МАУСЫМДЫҚ ҒҰРЫПТАР ФОЛЬКЛОРЫНА ҚАТЫСТЫ ЭТНОМӘДЕНИ ЛЕКСИКА

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 46 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ЭТНОЛЕКСИКАНЫҢ БІР АРНАСЫ – ҒҰРЫПТЫҚ ФОЛЬКЛОР ҮЛГІЛЕРІ 6
1.1 Этнолингвистика – ғұрыптық фольклор лексикасын 6
танып-білудің кепілі. 6
1.2 Маусымдық ғұрыптарға байланысты фольклор жанрлары 12
2 МАУСЫМДЫҚ ҒҰРЫПТАР ФОЛЬКЛОРЫНА ҚАТЫСТЫ 20
ЭТНОМӘДЕНИ ЛЕКСИКА 20
2.1 Наурыз, Ұлыс күніне қатысты бата-тілек сөздер 20
2.2 Жарапазан (жарамазан) өлеңдерінің лексикасы 43

КІРІСПЕ

Кез келген халықтың өз тарихы, әдет-ғұрпы, әдебиеті, мәдениеті,
өзіндік өркениеті қалыптасқан. Оны ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуші – тіл.
Сондықтан тілдің лексикасы сол тілде сөйлеуші халықтың тарихымен,
мәдениетімен тығыз байланысты.
Сөздердің семантикалық құрылымын зерттеу олар білдіретін заттардың,
ұғымдардың атауын белгілеу болып табылады. Ал бұл мәселе сол халықтың
этникалық, адамзаттық тарихымен барып астасады.
Бұл жөнінде Е.Жанпейісов М.Әуезовтің Абай жолы эпопеясының тілі
атты еңбегінде былай дейді: Шынында да, тілдің сөздік құрамы әр
халықтың өз тарихының, өз тұрмысының, өз мәдениетінің оның дүниелік
(материалдық) және рухани қазынасының айнасы сияқты болып есептеледі.
Өйткені, өмірдің сала-саласындағы құбылыстардың бәрі де тілдің
сөздігіне іздерін тастап, оған тиісті сөздерді куә етіп, дақ қалдырып
отырады [1, 18].
Халық өмірі мен мәдениетінің куәгеріне айналған ана тілдің бойында сөз
байлығын шашаусыз жиып, болашаққа сақтап жеткізетін игілікті қасиеті
бар. Бұл қасиет талай ғасырдың қилы тарихын, халықтың рухани және
материалды мәдени тіршілігін, дүниетаным мен әдет-ғұрпын, асыл мұрасын
тілдің өзінен дарытып, біздің санамызда кумулятивтік (өміршеңдік)
қызметі арқылы танылады. Рухани, материалдық мәдениет үлгілері –
қазірде ұлттық ұрпақ үшін қымбат қазынаға айналып, ата-бабаларымыздың
төл болмысының, бүгінде кейбірі ұмыт болған мәдени өмірінің ақиқат
белгісі.
Ел ескілігімен байланысты сөздердің, лексиканың жалпы көне қабатының
бір дерек көзі – ғұрыптық фольклор үлгілері.
Бітіру жұмысының өзектілігі. Ғұрыптық фольклор үлгілерін зерттеу –
көне тілдік формалардың сақталу көздерін анықтауға жол ашады.
Сондықтан ғасырлар бойы халықтың көкірегінде жатталып, жадында
сақталған көне тамырлы сөздердің тарихына үңіліп, тілдік тұрғыдан
табиғатын барлап, жасалу және сақталу жолдарының тілдік құралдарын
анықтау, мағыналық даму заңдылықтарын көрсету мен көнеру себептерін
ашу т.б. мәселелердің маңызы ерекше.
Еңбектің ғылыми жаңалығы. Бітіру жұмысымызда маусымдық ғұрыптар
фольклорының лексикасы тарихи лексикологияға қатысы тұрғысынан алғаш
рет талданып зерттеліп отыр.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты – мағынасы
күңгірттенген тілдік бірліктердің мәнін ашып, жасалу уәждері мен
қолданыс шеңберін айқындау. Ол үшін мынадай міндеттер қойылды:
- сөздердің түп-төркінін тарихи-салыстырмалы зерттеу
тұрғысынан анықтау;
- маусымдық ғұрыптар фольклоры лексикасын тақырыптық
топтар тұрғысынан саралау;
- сөз мағыналарының даму жолдарын ашып көрсету.
Зерттеудің дерек көздері. Наурыз, Ұлыс күніне қатысты бата-тілек
сөздер, жарапазан (жарамазан) өлеңдері.
Жұмыстың теориялық және практикалық мәні. Маусымдық ғұрыптар
фольклорын лингвистикалық тұрғыда зерттеудің тарихи лексикология,
тарихи морфология, этимология, тіл тарихына қатысты теориялық қызмет
атқарып қана қоймай, түсіндірме, этимологиялық, екі тілді аударма
сөздіктер жасауға, я оларды оларды сапалық жағынан жетілдіре түсуге
көмектесіп, практикалық та жүк көтереді.
Зерттеудің әдістері. Жұмыстың алға қойған мақсатын іске асыру
барысында тарихи-салыстырмалы, этимологиялық, этнолингвистикалық
талдау әдістері қолданылды.
Бітіру жұмысының құрылымы. Еңбек кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және осы тақырыпқа қатысы бар әдебиеттер тізімінен
тұрады.

1 ЭТНОЛЕКСИКАНЫҢ БІР АРНАСЫ – ҒҰРЫПТЫҚ ФОЛЬКЛОР ҮЛГІЛЕРІ

1.1 Этнолингвистика – ғұрыптық фольклор лексикасын

танып-білудің кепілі.

Ана тіліміздің ұшан-теңіз байлығын, үрпақтан ұрпаққа мирас болып
беріліп келе жатқан асыл қазынасын барынша толық жиып көрсетіп, қыр-
сырын анықтау- этнолингвистиканың міндеті.
Этнолингвистика- халықтың этногенезін, тұрмыс-салты мен әдет-ғұрпын,
мекен-жайын, басқа халықтармен тарихи-мәдени байланысын, күнделікті
тұрмысын, материалдық және рухани мәдениетін зерттейтін тіл білімінің
жаңа саласы. Ол саланың ерекшелігі, зерттеу пәні, т.б. қырлары туралы
академик Ә. Қайдаровтың және профессор Е. Жанпейісов пен М. М.
Копыленко еңбектерінде жан-жақты айтылған. Ол тарих, археология,
әдебиеттану, өнертану, ғылымдарымен ұштасып жатса, ал этнография
ғылымымен тығыз байланысты. Оны этнолингвистика терминінің
жасалуынан да көруге болады (грек тілінде этнос-халық, тайпа және
лингвистика сөздерінің бірігуі арқылы). Бірақ оның мағынасын
этнография мен лингвистиканың қарапайым қосындысы деп қарауға
болмайды. Бұл саланың пайда болып, даму барысында, осы әр түрлі
бағыттар мен мектептердің ерекшеліктеріне байланысты этнография мен
лингвистиканың арасалмағы өзгеріп отырады.
Этнолингвистиканың жеке бағыт ретінде пайда болуы этнорафияның
қойнауында 19-ғасырдың 70-жылдарынан бастап АҚШ-тың тіл білімінде
басталған. Ол солтүстік, сосын Орталық Американың үндіс тайпаларын
зерттеумен тығыз байланысты кеңінен өріс алды да, алғашында негізінен
этнографиялық материалға көңіл бөлінді. Бірақ бірте-бірте америкалық
үндістер тілдерінің туыстығын зертеу басты мәселеге айнала бастады.
Соның негізінде америка тіл білімінде жаңа дәстүрдің негізі
қалыптасты. Америка ғалымдарының еңбектерінде этнолингвистика
терминінің орнына көбіне антрополингвистика , этносемантика
атаулары қолданылады. Себебі семантика мәселесі ішкі форма деген
атпен В. Ф. Гумбольдттің ілімінен бастап этнолингвистика қарастыратын
мәселенің бірі ретінде енгізілген болатын. Анықтай түссек, В. Ф.
Гумбольдтің сөздің ішкі формасы деген термині әртүрлі тілдердегі
атаулардың уәждерінің ұлттық ерекшелігі деген ұғымды білдіреді. 19-
ғасырдың 50-жылдарында неогумбольдтианттық бағыт Сепир-Уорф
жорамалының кең түрде таралуына байланысты тілдің мазмұндық жағына
қатты көңіл аудару қайтадан жаңғырды. Оның негізгі мәнін қысқаша
этнолингвистикалық деп бағалауға болады.
Бұл саланың Ресейде қалыптасуы Ф. И. Буслаевтың, А. Н. Афанасьевтің,
А. А. Потебняның т.б. еңбектерімен байланысты. 19-ғасырдың 70-80
жылдарында фольклористика саласының жанданып, тіл мен мәдениеттің
байланысын зерттеудің жаңа жақтарының ашылуы этнолингвистика пәнінің
ұғымы мен міндеттерін кеңейтіп, өзін жаңа сатыға көтерді. Осы бағытта
үлкен жұмыстар жүргізіп жатқан, өзіндік мектептері бар Ресей
этнолингвистикасының көрнекті өкілдері деп бірінші кезекте Н. И.
Толстой және В. В. Иванов пен В. Н. Топоровты т.б. атауға болады. Олар
өз зерттеулерінде нақты бір тілдің тарихын сол тілде сөйлеуші ұлттың
тарихымен тығыз байланыста қарастырады., этнолингвистикалық атластар
жасайды, тіл мен мәдениеттің ара қатынасына байланысты мәселелерді,
тілдегі және халық мәдениетіндегі территориялық және әлеуметтік
диалектілерді, ана тіл мен ежелгі мәдениетті, тіл білімі мен
мифологияның шекарасындағы т.б. мәселелерді зерттейді.
Қорыта айтқанда этнолингвистика - тілді мәдениетке қатысты зерттейтін,
сонымен бірге тілдің қызметіндегі және дамуындағы тілдік, этномәдени
және этнописихологиялық факторлардың өзара әсерін қарастыратын тіл
білімінің саласы. Лингвистикалық энциклопедиялық сөздікте
этнолингвистиканың кең түрдегі ұғымына осылайша анықтама берілген:
Этнолингвистика қандай тәсіл арқылы берілгеніне қарамай ( сөз, пән,
салт т.б.) мәдениеттің, халықтық психологияның және мифологияның
мазмұнын лингвистикалық әдістер көмегімен зерттейтін кешенді пән
[2, 597б]. Бұл тұжырыммен келіспеудің еш негізі жоқ.
Ол қазақ тіл біліміндегі жаңадан қалыптасып дамып келе жатқан
этнолингвистика саласының да ерекшелігі мен өзегін құрайды.
Жалпы тіл біліміндегі этнолингвистиканың даму барысына шолу жасап,
оның жеке сала ретіндегі негіздерін анықтауға арналған еңбегінде
профессор М. М. Копыленко қазақ тіл біліміндегі акад. Ә. Т. Қайдаров
бастаған этнолингвистикалық мектепті қазіргі этнолингвистикадағы жаңа
бағыт деп бағалап, оның негізгі ерекшелігін былай деп атап көрсетеді:
Это направление изучает этнос в зеркале языка. В нем нет симбиоза
дисциплин, поскольку язык представляется главным и непосредственным
предметом анализа; этнология, история, культурология и прочие
нелингвистические дисциплины привлекаются как вспомагательные [3,
17б].
Демек, негізгі салмақ лингвистикаға жүктеледі. Оның себебі мен мәнін
нақты түсіну үшін академик Ә. Т. Қайдаровтың төмендегі пікірін
келтірейік: Этностың басып өткен сан ғасырлық даму жолы, оның белгі-
бейнелері біздерге тас мүсіндер мен жартастарға қашалған сына жазулар
арқылы, мәдени ескерткіштер мен әртүрлі ғимараттар арқылы жетуі
мүмкін. Бірақ бұлардың бәрі этнос өмірінің мың да бір елесі ғана. Оның
шын мәнісіндегі даналығы мен дүниетанымы тек тілінде ғана сақталады.
Әрбір дәуірде өмірге қажет болған құрал-сайманның, қару-жарақтың, киер
киім мен ішер тамақтың, тұрмыстық заттар мен салт-салаға, әдет-ғұрып,
наным-сенімге, ойын-күлкі, той-томалаққа байланысты ұғымдардың аты-
жөні, сыр-сипаты т. б. тек тіл фактілері ретінде ғана, яғни жеке
сөздер мен сөз тіркестері, фразеологизмдер мен мақал-мәтел арқылы ғана
бізге жетуі мүмкін [4, 34б]. Осы тұжырым біздің жұмысымыздың да
қағидасының негізін құрап, бағытын белгілейді.
Көненің көзіндей тілдің қат-қабат қойнауларында сақталып қалған бұл
дүниенің сыры мол. Оның тереңіне үңіліп қарап сырын ашу-
этнолингвистиканың үлесі.
Бұл орайда академик Ә. Т. Қайдаровтың ұзақ жылдар бойы орасан бай
материалдар жинап, сұрыптап, оларды макрожүйелер (Адам, Қоғам,
Табиғат) мен микрожүйелерге бөліп, үлкен идеографиялық классификация
негізінде жасап жатқан қазақ тілінің этнолингвистикалық сөздігінің
болашағы зор, маңызы ерекше болмақ.
Осы саладағы зерттеу жұмыстарының ішінде Е. Жанпейісовтің еңбектері
өзінің теориялық деңгейі мен бай этнографиялық материалымен, кең
ауқымды салыстырмалы, этимологиялық талдауларымен ерекшеленеді.
Солардың араларында М. Әуезовтің шығармаларының негізінде қазақтың
этномәдени лексикасын тарихи-лингвистикалық зерттеуге арналған
монографиясының орны бөлек. Осы еңбекте материалдық мәдениетке, рухани
мәдениетке, халықтық өлшемге, туыстыққа және отбасылық қатынастарға
қатысты лексикадан тұратын бай материалды талдау үстінде басқа түркі
тілдерінің деректері де кеңінен пайданалынған. Кітаптың соңында М.
Әуезовтің шығармаларындағы этнолексемалардың тізімі берілген.
Қазақ тіл білімінде жеке-жеке қырлары жан-жақты қарастырылып, өріс
алып келе жатқан этнолингвистика саласының дамуында профессор М. М.
Копыленконың осы мәселенің жалпы теориялық негіздерін түсіндіруге
арналған Основы этнолингвистики (Алматы, 1995) атты монографиясы
елеулі жаңалық болды. Бұл жұмыс - тікелей этнолингвистика негіздерін
анықтауға арналған жалпы тіл біліміндегі тұңғыш зерттеу. Басқасын
былай қойғанда, автордың тақырыпқа әртүрлі дәржеде қатысы бар 1300-ден
аса үлкенді –кішілі қыруар ғылыми зерттеулерді көрсетуінің өзі - үлкен
еңбек. Және оларды жай көрсетіп қана қоймай, тақырыптық табиғатын
ескере отырып таныстырып, әрқайсысы жөнінде өзінің көзқарасын, ой-
пікірін білдіріп отырады.
Кітап тақырыптың зерттелу тарихына қысқаша шолудан басталып, әрі қарай
славян және өзге де түрлі үндіевропа тілдері бойынша әр кезде
жарияланған, сондай-ақ жалпы түркітанушы еңбектерде этнолингвистикаға
байланысты кездесетін теориялық тұжырымдар мен ғылыми байқаулар
негізінен толық қамтылған. Атап айтқанда, М.Қашқари еңбегіндегі
этнолингвистикалық материалды талдаудан бастап, бергі дәуірдегі В.
Гумбольдт, Э. Сепир, А. А. Потебня, қазіргі замандағы Н. И. Толстой,
В. В. Иванов, В. Н. Топоров т.б. ғалымдардың бұл саладағы
ізденістеріне дейін кеңінен тоқталады. Осындай ізденістер нәтижесінде
этнолингвистика терминінің Б. Ли Уорфқа тиесілі екенін анықтайды.
Соның бәрін қорыта келіп этнолингвистиканың пәнін Этностың тіл
айнасында бейнеленуі деп берген анықтамасы қазақ тіл біліміндегі
қалыптасып келе жатқан этнолингвистика саласының ұстанып отырған
негізгі қағидасымен үндеседі [3, 17б].
Осыған орай этнос пен тілі арасындағы байланыс, тілдің жалпы этнос
өмірі, оның мәдени мұралары жөніндегі деректік, танымдық қызметі жан-
жақты қарастырылады. Ғалым бұл ретте заттық және рухани мәдениет
терминдерін жеке алып талдайды. Лексиканың осы саласын арнайы сөз ете
отырып, фразеологиялық тіркестер мен паремиялар, табу мен эвфемизмдер,
идиоэтикалық семантика мен фоносемантика, ономастика мәселелерін де
осылай этнолингвистика негіздерін айқындау тұрғысынан алып зерттейді.
Профессор М. М. Копыленконың аталған еңбегі тарихи этнолингвистиканың
мазмұн-мәнін, табиғатын тануға қызмет етіп қоймай, онымен тығыз
байланысты этнолингвистиканы, оның ішіндегі материалдық мәдениет
лексикасына қатысты атауларды талдауға да тікелей үлес қосады.
Қазіргі қазақ тілі лесикасының бір парасы- тіліміздегі күңгірттенген,
тіл иесі сөйлеу процесі кезінде ол сөзді қолданғанымен де мағынасына
терең бойлап, жете түсіне бермейтін, я қолданыстан шығып архаизмдерге
айналған сөздер. Олардың көбін фразеологиялық тіркестердің сыңарлары
ретінде солардың құрамынан немесе фольклор мен тарихи шығармалардан
табуға болады. Олардың дені – этнографизмдер. Сондықтан да
этнолингвистиканың осындай тобын зерттеуге арналған ғылыми
ізденістердің біздің назарымызды ерекше аударуы- заңды құбылыс.
Осы саладағы жұмыстардың ішінен көрнекті ғалым Р.Ғ.Сыздықованың
еңбектері ерекше қызықты да құнды. Біздің пайымдауымызша, өзінің
негізгі ғылыми зерттеу қызметіне бастау болған ұлы Абай шығармаларының
тілін зерттеу үстінде пайда болған осы қызығушылық, кейін өзі сүйіп
оқитын батырлар жыры мен ғашықтық жырларды; ия өршіл рухты, парасаты
биік Махамбетті немесе 15-19 ғасырларда өмір сүрген ақын-жыраулардың
шығармаларын оқу үстінде жалғасып, терең зерттеуге ұласқан тәрізді.
Бұл тұста ғалым назарына ілігіп, қызықты да ғылыми топшылауларына
нысана болған – қазірде ұмытылған, тарихи сөзге, ия архаизмге
айналған, ең бастысы қолданылу өрісіне байланысты семантикасы да
өзгерген сөздер. Автор негізінен семантикалық прнципті басшылыққа ала
отырып, сөздерді сөйлетеді. Яғни, сөздердің сол эпостар немесе ақын-
жыраулар өмір сүрген дәуірдегі қолданыстары мен мағыналарын айқындап,
қызықты этимологиялық шешімдерге келеді. Олардың ішіндегі материалдық
мәдениетіміздің ежелгі дәуірлерінен елес беретін терең сырлы, етене
жақын дүниелердің тілдік атаулары да аз емес. Мысалы: берен, дулыға,
кебенек, дындан, жебе, көбе, кіреуке, күдері, сақсыр т.б. [5, 12б].

1.2 Маусымдық ғұрыптарға байланысты фольклор жанрлары

Маусымдық ғұрыптар фольклоры – ғұрып фольклорының бір саласы. Ғұрып
фольклорын саралауда фольклортанушы ғалымдар пікірлері әр түрлі.
А.Байтұрсынов оны ғұрып сөзі деп атап, оған Тойбастар, Жар-жар,
Неке қияр, Беташар, Жоқтау, Жарамазан, Бата үлгілерін
жатқызады [6, 232б]. Мұның соңғы екеуі маусымдық ғұрыптар фольклорына,
алдыңғылары отбасылық ғұрыптар фольклорына сәйкеседі.
Ал М.Әуезов ғұрып фольклорын Сыршылдық салт өлеңдері деп атап
[7,39б] дінмен байланысты дейтін тобына наурыз, бақсы сарыны,
жарамазан өлеңдерін жатқызады, бұл, сөз жоқ, маусымдық ғұрып фольклоры
жанрлары (бақсы сарынынан басқасы).
С.Сейфуллин ауыз әдебиетін жеті тарауға бөліп, ғұрып фольклорына
қатысты жанрларды соның екі тарауында қарастырады [8, 64б]. Ескілікті
дін салтынан туған өлең-жырлар дейтін тарауына наурыз, бақсының жыры,
шақыру, арбау-байлау жырлары, бәдік, жарамазан өлеңдерін жатқызған.
Бұдан маусымдық ғұрып фольклоры мен діни ғұрыптар фольклорының
қосақтала сараланғаны байқалады.
Қазақ әдебиеті тарихының (1948) Салт өлеңдері тарауын жазған Б.
Кенжебаев ғұрып фольклорын төрт топқа жіктеп, дін салт өлеңдерін өз
ішінен:
1) Наурыз.
2) Бақсы сарыны.
3) Бәдік, арбау, жалбарыну.
4) Жарамазан және жарамазанның батасы деп топтастырады [9,41б].

Ал 1960 жылы жарияланған Қазақ әдебиеті тарихының Тұрмыс-салт
жырлары бөлімін жазған М.Сильченко діни ұғымға байланысты салт
өлеңдері дейтін топқа жарамазан, арбау, бақсы сарыны, бәдікті
жатқызады [10, 93б].
Ал М.Ғабдуллин тұрмыс-салтқа байланысты туған шығармаларды 9 топқа
бөліп маусымдық ғұрыпқа қатысты өлеңдерді соның 2 тобына бөліп
көрсеткен: наурыз туралы өлеңдер, діни ұғымға байланысты туған
шығармалар (бәдік, арбау, жалбарыну өлеңдері, бақсы сарыны, жарапазан)
[11, 35б].
Байқап отырғанымыздай, ғалымдар ғұрып фольклорын саралауда көбінесе
маусымдық ғұрып фольклорын дінмен байланысты үлгілерге жатқызып,
екеуін бір топқа жіктеген.
Біз Б.Абылқасымовтың классификациясын басшылыққа ала отырып (отбасының
ғұрып фольклоры, маусымдық ғұрып фольклоры, діни ғұрыптар фольклоры)
[12,10б], маусымдық ғұрыптар фольклоры лексикасына мыналарды
жатқыздық:
1) Наурыз, Ұлыс күніне қатысты бата-тілек сөздер.
2) Жарапазан (жарамазан) өлеңдерінің лексикасы.
Қазақтың ғұрып фольклорының ең көне түрінің бірі – Наурыз жыры. Мұны
қазақтар Ұлыс күні деп те атаған. Ұлыс күні арабтардың күнтізбесі
бойынша жаңа жылдың бірінші күні болып есептелген. Бұл күні күн мен
түн теңеледі де, әрі қарай күн ұзара береді.
Ұлыс жайындағы өлеңдердің арғы шығу төркініне көз жіберсек, мұның өзі
қыс пен жаздың еңбек адамына әкелер пайда, зиянына қарап туған
секілді. Өйткені қыс пен жазды тірі адамға ұқсатып айтыстыру ертеден
бар. Мысалы, Махмұд Қашқаридың Сөздігінде қыс пен жаздың айтысына
арналған бірнеше өлең-жырлар ұшырасады.
Бұл өлеңдерден байқалатын бір жай, ертедегі адамдар табиғаттың талай
құпия сырларының бірі – қыс пен жаздың келуін өзінше қабылдап, өзінше
сезінген. Қылышын сүйреткен қыс келсе, халық қырғын жұт келді деп
қорқып, үрейленген де, көктем я жаз шықса, қуаныш, шаттыққа бөленген.
Сондықтан көктем шыға халық – жаз келді, құт-береке келді деп өлең-жыр
шығарған. Өзінің қуанышын, шаттығын білдіретін сезімдерді сөзбен
жеткізуге тырысқан. Ал, қыс келсе, қауіп келді, жұт келді деп
қорыққан. Соның нәтижесінде халық қыс пен жазды бір-біріне қарсы
қойып, бірінен-бірінің артықшылығын айтып айтыстырған. Ертедегі алып
батырларға ұқсап қыс пен жаз жекпе-жекке шығады, алысып, арбасады.
Қыс пенен жаз тартысты,
Қыңыр (ала) көзбен атысты.
Түтіскелі тақасты,
Ұтысуға қамданып.
Кейде қыс пенен жаз әрқайсысы өзді-өзін мақтап, бірінен-бірінің
артықшылығын айтып, сөз жарыстырып отырған. Мысалы, қыс жазға былай
дейді:
Қыс жазға сөйледі,
Ер, атты мен шынықтырам,
Менде кесел қалмайды,
Төлдерді де туғызам.
Қар қыста жауады,
Астық сонда өнеді,
Улар менде тынады,
Сен келсең-ақ бығады.
Сонда жаз тұрып:
Балшық қатып мұздайды,
Кедейлер бүрісіп сыздайды,
Сандуғаш сенен қашады,
Қарлығаш менде тынады.
Ақыры, жаз жеңіп, қыс жеңіледі. Таудағы қар-мұз еріп, суға айналады.
Қыр далаға қызғалдақтар өсіп, дүние көк майса құраққа бөленеді. Құрт-
құмырсқа тіріліп, сая бақта бұлбұл сайрайды. Міне, осыны көрген халық
қуанышқа кенеліп, көңілі тасиды.
Түрлі шешек жарылды,
Бұта жазылып керілді,
Ұжмақ жері көрінді,
Қыс қайтып келмеске кетті.
Сөйтіп, Махмұд Қашқаридың Сөздігіндегі бұл өлеңдердің баршасы ойын-
сауық үстінде туғандығы оның мазмұнынан да, сұрау-жауап ретінде
берілген айтыс түрінен де көрініп тұр. Түннің қысқарып, күннің ұзаруын
– жаздың жеңіп, қыстың жеңілуі деп түсінген халық бұл күнді мереке,
той-думанға айналдырған. Кейін оны түркі тұқымдас халықтар Ұлыс деп,
ал иран, парсылықтар Наурыз деп атап кеткен. Наурыз мейрамы туралы
алғаш пікір айтқан С.Сейфулин бұл әдет ырымның арғы төркіні анық
шаруашылықтан туғанын, жаратылыстың қойнында жүрген көшпелі ел үшін
қыс пен жаздың айрықша зор мәні болғанын баяндайды. Ол Пішені жоқ,
салынған үй-қорасы жоқ, малын тек тәңірлерге тапсырып, аяқ
жайылысқа, ауыз жайылысқа қоя беріп, күннің құбылысына қарап
отырған... мал тәрізді елге қыс - қылышын сүйреткен қаһарлы жау
тәрізді болып көрінген де, жаз - жанды жадыратқан рахым анасы тәрізді
болып көрінген. Қыс өтіп жаз басталғанда, ел демін бір алып, көңілі
жадырап, қуаныш қылатын. Сол қыс өтіп, жаз басталатын рахымды
мезгілдің басын наурыз деп атап қуаныш, мейрам қылатын дейді [8,
155б].
Қуаныш, мереке күндері халық өзара құшақтасып, бірін-бірі құттықтап,
көрісетін болған. Және бұл көрісу тек мал-жанның амандығын сұрап, бата-
тілек айту мағынасында ғана болған. Көлемі шағын, бір ауыз, екі ауыз
тілек айтумен шектелген.
Бірде:
Амансыз ба?
Ұлыс оң болсын!
Ақ мол болсын,
Қайда барсаң жол болсын!...
Тағы бірде:
Амансыз ба
Ұлыс бақты болсын,
Төрт түлік ақты болсын!...
десе кейде:
Ұлыс береке берсін,
Бәле-жала жерге енсін!
дейді.
Наурыз үстінде айтылған өлең-жырлардың бізге жеткені осы. Оның өзінде
де Ұлыстың ұлы күні біріне-бірі кездесіп, көріскен елдің аман-саулық
сұрауынан сақталып қалған азын-аулақ жұрын ғана. Ал, қалғандары дәп
наурыз үстінде орындалатын өлең-жырлардан гөрі, сол наурыз күні
болатын кәдені баяндап, сипаттауға арналған.
Сондай-ақ тәңірге, қасиетті құт, бақ сияқты жақсылық иелері мен жұт,
пәле, қырсық сияқты жамандық иелеріне жалынып, жалбарынатын ескі ұғым-
нанымдарды танып білуге әбден болады. Мысалы ,Ұлыстың ұлы күні үлкен
кісілер жиналып, кейінгі жастарға оң тілеу айтып, ақ батасын берерде:
Шалдар бата беріскен:
Сақтай көр, - деп, - терістен.
Кел, таза бақ, кел десіп,
Ием, тілек бер! - десіп,
Көш, Қайрақан, көш десіп,
Көз көрместей өш!десіп, -
соған лайықты өздерінің ырым-кәделерін жасаған. Ескі пәле, қырсықты
қуалап, жаңа бақ, дәулет тілер кезде:
Кетік ыдыс, шөміштің
Түтіні кетер бұрқырап,-
деп қыстан қалған ыдыс, шөмішті отқа жағып, өртейтін болған. Қыс бойғы
көрген жоқ-жітік, жамандық атаулының бәрі соның түтінімен кетті, енді
келсе, тек таза бақтың өзі келеді деп сенген.
Қазақтың ғұрыптық фольклор өлеңдерінің өзге түрлері тәрізді Наурыз
жайындағы өлеңдерден де тек сол елдің әдет-ғұрып, салт-санасын ғана
емес, сондай-ақ оның әлеуметтік, қоғамдық өмірінің көп шындығына да
көз жеткізуге болады. Бұл жай, әсіресе, бай мен кедей, барлық пен
жоқтық арасындағы алшақтықты айтар жерде айрықша байқалады.
Ұлыстың ұлы күнінде
Бай шығады балбырап.
Бәйбіше шығар балпиып,
Күндіктері қайқиып.
Ескі заман әдеті бойынша Ұлыстың ұлы күні бірде-бір адам еңбек етпеуге
тиісті. Бұл күні құл да, күң де азаттық алады.
Құл құтылар құрықтан,
Күң құтылар сырықтан, -
деген жолдар, міне, осыдан қалған.
Жаңа Наурызды қосқан ескінің бір өлеңінде кедейдің кедейлігін, байдың
байлығын бұдан да айқынырақ, ашып айтқан. Кіші жүз Шақшақ Жәнібек
кенже қызын бір кедейдің баласына берген екен. Жәнібек өлгенде сол
қызы келіп, әкесін жоқтап:
Айналайын, әке-кем.
Неге бердің кедейге?
Қанша ақылды десең де
Кедейді кедей демей ме?
Байға берсең әке-кем,
Қазысы қарыс айғырды,
Сүбесі сүйем қошқарды,
Ұлыс күні соймас па ем,
Тамам сорлы тоймас па ең,
Ұлыс сайын басыңа,
Жұп шырақ жағып қоймас па ем?! – депті.
Наурыз жайындағы өлеңдердің арғы шығу төркіні ел өміріне, елдің шаруа
кәсібіне байланысты. Бұл күні ауыл-ауылдың ересек адамдары,
ақсақалдары, қарттары мереке жоралғысымен қыдырып кеткенде, жастар,
қыз-келіншек, бозбалалар да бас қосып, өз алдарына ойын-сауық, думан-
дырдумен өткізетін болған. Мұндай кездерде ұзақ айлар бойы шаруа
соңында жүрген жастардың қолы босап, бір күн болса да рухани
еркіндікпен қызықты той-думан, мереке мәжіліс құрған.
Мына бір шумақ өлең сондай бас қосуды еске алып, аңсаудан туған:
Есік алды қара су бойлағаным,
Жалғанның қызығына тоймағаным.
Көмілсем де кетер ме көкейімнен,
Қалқаммен ұлыс күні ойнағаным.
Қысқасы, маусымдық ғұрыпқа байланысты ғұрып фольклоры үлгілері сонау
ерте дәуірдегі ата-бабаларымыздың күнделікті тұрмысынан туған
ескілікті кәделерінің бірі. Мал баққан көшпелі елдің бар тірлігі төрт
түлікке байланысты десек, қыс жетіп, жаздың шығуын мерекелеу қазақ
баласы үшін үлкен оқиға. Сондықтан маусымға байланысты өлең-жырлардың
қай заман үшін болса да, әлеуметтік маңызы зор [13, 125б].
Жарапазан өлеңдері де халық поэзиясы дәстүрінде жасалған. Ішінде
мақтау, ниеттестік, кейде әзіл, күлкі де болады.
Аяқ-табақ сылдырап,
Құрт бергелі жатыр ма?
Аузы-басы жылтырап,
Май бергелі жатыр ма?
Сары аяққа салып бер,
Сары майға малып бер.
Қыздан берме, өзің бер,
Қыздың қолы сұғанақ,
Жеп қойды ғой бағана-ақ.
Жарапазан жырларынан ислам дініне байланысты әдет-ғұрып та көбірек
орын алған [14, 76б].
Бақсылық сарынында тәңірі сөзі басым болса, жарапазанда алла,
құдай, пайғамбар дейтін сөздер үстем. Кейде ол отыз күндік
оразамен де байланысты. Ораза айында үлкен айтушылар жарапазан айтып,
түйе алса, кішігірім айтушылар үй жағалап, әйелдерден ауыз ашарға
құрт, май, ірімшік сұраған. Діндар адамдар жарапазан арқылы ислам
дінін дәріптеген. Келелі айтушылар елдің тірлігіне үлкен мән беріп,
оларға жақсы тілектер айтқан. Жарапазаның басы хикаялау, мақтау, аяғы
– алғыс, бата болып келеді. Өлеңдердің тілі халық поэзиясынан бөлек
емес. Арасында теңеулер, сөздік, дыбыстық қайталаулары да бар.
Жарапазан бірде жыр, бірде қара өлең өлшеуімен айтылған. Мұның өзі
халық поэзиясына тән белгілер [15, 60б].

2 МАУСЫМДЫҚ ҒҰРЫПТАР ФОЛЬКЛОРЫНА ҚАТЫСТЫ

ЭТНОМӘДЕНИ ЛЕКСИКА

2.1 Наурыз, Ұлыс күніне қатысты бата-тілек сөздер

Маусымдық ғұрыптар фольклоры үлгілерінің ең мол саласы – Наурыз,
Ұлыс күніне байланысты бата, тілек сөздер.
Ұлыстың ұлы күні кезіккен әрбір адамның аузына алдымен: Ұлыс оң
болсын, ақ мол болсын немесе Ұлыс ақты болсын, төрт түлік бақты болсын
деген сөздердің түсуі тегін емес. Осының өзі-ақ наурыз жайындағы өлеңдердің
еңбек адамының күн көріс тірлігімен тікелей байланысты екенін көрсетеді.
Ұлыс күні қазан толса
Ол жылы ақ мол болар.
Ұлы кісіден бата алсаң
Сонда олжалы жол болар,- деген сөздер сол ата-бабалар заманынан
қалған.
Ұлыстың ұлы күні әрбір үйде бас асылып, қазан көтерген, наурыз
көже жасаған. Жұрт жақсы киініп, үй қыдырып, бір-біріне жақсы тілек
білдіріскен. Ұлыстың ұлы күнін мал баққан шаруа адамдары өздерінше еңбек
мейрамы еткен. Наурыз айы – көктем айы. Бұл кез күннің жылынып, малдың
төлдеп, айран-сүттің көбейетін, ауыр еңбектің жеңілдейтін кезі. Қыстың
қысымынан аман шыққанына қуанған еңбек адамдары келе жатқан жаңа жылдан
нені күтетінін, нені тілейтінін аңғартқан. Ой-тілек өлең, тақпақ арқылы
айтылады. Ұлыс күні кәрі-жас бір-біріне қуаныш көңілмен тілек білдірумен
бірге, өлең-ән шырқап, көңіл-күйлерін көтеріп, жастық шақтың сыр-сезімін
қозғаған.
Ағайын-туғанның, ауыл-аймақтың тату-тәтті, ынтымақты, берекелі,
бірлікті болуын көздеген қазақ халқы осыны дәріптеп те бірнеше мақал-
мәтелдер шығарған. Ырыс алды – ынтымақ, Алтау ала болса, ауыздағы
кетеді, Төртеу түгел болса, төбедегі келеді, т.б. мақалдар – осы пікірдің
айғағы.
Маусымдық ғұрып фольклоры үлгілерінде халқымыздың мәдениеті мен
тарихын, әдет-ғұрпын білдіретін қазіргі тілімізде мағынасы күңгірттенген
немесе сирек кездесетін сөздер өте мол.
Ұлыс күні кәрі-жас
Құшақтасып көріскен.
Жаңа ағытқан қозыдай
Жамырасып көріскен
Шалдар бата беріскен (Наурыз)
Ұлыс – Э.Н.Пекарскийдің айтуынша, улуу және уус дейтін екі түбірден
тұрады: Улуу – большой, великий и уус-род. Ұлыс (ulus, ulys) страна,
область, народ мағынасында V-VIII ғасырлардан белгілі.
Ұлыс – қазіргі тува, алтай тілдерінде халық мағынасында жұмсалады:
монғолша улс – мемлекет, ел, үкімет, халық, адамдар, династия. Мысалы,
Монғол улс – Монғолия. Бұл тілде ұлыс ірі, ру, орда ұғымында да
қолданылған. Көне түркі ескерткіштерінде халық деген сөздің орнына ұлыс
сөзі қолданылғанын байқаймыз. Э. К. Пекарскийдің айтуынша, улуу және уус
дейтін екі түбірден тұрады: улуу – большой, великий и уус – род. Орта
Азия әдеби тілінде, бұл шығармалар жөнінен жазылған сөздіктерде, Бабур -
намада - бәрінде де ұлыс сөзі халық мағынасында қолданылады. Навоидың
парсы тілінде жазылған өлеңдеріне байланысты халық сөзін ол туралы сөздік
жасаушылар ұлыс деп аударады. Демек, бұл өте ерте кездерден бастап түркі-
монғол тілдерінде халық мағынасында қолданылып келген көне сөз [16, 20б].

Кербаланың кемесі,
Шөл даланың көкесі,
Түліктің бір төресі
Ойсылқара баласы
Түйе бассын үйіңді (Бата).
Түлік. Сөз мағынасы тіліміздің түсіндірме сөздігінде – малдың төрт
түрінің жиынтық аты делінген.
Ертедегі түркі жазба ескерткіштерінде осындай дыбыстық құрамындағы
сөздер ұшырасады. Махмұд Қашқари сөздігінде түлүг тұлғалы сөз бірде –
түкті, екінші жерде – белгілі бір түс мағыналарына меңзейді [17, 596б].
Көрсетілген екі мағынаға мал сөзін апарып тіркесек, түкті мал немесе
түсті мал сияқты мағынасы қисынсыз тіркестер шықпақ. Қырғыз тілінде де
түлүк сөзі біздегі мағынамен бірдей [18, 780б]. Іздестіре түскенде мал
сөзімен тіркеске лайықты тұлғаның түркі тілінде бар екендігі байқалды.
Мысалы, хакас тіліндегі төлліг дыбыстық құрамдағы сөз қазақ тіліндегі
өнімді, өнім беретін, (тұқым) ұрпақ тәрізді мағыналарды меншіктенеді [19,
235б]. Түркі тілдеріндегі дыбыстар сәйкестігі заңдылығын ескерсек,
төлліг тұлғасының қазақ тілінде түлік, қырғызша түлүк қалпына дейін
өзгеруі өте орынды. Енді түлік мал тіркесін түсініктірек қалыпқа
аударсақ, өнімді мал, өнім беретін мал болып, ойға оралымды тіркес
шығады. Бұдан да әрі барып, анықтай түсер болсақ, сөздің алғашқы түбірі бір
буынды – төл (қазақшасы). Сөз тіркесін құрасақ, төлдік мал болып
шығады. Бұл тіркестегі төлдік - хакас тіліндегі төлліг тұлғасына етене
жақын. Сөйтіп, өнім беретін мал немесе төл беретін мал десек те бірінен-
бірінің айырмасы жоқ. Айтылып отырған болжам, топшылауымыз мал сөзінің
сырын ашқанда айқын анықтала түспек. Түлік төлден өседі сияқты мақал да
осы ойымызды қолдағандай. [20, 97б]
Ойсылқара – түйе малының пірі, атасы. Мағынасы мен тұлғасы жағынан
осыған сәйкес сөз қырғыз тілінде де бар. Бірақ дыбыстық құрамы жағынан сәл
айырмашылық – біздегі, соңғы – қара дыбыстарының орнына ата сөзі жалғанып,
ойсулата тұлғасында қалыптасқан [21, 563б].
Өз тілінен өзге тілге ауысқанда аз-кем дыбыстық өзгеріске ұшыраса
да, тұлғасы онша бұзыла қоймаған, әрі мағынасы жағынан да ойсылға
жанасарлық сөз парсы тілінде де бар. Вәсайел және оусаэл дыбыстың құрамдағы
сөздер біздің тіліміздегі көлік, көшуге керекті дүние мағыналарында
қолданылады [22, 701б]. Бұлардың қазақ, қырғыз тілдеріне ауысқанда ойсыл
қалпына дейін жетуі өте заңды құбылыс [16 , 129б].
М. Бейсенова бұл атаудың тарихи-этимологиялық төркінін былай
таратады:
Орта Азияның әлемге аты әйгілі энциклопедист ұлы ғалымы Абу Райхан
Мухаммед ибн Ахмед аль-Бируни өзінің сан салалы еңбектерін араб тілінде
жазған. Сол кісі бір кезде Хорезм өлкесінде тұратын халықтардың Вахш-
Ангам деп аталатын өте ескі мейрамы туралы әңгіме айтыпты. Ол мейрам
Әмударияға келіп құятын Вахш өзенінің суын бақылап тұратын періштені
құрметтеу үшін өткізіледі екен. Кейінірек осы Вахш атауы Вайс әулие
болып өзгерсе керек. Түркімендер оны Вайс баба дейді екен. Вайс бабаның
толық аты – Вайс аль-Карани, оны халық тілінде Уәйс –ул-Кара деп атап
кетіпті [23, 112б].
Желінің о шеті мен бұ шетіне,
Ат шаптырса жетпесін.
Тәңірі берген несібең,
Тепкілесе кетпесін
Сабаң жиылмасын,
Іркітің басылмасын (Бата)
Желі – мал сауған кезде төлдерді (құлын, бұзау, қозы, лақ) байлау
үшін екі қазықша кере тартып байлаған арқан.
М.Қашқари сөздігінде: иелү – желі құлын, тайларды байлау үшін
тартылған арқан, желі. Бие сауатын кезде құлындарды сол желіге байлайды.
Биелер сауылу үшін оның маңында айналсақтап жүреді. (М.Қ.ІІІ, 38).
Іркіт – құрт қайнату үшін жиналған айран. Бұл түбірі ірк – артылу,
көбею, жиналу деген мағынаны білдіретін түркі сөзі. Іркіп қалу –
артылдыру, көзіне жас ірку – жас жию, іркіп тігу – жиырып, артылдырып тігу.
Аяғындағы –т – етістіктен есім тудыратын жұрнақ. Іркілу сөзінің жиналу,
көбею деген мағынасы Махмуд Қашғаридың сөздігінен кездеседі. Мысалы: Su
telim irkildi – көп әскер жиналды (М.Қ. І, 249). Irkmek сөзі түрік тілінде
де көбею, жиналу, жиналып тұрып қалу деген мағыналарда қолданылады. Бұл
сөздің жиылу, көбеюмен байланысты көп жиылып шіріп, саси бастаған зат
деген де мағынасы бар. Өзбек тілінде иркит – кір, таза емес деген
мағынада қолданылады. Иркит бала – кір бала; иркит овқат – жағымсыз тамақ.
Түрік тілінде де көп тұрып, саси, шіри бастау деген мағынасы бар. Бұдан
бұл сөздің іріп-шіру, сүт іріді, іріген ауыздан шіріген сөз шығады деген
мысалдарда кездесетін іру етістігімен түбірлес екендігі байқалады.
Тіленшінің биесін берсін!
Үйсін, қоңыраттың биесін берсін!
Біткен аруақ бәріне тие берсін!
Аллаһы ақпар! (Бата)
Үйсін атауының төркіні бізді сан есімге қарай жетелеп отыр. Бұған
тілге тиек етерлік тарихи деректер де ұшырасады. И. Н. Березин Рашид-әд-
Диннің Моңғолдар тарихы шығармасын орыс тіліне аударып жазғаны белгілі
[24, 264б]. Осы тәржімеде: Название Найман есть монгольское числительное
найман – восемь и, конечно, означало союз восьми племен, - дегенді оқимыз.
Егер бұлай болса, дәл осы шығармада келтірілген моңғол тіліндегі – тоғыз
мағынасын меншіктенген – джисун немесе исун неге осындай санда құралған
тайпалар одағы болмасқа? Осы кезге дейін моңғол тобындағы тілдерді былай
қойғанда, тұңғыс-манчжурларда да тоғыз мағынасын берерлік сөз сол
дыбыстық құрамдарда көрінеді: қалмақтарда – ийси [25, 131б]; моңғол
тілінде – ес (өн) [26, 86б]; [27, 307б]; жазба моңғол тілі мен манчжур
тілінде – ийсүн [28, 352-353б]; буряттарда – юсэ(н). Аталған сөздердің
көрсетуінше тоғыз мағынасындағы бұл тұлғалас сөз ежелгі моңғол тіліне
қытайлардан ауысқан.
Қорыта айтқанда, ежелгі дәуірде тоғыз тайпаның бірлесуінен құралған
одақ сол замандағы көршілері – қытайлардан үйсін атағын алған деп
топшылаудың қисыны келіп тұр.
Қоңырат.Өте ерте заманнан мәлім ру, тайпа бірлестігі. И. П.
Минаевтың Путешествие Марко Поло атты еңбегінің 159-бетінен мынадай
жолдарды оқимыз: Хункират – монгольское племя, жившее около Великой
стены. Бұдан білетініміз – Қоңыраттардың ежелгі дәуірден өмір сүріп келе
жатқаны және орналасқан мекені Қытайдың Ұлы қорғаны маңайы екендігі.
Түркі ру, тайпалары кейінгі ғасырларда халық болып қалыптаса бастаған
кезде Қоңыраттардың қазақ, өзбек, қырғыз, қарақалпақ, ноғайлардың құрамына
кіргендігін Н. Веселовский, Н. А. Аристов, А. П. Чулошниковтардың еңбектері
мен кейінгі зерттеушілердің бірі – В. В. Решетовтың [29, 25б] мақаласынан
білеміз.
Қоңырат тайпасы атауының алғашқы мағынасы жөнінде жорамал айтушылардың
бірі – С.Аманжолов: ...само название...конграт (конгр – караковый, ат –
конь) показывает, что это одно из древних тюркских племен... [30, 50б].
Осы іспеттес С. М. Абрамзонның пікірін қосай келіп, А.Әбдірахманов:
...көне заманда арнайы әскери форманың болмағаны белгілі. Ендеше өз
әскерін басқадан айыру үшін, бірыңғай түсті атқа мініп, жаугершілік жасауы
заңды да, -дегенге тоқтайды [31, 116б]. Демек, автордың ойынша, осы
тайпаға біріккен адамдар жауға қарсы соғысқа қоңыр атқа мініп шыққандықтан,
Қоңырат атауын меншіктенген болып шығады. Әрине, бұл жорамалдың шындыққа
қаншалықты жанасымы барлығын анықтау қиын.
Қоңырат атауының төркіні жөнінде екінші бір жорамал, топшылау иесі –
Байбота Серікбайұлы. Ол Шежіре шерткен сыр атты мақаласында – қоңқ,
қоң түбірлеріне қазіргі тіліміздегі – үлкен мағынасын; ал үр сөзіне –
тұқым, ұрпақ, жұрағат, бала ұғымдарын меншіктей келіп, мынадай
түйін жасайды: Сонда қоң+үр ~ қоңыр сөзі бүгінгі түсінігімізбен
қарағанда, үлкен тұқым, өскен ұрпақ, көп жұрағатты ел деген мағына
беретіндігіне көз жеткіземіз. Одан әрі автор қоң және үр сөздері
ертеде түркі, моңғол тілдеріне ортақ болғанын ескерте келіп, соңындағы –ат
немесе –т ертедегі көптікті білдірген жұрнақ екендігін еске салады. Қай
жағынан келсек те, бұл болжам алғашқыға қарағанда шындыққа жақын да, ойға
қонымдырақ.
Алтай жүйесіне жататын тілдердің бір тобы – тунгус-манчжур. Осы
топтағы тілдердің сөздік қорынан мына сияқты тұлғаларды және олардың
мағынасын ұшыратамыз: һунри - тию, тиіп кету; біреудің мазасын алу;
тыныштығын бұзу; һуңрут - жасырыну, тығылу; һунрачан - епті, шебер,
оңтайлы [28, 349б].
Қоңырат тайпасының атауын жасырыну, тығылу мағынасындағы –
һүңрут немесе біреуге тиісу, мазаны алу ұғымындағы – һунри
тұлғаларымен туыстырудың ыңғайы жоқ. Епті, шебер, оңтайлы мағынасындағы –
һунрачан дыбыстық құрамындағы Қоңырат тайпасының атауы туындаған деген
жорамал шындыққа жанасымды. Һунрачан сөзі кейін келе өзгере түсіп, біздің
айтуымызша, - қоңыратан, одан әрі –ан қосымшасы түсіріліп, қоңырат
қалпына дейін жеткен. Бұл топшылауымыз бойынша, Қоңырат атауы, қазіргі
түсінігімізше – епті, шебер, оңтайлы дегенмен барабар [20, 47б].
Шаруаның төрт пірі – Жылқышы ата
Шын бергенің білейін,
Әрқайсысын әкеп матап,
Кісінеуге айғыр бер,
Желісіне бие бер. (Бата)
Бие. Жылқы малының аналығы.
Қазіргі түркі тілдерінде бұл атаудың көріністері мынадай:
қырғыздарда – бээ [21, 175б]; саха тілінде – биэ [32,72б]; туваларша –
бе [33, 214б]; хакастарда – пии [19, 149б].
Моңғолдарда – гүү [27, 64б], қалмақша – гүн [25, 237б].
Жазба ескерткіштерде: Тефсирде - бі (100); Пайғамбарлар
тарихында - бі (370); Түрікше-арабша сөздікте - бе, бей, би
(94); Ат-тухфада - бийе (280).
Араб, парсы тілдерінде бие атауы басқаша дыбыстық құрамдарда
айтылады: арабша – хиджер [34, 195б]; парсы тілінде – мадийан [22,
439б]. Көрсетілген тілдік деректерден байқалатыны – бие атауы да түркі
тілдерінің төл туындысы екендігі.
Бие атауының алғашқы мағынасына іздеу салған А.М.Щербак оны адам
баласындағы әйелдерге берілетін бике (госпожа) сөзімен байланысты болуы
мүмкін дегенге бой ұрады. Бұдан гөрі мына бір тілдік дерек бие сөзінің
алғашқы төркініне жуық болар деген ойдамыз.
С. Е. Маловтың таптастыруынша, өте көне түркі тілдерінің бірі – саха
тілінде бииһээ дыбыстық құрамдағы сөз – көбею, ұрықтану іспеттес
мағыналарды меншіктенеді [32, 69б]. Тұлғасы әрі мағына жағынан да басқа
түркі тілдеріндегі, әсіресе қазақ тіліндегі биеге сәйкестігі молырақ.
Сондай-ақ түркі тілдеріндегі дыбыстардың түсірілуі мен өзара сәйкестік
заңдылықтарынан да алшақ кетпейді. Қазақтардың тілдік заңдылығына сәйкес
бииһээ тұлғасындағы һ дауыссызы түсіріліп, созылыңқы дауыстылардың
қысқаруынан биэ, одан әрі бие тұлғасында қалыптасқан. Ал мағынасында да
айта қаларлықтай өзгеріс жоқ. Өйткені жылқы малында ұрық, тұқым беріп,
көбеюге сеп тигізетіні ұрғашысы – қазіргі тілімізде атауы – бие екендігін
де еске салған жөн. [20, 138б]
Су ішіп төрт көнектен төрт бедеуің
Шарбақта асыр салып ойнап тұрсын.
Терісін бес айғырдың саба қылып,
Қымызын қыз-келінің құйып тұрсын. (Бата)
Бедеу. Мұның екі мағынасы бар. Екеуі де жылқы малына қатысты.
Біріншісі – жүйрік жылқы. Екіншісі – қысыр сөзінің баламасы.
Бірінші мағынаны қырғыз тілінен де табамыз. Онда: бедөө - бәйге аты
[21, 122б]. Ал екінші мағына бұл тілде айтылмайды. Түрікмен тілінде де
бедев ат - жүйрік ат ұғымында қолданылады [35, 48б]. Алтай жүйесіндегі
басқа топтағы (моңғол, тунгус-манчжур) тілдерде кездеспеді.
Бедеу сөзінің екі мағынасының да алғашқы төркіні парсы тілі: бидәх
– шапшаң, жүрдек (ат жөнінде); бидәхл кіріс келтірмейтін, пайда бермейтін
[22, 240б]. Демек, бедеу бізге парсы тілінен ауысып, тұрақтаған. [20,
157б]
Көнек. Ірі қара малдың бас не мойын терісінен жасалған, бие саууға
не құдықтан су алуға арналған шүмегі бар ыдыс (ҚТТС).
Көнекті көне тәсілмен жасағанда, жылқы терісін көнек бейнесінде тігіп,
ішіне шөп не сабан тығып кептеп, ол кеуіп көнек толған соң, тезек шоғы
түтініне ыстайтын болған. Қостанайдың Федоровка, Семиозер аудандарында
қымыз, шұбат тәрізді сусындарды құятын ыдыстарды осылай атайды. Көнек
қырғыз тілінде де кожаное ведерко с носиком [18, 422б] мағынасында
кездеседі. Ал түрікмен тілінде сәл өзгешелеу: көнек [кө] сосуд из кожи
(употребляется вместо ведра при дойне верблюда) [36, 413б] мағынасында
кездеседі. Моңғол тілінде – ағаштан не теріден жасалған шелек.
Көнек сөзін семантикалық жағынан көн терісі дегендегі көн тұлғасымен
жалғастыруға болады, ал көптеген түркі тілдерінде иленген тері деген
мағынада сақталған [37, 85б]. Сонымен бірге ертеректе адамдар мал терісін
илеп, киім ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.