МАУСЫМДЫҚ ҒҰРЫПТАР ФОЛЬКЛОРЫНА ҚАТЫСТЫ ЭТНОМӘДЕНИ ЛЕКСИКА

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 46 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ3

1 ЭТНОЛЕКСИКАНЫҢ БІР АРНАСЫ - ҒҰРЫПТЫҚ ФОЛЬКЛОР ҮЛГІЛЕРІ6

1. 1 Этнолингвистика - ғұрыптық фольклор лексикасын6

танып-білудің кепілі. 6

1. 2 Маусымдық ғұрыптарға байланысты фольклор жанрлары12

2 МАУСЫМДЫҚ ҒҰРЫПТАР ФОЛЬКЛОРЫНА ҚАТЫСТЫ20

ЭТНОМӘДЕНИ ЛЕКСИКА20

2. 1 Наурыз, Ұлыс күніне қатысты бата-тілек сөздер20

2. 2 Жарапазан (жарамазан) өлеңдерінің лексикасы43

КІРІСПЕ

Кез келген халықтың өз тарихы, әдет-ғұрпы, әдебиеті, мәдениеті, өзіндік өркениеті қалыптасқан. Оны ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуші - тіл. Сондықтан тілдің лексикасы сол тілде сөйлеуші халықтың тарихымен, мәдениетімен тығыз байланысты.

Сөздердің семантикалық құрылымын зерттеу олар білдіретін заттардың, ұғымдардың атауын белгілеу болып табылады. Ал бұл мәселе сол халықтың этникалық, адамзаттық тарихымен барып астасады.

Бұл жөнінде Е. Жанпейісов «М. Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясының тілі» атты еңбегінде былай дейді: «Шынында да, тілдің сөздік құрамы әр халықтың өз тарихының, өз тұрмысының, өз мәдениетінің оның дүниелік (материалдық) және рухани қазынасының айнасы сияқты болып есептеледі. Өйткені, өмірдің сала-саласындағы құбылыстардың бәрі де тілдің сөздігіне іздерін тастап, оған тиісті сөздерді куә етіп, дақ қалдырып отырады» [1, 18] .

Халық өмірі мен мәдениетінің куәгеріне айналған ана тілдің бойында сөз байлығын шашаусыз жиып, болашаққа сақтап жеткізетін игілікті қасиеті бар. Бұл қасиет талай ғасырдың қилы тарихын, халықтың рухани және материалды мәдени тіршілігін, дүниетаным мен әдет-ғұрпын, асыл мұрасын тілдің өзінен дарытып, біздің санамызда кумулятивтік (өміршеңдік) қызметі арқылы танылады. Рухани, материалдық мәдениет үлгілері - қазірде ұлттық ұрпақ үшін қымбат қазынаға айналып, ата-бабаларымыздың төл болмысының, бүгінде кейбірі ұмыт болған мәдени өмірінің ақиқат белгісі.

Ел ескілігімен байланысты сөздердің, лексиканың жалпы көне қабатының бір дерек көзі - ғұрыптық фольклор үлгілері.

Бітіру жұмысының өзектілігі . Ғұрыптық фольклор үлгілерін зерттеу - көне тілдік формалардың сақталу көздерін анықтауға жол ашады. Сондықтан ғасырлар бойы халықтың көкірегінде жатталып, жадында сақталған көне тамырлы сөздердің тарихына үңіліп, тілдік тұрғыдан табиғатын барлап, жасалу және сақталу жолдарының тілдік құралдарын анықтау, мағыналық даму заңдылықтарын көрсету мен көнеру себептерін ашу т. б. мәселелердің маңызы ерекше.

Еңбектің ғылыми жаңалығы . Бітіру жұмысымызда маусымдық ғұрыптар фольклорының лексикасы тарихи лексикологияға қатысы тұрғысынан алғаш рет талданып зерттеліп отыр.

Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері . Жұмыстың мақсаты - мағынасы күңгірттенген тілдік бірліктердің мәнін ашып, жасалу уәждері мен қолданыс шеңберін айқындау. Ол үшін мынадай міндеттер қойылды:

сөздердің түп-төркінін тарихи-салыстырмалы зерттеу тұрғысынан анықтау;
маусымдық ғұрыптар фольклоры лексикасын тақырыптық топтар тұрғысынан саралау;
сөз мағыналарының даму жолдарын ашып көрсету.

Зерттеудің дерек көздері . Наурыз, Ұлыс күніне қатысты бата-тілек сөздер, жарапазан (жарамазан) өлеңдері.

Жұмыстың теориялық және практикалық мәні . Маусымдық ғұрыптар фольклорын лингвистикалық тұрғыда зерттеудің тарихи лексикология, тарихи морфология, этимология, тіл тарихына қатысты теориялық қызмет атқарып қана қоймай, түсіндірме, этимологиялық, екі тілді аударма сөздіктер жасауға, я оларды оларды сапалық жағынан жетілдіре түсуге көмектесіп, практикалық та жүк көтереді.

Зерттеудің әдістері . Жұмыстың алға қойған мақсатын іске асыру барысында тарихи-салыстырмалы, этимологиялық, этнолингвистикалық талдау әдістері қолданылды.

Бітіру жұмысының құрылымы . Еңбек кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және осы тақырыпқа қатысы бар әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 ЭТНОЛЕКСИКАНЫҢ БІР АРНАСЫ - ҒҰРЫПТЫҚ ФОЛЬКЛОР ҮЛГІЛЕРІ

1. 1 Этнолингвистика - ғұрыптық фольклор лексикасын

танып-білудің кепілі.

Ана тіліміздің ұшан-теңіз байлығын, үрпақтан ұрпаққа мирас болып беріліп келе жатқан асыл қазынасын барынша толық жиып көрсетіп, қыр-сырын анықтау- этнолингвистиканың міндеті.

Этнолингвистика- халықтың этногенезін, тұрмыс-салты мен әдет-ғұрпын, мекен-жайын, басқа халықтармен тарихи-мәдени байланысын, күнделікті тұрмысын, материалдық және рухани мәдениетін зерттейтін тіл білімінің жаңа саласы. Ол саланың ерекшелігі, зерттеу пәні, т. б. қырлары туралы академик Ә. Қайдаровтың және профессор Е. Жанпейісов пен М. М. Копыленко еңбектерінде жан-жақты айтылған. Ол тарих, археология, әдебиеттану, өнертану, ғылымдарымен ұштасып жатса, ал этнография ғылымымен тығыз байланысты. Оны «этнолингвистика» терминінің жасалуынан да көруге болады (грек тілінде «этнос-халық, тайпа» және лингвистика сөздерінің бірігуі арқылы) . Бірақ оның мағынасын этнография мен лингвистиканың қарапайым қосындысы деп қарауға болмайды. Бұл саланың пайда болып, даму барысында, осы әр түрлі бағыттар мен мектептердің ерекшеліктеріне байланысты этнография мен лингвистиканың арасалмағы өзгеріп отырады.

Этнолингвистиканың жеке бағыт ретінде пайда болуы этнорафияның қойнауында 19-ғасырдың 70-жылдарынан бастап АҚШ-тың тіл білімінде басталған. Ол солтүстік, сосын Орталық Американың үндіс тайпаларын зерттеумен тығыз байланысты кеңінен өріс алды да, алғашында негізінен этнографиялық материалға көңіл бөлінді. Бірақ бірте-бірте америкалық үндістер тілдерінің туыстығын зертеу басты мәселеге айнала бастады. Соның негізінде америка тіл білімінде жаңа дәстүрдің негізі қалыптасты. Америка ғалымдарының еңбектерінде «этнолингвистика» терминінің орнына көбіне «антрополингвистика», «этносемантика» атаулары қолданылады. Себебі семантика мәселесі «ішкі форма» деген атпен В. Ф. Гумбольдттің ілімінен бастап этнолингвистика қарастыратын мәселенің бірі ретінде енгізілген болатын. Анықтай түссек, В. Ф. Гумбольдтің «сөздің ішкі формасы» деген термині әртүрлі тілдердегі атаулардың уәждерінің ұлттық ерекшелігі деген ұғымды білдіреді. 19-ғасырдың 50-жылдарында неогумбольдтианттық бағыт «Сепир-Уорф жорамалының» кең түрде таралуына байланысты тілдің мазмұндық жағына қатты көңіл аудару қайтадан жаңғырды. Оның негізгі мәнін қысқаша этнолингвистикалық деп бағалауға болады.

Бұл саланың Ресейде қалыптасуы Ф. И. Буслаевтың, А. Н. Афанасьевтің, А. А. Потебняның т. б. еңбектерімен байланысты. 19-ғасырдың 70-80 жылдарында фольклористика саласының жанданып, тіл мен мәдениеттің байланысын зерттеудің жаңа жақтарының ашылуы этнолингвистика пәнінің ұғымы мен міндеттерін кеңейтіп, өзін жаңа сатыға көтерді. Осы бағытта үлкен жұмыстар жүргізіп жатқан, өзіндік мектептері бар Ресей этнолингвистикасының көрнекті өкілдері деп бірінші кезекте Н. И. Толстой және В. В. Иванов пен В. Н. Топоровты т. б. атауға болады. Олар өз зерттеулерінде нақты бір тілдің тарихын сол тілде сөйлеуші ұлттың тарихымен тығыз байланыста қарастырады., этнолингвистикалық атластар жасайды, тіл мен мәдениеттің ара қатынасына байланысты мәселелерді, тілдегі және халық мәдениетіндегі территориялық және әлеуметтік диалектілерді, ана тіл мен ежелгі мәдениетті, тіл білімі мен мифологияның шекарасындағы т. б. мәселелерді зерттейді.

Қорыта айтқанда этнолингвистика - тілді мәдениетке қатысты зерттейтін, сонымен бірге тілдің қызметіндегі және дамуындағы тілдік, этномәдени және этнописихологиялық факторлардың өзара әсерін қарастыратын тіл білімінің саласы. «Лингвистикалық энциклопедиялық сөздікте» этнолингвистиканың кең түрдегі ұғымына осылайша анықтама берілген: «Этнолингвистика қандай тәсіл арқылы берілгеніне қарамай ( сөз, пән, салт т. б. ) мәдениеттің, халықтық психологияның және мифологияның «мазмұнын» лингвистикалық әдістер көмегімен зерттейтін кешенді пән» [2, 597б] . Бұл тұжырыммен келіспеудің еш негізі жоқ.

Ол қазақ тіл біліміндегі жаңадан қалыптасып дамып келе жатқан этнолингвистика саласының да ерекшелігі мен өзегін құрайды.

Жалпы тіл біліміндегі этнолингвистиканың даму барысына шолу жасап, оның жеке сала ретіндегі негіздерін анықтауға арналған еңбегінде профессор М. М. Копыленко қазақ тіл біліміндегі акад. Ә. Т. Қайдаров бастаған этнолингвистикалық мектепті қазіргі этнолингвистикадағы жаңа бағыт деп бағалап, оның негізгі ерекшелігін былай деп атап көрсетеді: «Это направление изучает этнос в зеркале языка. В нем нет симбиоза дисциплин, поскольку язык представляется главным и непосредственным предметом анализа; этнология, история, культурология и прочие нелингвистические дисциплины привлекаются как вспомагательные» [3, 17б] .

Демек, негізгі салмақ лингвистикаға жүктеледі. Оның себебі мен мәнін нақты түсіну үшін академик Ә. Т. Қайдаровтың төмендегі пікірін келтірейік: «Этностың басып өткен сан ғасырлық даму жолы, оның белгі-бейнелері біздерге тас мүсіндер мен жартастарға қашалған сына жазулар арқылы, мәдени ескерткіштер мен әртүрлі ғимараттар арқылы жетуі мүмкін. Бірақ бұлардың бәрі этнос өмірінің мың да бір елесі ғана. Оның шын мәнісіндегі даналығы мен дүниетанымы тек тілінде ғана сақталады. Әрбір дәуірде өмірге қажет болған құрал-сайманның, қару-жарақтың, киер киім мен ішер тамақтың, тұрмыстық заттар мен салт-салаға, әдет-ғұрып, наным-сенімге, ойын-күлкі, той-томалаққа байланысты ұғымдардың аты-жөні, сыр-сипаты т. б. тек тіл фактілері ретінде ғана, яғни жеке сөздер мен сөз тіркестері, фразеологизмдер мен мақал-мәтел арқылы ғана бізге жетуі мүмкін» [4, 34б] . Осы тұжырым біздің жұмысымыздың да қағидасының негізін құрап, бағытын белгілейді.

Көненің көзіндей тілдің қат-қабат қойнауларында сақталып қалған бұл дүниенің сыры мол. Оның тереңіне үңіліп қарап сырын ашу- этнолингвистиканың үлесі.

Бұл орайда академик Ә. Т. Қайдаровтың ұзақ жылдар бойы орасан бай материалдар жинап, сұрыптап, оларды макрожүйелер («Адам», «Қоғам», «Табиғат») мен микрожүйелерге бөліп, үлкен идеографиялық классификация негізінде жасап жатқан қазақ тілінің этнолингвистикалық сөздігінің болашағы зор, маңызы ерекше болмақ.

Осы саладағы зерттеу жұмыстарының ішінде Е. Жанпейісовтің еңбектері өзінің теориялық деңгейі мен бай этнографиялық материалымен, кең ауқымды салыстырмалы, этимологиялық талдауларымен ерекшеленеді. Солардың араларында М. Әуезовтің шығармаларының негізінде қазақтың этномәдени лексикасын тарихи-лингвистикалық зерттеуге арналған монографиясының орны бөлек. Осы еңбекте материалдық мәдениетке, рухани мәдениетке, халықтық өлшемге, туыстыққа және отбасылық қатынастарға қатысты лексикадан тұратын бай материалды талдау үстінде басқа түркі тілдерінің деректері де кеңінен пайданалынған. Кітаптың соңында М. Әуезовтің шығармаларындағы этнолексемалардың тізімі берілген.

Қазақ тіл білімінде жеке-жеке қырлары жан-жақты қарастырылып, өріс алып келе жатқан этнолингвистика саласының дамуында профессор М. М. Копыленконың осы мәселенің жалпы теориялық негіздерін түсіндіруге арналған «Основы этнолингвистики» (Алматы, 1995) атты монографиясы елеулі жаңалық болды. Бұл жұмыс - тікелей этнолингвистика негіздерін анықтауға арналған жалпы тіл біліміндегі тұңғыш зерттеу. Басқасын былай қойғанда, автордың тақырыпқа әртүрлі дәржеде қатысы бар 1300-ден аса үлкенді -кішілі қыруар ғылыми зерттеулерді көрсетуінің өзі - үлкен еңбек. Және оларды жай көрсетіп қана қоймай, тақырыптық табиғатын ескере отырып таныстырып, әрқайсысы жөнінде өзінің көзқарасын, ой-пікірін білдіріп отырады.

Кітап тақырыптың зерттелу тарихына қысқаша шолудан басталып, әрі қарай славян және өзге де түрлі үндіевропа тілдері бойынша әр кезде жарияланған, сондай-ақ жалпы түркітанушы еңбектерде этнолингвистикаға байланысты кездесетін теориялық тұжырымдар мен ғылыми байқаулар негізінен толық қамтылған. Атап айтқанда, М. Қашқари еңбегіндегі этнолингвистикалық материалды талдаудан бастап, бергі дәуірдегі В. Гумбольдт, Э. Сепир, А. А. Потебня, қазіргі замандағы Н. И. Толстой, В. В. Иванов, В. Н. Топоров т. б. ғалымдардың бұл саладағы ізденістеріне дейін кеңінен тоқталады. Осындай ізденістер нәтижесінде «этнолингвистика» терминінің Б. Ли Уорфқа тиесілі екенін анықтайды. Соның бәрін қорыта келіп этнолингвистиканың пәнін «Этностың тіл айнасында бейнеленуі» деп берген анықтамасы қазақ тіл біліміндегі қалыптасып келе жатқан этнолингвистика саласының ұстанып отырған негізгі қағидасымен үндеседі [3, 17б] .

Осыған орай этнос пен тілі арасындағы байланыс, тілдің жалпы этнос өмірі, оның мәдени мұралары жөніндегі деректік, танымдық қызметі жан-жақты қарастырылады. Ғалым бұл ретте заттық және рухани мәдениет терминдерін жеке алып талдайды. Лексиканың осы саласын арнайы сөз ете отырып, фразеологиялық тіркестер мен паремиялар, табу мен эвфемизмдер, идиоэтикалық семантика мен фоносемантика, ономастика мәселелерін де осылай этнолингвистика негіздерін айқындау тұрғысынан алып зерттейді. Профессор М. М. Копыленконың аталған еңбегі тарихи этнолингвистиканың мазмұн-мәнін, табиғатын тануға қызмет етіп қоймай, онымен тығыз байланысты этнолингвистиканы, оның ішіндегі материалдық мәдениет лексикасына қатысты атауларды талдауға да тікелей үлес қосады.

Қазіргі қазақ тілі лесикасының бір парасы- тіліміздегі күңгірттенген, тіл иесі сөйлеу процесі кезінде ол сөзді қолданғанымен де мағынасына терең бойлап, жете түсіне бермейтін, я қолданыстан шығып архаизмдерге айналған сөздер. Олардың көбін фразеологиялық тіркестердің сыңарлары ретінде солардың құрамынан немесе фольклор мен тарихи шығармалардан табуға болады. Олардың дені - этнографизмдер. Сондықтан да этнолингвистиканың осындай тобын зерттеуге арналған ғылыми ізденістердің біздің назарымызды ерекше аударуы- заңды құбылыс.

Осы саладағы жұмыстардың ішінен көрнекті ғалым Р. Ғ. Сыздықованың еңбектері ерекше қызықты да құнды. Біздің пайымдауымызша, өзінің негізгі ғылыми зерттеу қызметіне бастау болған ұлы Абай шығармаларының тілін зерттеу үстінде пайда болған осы қызығушылық, кейін өзі сүйіп оқитын батырлар жыры мен ғашықтық жырларды; ия өршіл рухты, парасаты биік Махамбетті немесе 15-19 ғасырларда өмір сүрген ақын-жыраулардың шығармаларын оқу үстінде жалғасып, терең зерттеуге ұласқан тәрізді.

Бұл тұста ғалым назарына ілігіп, қызықты да ғылыми топшылауларына нысана болған - қазірде ұмытылған, тарихи сөзге, ия архаизмге айналған, ең бастысы қолданылу өрісіне байланысты семантикасы да өзгерген сөздер. Автор негізінен семантикалық прнципті басшылыққа ала отырып, «сөздерді сөйлетеді». Яғни, сөздердің сол эпостар немесе ақын-жыраулар өмір сүрген дәуірдегі қолданыстары мен мағыналарын айқындап, қызықты этимологиялық шешімдерге келеді. Олардың ішіндегі материалдық мәдениетіміздің ежелгі дәуірлерінен елес беретін терең сырлы, етене жақын дүниелердің тілдік атаулары да аз емес. Мысалы: берен, дулыға, кебенек, дындан, жебе, көбе, кіреуке, күдері, сақсыр т. б. [5, 12б] .

1. 2 Маусымдық ғұрыптарға байланысты фольклор жанрлары

Маусымдық ғұрыптар фольклоры - ғұрып фольклорының бір саласы. Ғұрып фольклорын саралауда фольклортанушы ғалымдар пікірлері әр түрлі. А. Байтұрсынов оны «ғұрып сөзі» деп атап, оған «Тойбастар», «Жар-жар», «Неке қияр», «Беташар», «Жоқтау», «Жарамазан», «Бата» үлгілерін жатқызады [6, 232б] . Мұның соңғы екеуі маусымдық ғұрыптар фольклорына, алдыңғылары отбасылық ғұрыптар фольклорына сәйкеседі.

Ал М. Әуезов ғұрып фольклорын «Сыршылдық салт өлеңдері» деп атап [7, 39б] дінмен байланысты дейтін тобына наурыз, бақсы сарыны, жарамазан өлеңдерін жатқызады, бұл, сөз жоқ, маусымдық ғұрып фольклоры жанрлары (бақсы сарынынан басқасы) .

С. Сейфуллин ауыз әдебиетін жеті тарауға бөліп, ғұрып фольклорына қатысты жанрларды соның екі тарауында қарастырады [8, 64б] . «Ескілікті дін салтынан туған өлең-жырлар» дейтін тарауына наурыз, бақсының жыры, шақыру, арбау-байлау жырлары, бәдік, жарамазан өлеңдерін жатқызған. Бұдан маусымдық ғұрып фольклоры мен діни ғұрыптар фольклорының қосақтала сараланғаны байқалады.

«Қазақ әдебиеті тарихының» (1948) «Салт өлеңдері» тарауын жазған Б. Кенжебаев ғұрып фольклорын төрт топқа жіктеп, дін салт өлеңдерін өз ішінен: