 салық
ставкасы белгіленді. Салық әр сатылған тауар бойынша банк мекемесінде
тиісті сатып алушының ағымдағы шот сомаларын бюджет есебіне енгізу
автоматты бөлу арқылы төленді.
1931 жылы І - жарты жылдығында салық айналым төлеушілері кәсіпорынның
алдыңғы квартал жоспарлы айналымын негіздейтін салықтың кварталды қаржылық
жоспар сомаларын енгізуі және бұл жоспарларды әр айдың 25 – нен мемлекеттік
банк мекемесіне мемлекеттік бюджет есебінен төлеушілер есептерінің салық
сомаларын беруі қажет.
Жалпы маңызға ие кәсіпорынның салық айналымын жұмылдыру республикалық
және жергілікті қаржы органдарымен жүзеге асырылды. Осындай негізде салық
төлеудің орталықтандырылған тәртібі белгіленді.
Салық реформасы кезінде елеулі кемшіліктер жіберілді, бірінші кезекте
салық төлеудің бірден орталықтануы.
Салықты кәсіпорын немесе шаруашылық ұйымдар өндірушілері емес,
тұрғылықты жері бойынша салалық ұйымдар төледі.
1931 жылы жалпы сипатқа ие ұйымдар барлық салық айналымының 94( сомасын
төлеуге міндетті болды. Мұндай тәртіп жергілікті қаржылық органдардың
салықты есептеу және кәсіпорындардың өндірістік жоспарларын орындауға
бақылауын шектеді. Жергілікті бюджеттер үшін салық шегерімдері нақты
сомаларда белгіленді.
Салық айналымының салалық ставкасы деп аталатын иесізденген ставкалар
жүйесінің салық айналымына түсуі теріс қалыптасты. Ставка көбінесе барлық
біріктірілген айналым шегерімдерімен анықталынды, ол тауар топтары
салықтарын иесіздік арқылы жұмылдыруды көздеді. Ставкалардың мұндай жүйесі
маңызы бойынша салық айналымын нақты тауар бағаларынан және қоғамның таза
табысы жинақтары кезеңінің кейінделуін білдірді.
Салалық ставкалардың көптігі 1929–1930 жылдары баға құрылымы мен
ассортиментіне сәйкес келді және бірыңғайланған салық айналымдарындағы сала
төлемдері деңгейімен анықталынды. Салалық ставка жүйесі бағаны жоспарлауды
қиындатты және өнімнің жеке түрлерінің азаюына әкеліп соқты, шаруашылық
есеп айырысуды әлсіретті.
Салық айналымын орталықтан алу кері әсерін тигізді және бірыңғай
салалық ставкалардың болуы салықты фактілі емес, жоспарлық айналымнан алуды
төмендетті. Салық реформасының кемшіліктері оның екі сатысында болды, яғни
1931 жылдан кейін салық айналымын алу жүйесіне маңызды келесідей өзгертулер
енгізілді.
Салық айналымын алу тәртібі орталықтандырылған салалық ұйымдарда
біртіндеп бірлестіктер құрамына енетін жекетрестер мен кәсіпорындардан
деорталықтандырылған салық алумен ауыстырылды. Деорталықтандырылу тәртібіне
ену тек салықтың түсуін жеделдетіп қана қоймай, айналым есебінің
толықтығын, салық есептеу дұрыстығын қамтамасыз етті. Жергілікті басқару
органдарының бюджет алдындағы кәсіпорындарға қатысты міндеттерін орындау
мүдделілігін арттырды, қаржы органдарының өнімдерді өндіру мен сатуды
жүзеге асыру жоспарларын орындауды бақылауын күшейтті.
1932 жылдың бірінші қаңтарынан бастап салық айналымының салалақ
ставкалары мемлекеттік өндірістік кәсіпорынның тауарлық топтық
ставкаларымен алмастырылды. Салық ставкалары тауар бағасымен жүзеге
асырылатын қоғамның негізгі табыс деңгейі есебімен белгіленді. Айналым
салығының ставкалары 143–ке дейін жеткізілді.
Айналым салығының ставкалары өзгертілді, ол жеке салалар пайдалылығының
және тауарлардың өзгертілуімен байланысты болды. Айналым салығының
ставкалары айналым пайыздарында белгіленді, сонымен қатар салықты төлеу
мерзімі туралы өзгерістер болды.
Айта келе, айналым салығының жетіспеушілігі ол тауар өндірісі
процесіндегі әрбір кезекті стадияда соңғы өнім құнына нақты қосылған құнға
бұл салықтың байланыссыз болуы. Анығырақ айтсақ, айналым салығы әрбір
стадияда қосылған құнға байланысты емес өндірістік стадия санына байланысты
өзгеріп отырады.
Сондықтан, көптеген мемлекеттерде бірінші дүниежүзілік соғыс бітуімен
бұл салық түрін қолдану тоқтатылды.
Екінші дүниежүзілік соғыс басталғанда, әскери және фискалдық шығындарды
жабу үшін көптеген елдер айналым салығын қайта пайдалануға енгізді, ал
кейбір елдер сатуға салынатын салыққа көшті. Осы салықты қолдану кезінде
оның мынандай кемшіліктері шықты: бұл салықты қолданған мемлекеттер
тауардың өндірушіден тұтынушыға дейінгі қозғалысының әрбір стадиясына әсер
ете алмады. Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталуымен бұл елдер өздерінің
қаржылық шығындарын жабу үшін алдыңғы екеуіне қарағанда тиімді қосылған
құнға салынатын салықты енгізді.
Бүгінгі таңда қосылған құн салығы салыстырмалы түрде ең жас салықтың
бірі болып табылады. Бүгінгі күні қызмет атқарып, іс жүзінде пайдаланып
жүрген салықтар тәжірибеге ХІХ ғасырдың ортасында пайда болған. Кейбір
салықтар мысалы, акциз, жер салығы ерте заманда–ақ пайда болды. Қосылған
құн салығының негізгі құрылымы Францияда әйгілі, танымал экономист
М.Лореннің арқасында 1954 жылы жасалды. 1958 жылы Францияның салық жүйесіне
енгізіліп, қолдана бастады. Сол уақыттан бастап қосылған құн салығы
аналитикалық және статистикалық мақсатта ХІХ ғасырдың аяғында қолдана
бастады. Қосылған құн салығының пайда болуы мемлекеттік шығындардың өсуімен
және табыстарға деген мемлекеттің қажеттілігінің өсуімен байланыстырады.
Жанама салықтардың ең алғашқы түрі акциз болып табылады. Олар тауарлардың
бөлек түрлерінен алынады. Оған қарама - қарсы бағытта қосылған құн салығы
шығады, өйткені бұл салық тауарлардың барлық түрлерінен алынады және
әмбебап болып табылады.
Жоғарыда айтып өткендей, жанама салық салудың алғашқысы сатудан түсетін
салық болып табылады, сол уақытта ол қосылған құн салығымен салыстырмалы
түрде сәйкес келетін. Сатудан түсетін салықтың пайда болу себебін бірінші
дүниежүзілік соғыс кезеңіндегі “әскери шығындардың” көптігімен
байланыстырады. Салықтың бұл түрі тауардың өндірушіден тұтынушыға жылжу
барысында өтетін барлық сатыдан көп рет өндіріледі. Салықтың қызмет ету
нәтижесінде сатылатын тауарлардың бағасы өсе келе өндірушілер, сонымен
қатар тұтынушылар тарапынан келіспеушіліктер туғызды. Ең алдымен бұл
келіспеушіліктің себебі бұл тұтынушылардың, көп рет сату салығы өндірілетін
тауарды өте қымбат бағамен сатып алған болып табылады. Ал басқа жағынан
өндірушілер де бағаның өсуіне және сұраныстың күрт төмендеуіне байланысты
өндірілген өнімдерін өткізе алмай, зиян шекті.
Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін салықтың бұл түрі салық жүйесіне
алында. Екінші дүниежүзілік соғыс кезеңінде мемлекеттік бюджеттің үлкен
шығындарымен байланысты табыс бөлімінің өсуіне қосымша қайнар көздерді
қажет етті. Өндіріп алу сұраныстарына сай келетін сатудан алынатын салық
салық жүйесіне қайтадан енді. Осы салық пен салық салудың механизмі біршама
өзгерді. Біріншіден, ол тек қана бір жерден алына бастады, әрине бөлшек
сауда сатысында және капитал айналымын бәсеңдеткен жоқ. Екінші қорлардың
айналымдылығының өсуімен байланысты қазынаға түсімнің келіп түсу процесі
жылдамдатылды. Осы жағдайға байланысты мемлекет біршама шығынға ұшырады,
өйткені, тауар өндіру және тауар айналымы сатыларын толығымен бақылай
алмады. Салық салу объектісіне көп рет салық салған уақытта өндіріп алу
ұйымдары салықтық декларацияларды қабылдау барысында капитал қозғалысы
жөнінде ақпарат алуға мүмкіндік болатын. Ал тек бір рет салық салу
барысында – бөлшек сауда сатысында – бұндай мүмкіндік жойылатын. Айтылған
барлық факторлар қосылған құн салығының пайда болуына әкелді және бұл салық
мемлекетке өндіріс және тауар айналымының барлық сатысына бақылау орнатуға
мүмкіндік берді.
Қосылған құн салығының осылайша дүние жүзінде кең тарауы 1957 жылы
Римде Еуропалық Одақтың құрылуы барысында мүше мемлекеттер ортақ нарықты
құру мақсатында өздерінің салық жүйелерін бірыңғайға келтіруге қол қоюына
байланысты. 1967 жылы Еуропалық Экономикалық Одақтың екінші директивасында
қосылған құн салығы жанама салықтардың ішінде “ең басты салық” деп
жарияланды және бұл салықты 1972 жылға дейін салықтық жүйеде мемлекеттер
міндетті түрде енгізуін сұрады. Еуропалық Экономикалық Одақтың кеңесінің
алтыншы директивасында қосылған құн салығының бүгінгі күнгі жүйесін
қорытындылап бекітті. Содан кейін қосылған құн салығының мәлімдемелерін
1991 жылы оныншы директивамен бекітті және осы стандарттар Еуропалық
Экономикалық Одақ мүшелерінің салықтық заңдарына енгізілген. Қазіргі таңда
қосылған құн салығы әлемнің қырықтан астам елдерінде өндіріліп алынады.
Қосылған құн салығының әлемдегі көптеген елдерге таралуы оның өмірге
қабілеттілігін және нарықтық экономиканың барлық талаптарына сай келетінін
көрсетеді. Айта кететін жай, бұл салық түрінің салық салу тәжірибесіне
енуінің келесі факторлары бар:
Біріншіден тікелей салықтарда болатын кемшіліктер. Олардың қатарына
салық салудың ауырлығын, салық төлеуден бас тартудың көп болуын жатқызуға
болады.
Екіншіден, мәңгілік бюджет тапшылығы және салық салу базасын кеңейту
арқылы табыстарды көбейтуге деген мұқтаждықтың болуы.
Үшіншіден, салық жүйелерін экономикалық даму деңгейіне сәйкес өзгерту.
Кейбір елдерде қосылған құн салығын енгізу жақпады. Мысалы, 1970–ші
жылдардағы шикізатқа және еңбек күшіне бай Бразилия өзінің экономикалық
бағдарламасын жүзеге асыру барысында қосылған құн салығын енгізіп көрді.
Олар қосылған құн салығын тек штат аралық негізде енгізді және әр штаттың
есептеу тәсілдері үш түрлі болды (бүгінгі күнде де осындай). Осылайша
қосылған құн салығы Бразилияның салықтық жүйесіне енбеді.
1990 жылы Халықаралық валюталық қор және Біріккен Ұлттар Ұйымының даму
бағдарламасы Индонезия астанасы Джапартада “Азиядағы қосылған құн салығы”
атты біріккен семинар өткізді. Онда қосылған құн салығын енгізу барысындағы
кездесетін алғашқы қиыншылықтар туралы мәселелерді қарады.
Қосылған құн салығының кейбір мәселелеріне талдау жасап көрелік:
Біріншіден, салықтық жүйенің қалыптасу барысында қосылған құн салығы
және оның жанама салықтар арасындағы “негізгі бәсекелестері” – “бөлшек
сауда салығы” және “тұтыну табысына салынатын салық” арасындағы талдау
мәселесі.
“Бөлшек сауда салығы” айналыста қарапайым және тұтынушыға түсінікті
болып қызмет етуі шектеулі болғандықтан салық салу объектісі тек кейбір
тауар сатуда қолданады. Бұл салық қызметтерге салынбайды. Бірақ та, бағаның
көтерілуі бұл салықты да белсенді етіп көтереді. Өйткені әр өндірісті
өзгерту кезеңіндегі жалпы түсімнің ешбір шегерімсіз салық салынады және
барған сайын салықтық міндеттеме өсе береді.
Егер салықтық жүйеде бөлшек сауда салығынан басқа салық түрі болмаса,
онда тұтынушы белгілі тауардың бағасын басқа бағамен салыстыра алмайды.
Сонымен қатар бұл салық бөлу жүйесіндегі ең нашар звенодан ұсталады,
өндірістік сатып алу, сату барысында тек кассалық ведомость қана құжат бола
алады. Көбінесе нақты ақшаға тауар сатып алу барысында бұл фактіні ешкім
тіркемейді және тиісті сома банкіге өткізілмейді, сәйкесінше салық
төленбейді.
Өндірістік шығындар жиынтығы мен және түсім арасындағы айырмаға тұтыну
табысына салықты енгізу жөнсіз деп қарастыруға болады. Өйткені салық
төлеушілердің бұл салық түрінен талонда көптеген әдістерін біледі.
Мысал ретінде, алынған жалпы пайданы, өзіне және жұмысшыларына қосымша
еңбекақы ретінде (жәрдемақы, материалдық көмек, сыйақы) төлеуі мүмкін.
Қосылған құн салығы көптеген тауарлар мен қызметтерді қоса кең салық
салу базасы бар және ол шот–фактура негізінде жүйесінің барлық өзгерістік
шығындарын шегеріп қоймай тек алдыңғы кезеңдегі өндірісте шикізат және
материал сатып алу шығындары шегеріледі. Осының бәрі бюджетке шығын
келтірмей және өндірісті ауырлатпай ең төмен жарнаны енгізуге көмек береді.
Сондықтан қосылған құн салығы тұрақты және пайдалы 12-30( мемлекеттік түсім
әкеледі және жалпы ұлттық өнімнің 5–10(-ін құрайды. Жоғарыда айтылғандардың
барлығы Қазақстанның басынан өткен. Салықтық реформалаудың арқасында
қосылған құн салығының жарналары 28(-тен 20(-ке, одан 16(-ке төмендетілді,
соның өзінде бюджет түсімінің 25(-ін әкеледі.
Қосылған құн салығы осыншама жұмыс бәсеңділігі басқа салықтарға
қарағанда экономикалық жағдайға байланысты таптырарлық емес, әсіресе табыс
салығының базасы шектеулі, ал, ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz