ӘБІЛХАЙЫР МЕН АБЫЛАЙ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

КІРІСПЕ2

ӘБІЛХАЙЫР МЕН АБЫЛАЙ3

Әдебиеттер16

1. ӘБІЛХАЙЫР МЕН АБЫЛАЙ

КІРІСПЕ

ӘБІЛХАЙЫР МЕН АБЫЛАЙ

“Ана тілінің” 1-санында Сабыржан Шүкірұлы аса көкейкесті тарих проблемаларын қозғаған екен. Әрине осы мәселелер болмас еді Тарих институтінің директоры белсенділік көрсеткенде. Ресейдің “Банк империалы” жасаған Ақсақ Темір туралы рекламасы біздің тарихымызды да, Шоқан Уәлиханов аруағын да аяққа мықтап басты. Бірнеше жылдар бойы Қазақстан телеканалдарынан түспей қойды. Соған Тарих инсититуті директоры марқұм М. Қозыбаев реплика беріп тоқтатқанда болар еді. Көз көрекі Қазақ ханы Есімнің өшпес ерлігін Ақсақ Темірдің атымен бүгінгі ұрпағымыздың мыйына құйды.

С. Шүкірұлының мақаласында бір-ақ кемшілік бар, Ол Әбілхайырдың Ресейге бодан болғаны туралы. Бұл жалғыз С. Шүкірұлының қатесі емес, ХІХ-ХХ ғасырдағы бүкіл елдің қатесі. Қазір ондай қатенің келмеске кеткеніне 6 жыл болды, яғни Әбілхайыр туралы шындық 180 градусқа бұрылды. ХҮІІІ ғасырдағы тарихымызда Әбілхайырдан ұлы және биік тұлға жоқ. Бұл тарихтың ақиқаты.

Кеңес өкіметі заманындағы көп айтылған жалған тарихтың бірі “Қазақстанның Ресейге өз еркімен қосылуы” болатын. Бұл айқайдың 80-ші жылдардың басында үдеп кеткені соншалық, ақыры сонша дақпырт жасап 250 жылдық тойын Алматыда дүбірлетіп өткізген еді. Жалпы “өз еркімен қосылды” деген жорамал қағиданың өзі сол кезде қалыптасып еді. Осы дақпырттың шындықтан алыс екенін қазақ елінде екінің бірі білетін, алайда баспасөз бетінде пікір білдіру мүмкін емес еді. Сондықтан ауызекі әңгімеде ғана айтылатын. Қазақстан мемлекет басшыларының тоғышарлығы мен немқұрайлығы соншалық, тіпті сонау 1960 жылы ақталған А. Байтұрсынов М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, М. Дулатов сынды қазақ елінің көсемдерін жарыққа шығармады. Оның есесіне жаңағыдай ақтаңдақ жалған тарихты үдетуге атсалысты.

1989 жылдың ақырында Перестройка науқанының дағдарысқа ұшырай бастаған кезінде Жұмабаев, Байтұрсынов және Аймауытов кітаптары жарық көріп қазақтардың төбесін көкке жеткізді. Оның өзі 1986 жылы Қазақстан мемлекет басшыларының ауысып, желтоқсан оқиғасынан кейін қазақтардың ауызы ашылып, өзіне керегін талап ете бастағанының нәтижесі еді. Қалай болғанда да Колбиннің осындай жақсылықтарын ұмытпауымыз керек…

1991 жылы Х. Досмұхамедұлының “Аламан” атты кітабы жарық көріп, жоғарыда айтылған “Қазақстанның Ресейге өз еркімен қосылғанын” түгелдей келмеске кетірді. Бұл кітап репрессиядан бұрын 1923 жылы Ташкентте шыққандықтан көне көз қарттарымыз білгенмен кейінгі ұрпақтың хабары жоқ еді. Мысалы жазушылардың ішінде Тахауи Ақтанов: - “өз еркімен қосылу” және Әбілхайыр хан туралы жазылып жатқан дақпырт туралы - шындыққа он қайнаса сорпасы қосылмайтын өтірік екенін ашықтан ашық айтатын еді.

Х. Досмұхамедұлының еңбектері жарық көрген соң Кіші жүз бен Орта жүз қазақтарының Ресейге өз еркімен қосылғаны жалған болғандығын білген соң, жанталасқан Қазақстан тарихшылары айыптың бәрін Әбілхайыр ханның бойынан іздеді. Себебі Кеңес өкіметі заманында оны прогрессивный хан деп мақтап жазатын.

Көп ұзамай қазақ тарихшылары, соның ішінде зерттеуші тарихшылар шындыққа көз жеткізді. Шындықтың ащы болатыны рас, бұрынғы айтылып келген жалған тарихты 180 градусқа бұрып жібірді. Осыдан кейін бұрынғы Әбілхайырды жеріне жеткізе жамандап, Абылайды асыра мақтап жазғандар қателеріне көзі жетіп, аяқтарын тартып алып үнсіз қалды…Алайда тарихты зерттемеген тарихшылар бұрынғы бағытпен мақалаларын да, оқулық кітаптарын да жарыса шығарып жатты. Мысал үшін айтсақ 1999 жылдан бері талай рет баспа бетін көрген Г. Канның кітабы және биыл шыққан Г. Қ. Кәдірқұлованың оқулық кітаптары ж. б . . . Сондай-ақ И. Ерофееваның кітабында(1999) сонша жылғы құнды зерттеу болса да, негізгі кемшілігі Ресей мен Қазақ хандығы арасындағы шындық тарих ашылмай қалған.

Ерофееваның Абулхаир… атты құнды зерттеуінде бұрынғыдай Қазақ мемлекетін құлатқан жоңғарлар екені қайталанады. Және Кіші жүз бен Орта жүздің бір бөлегінің Ресей қол астына бағынуын “Под патронатом России” деп жалған дәріптеп жазған. Солай болған күннің өзінде Қазақ еліне Ресей ешқандай көмек бермегенін, керісінше бұрынғыдай шығыстан жоңғарды, батыстан казачьи әскерлермен бірге қалмақтарды айдап салып отырған Ресей саясаты туралы ештеңе айтылмайды. Біз бұл жерде Қазақ мемлекетін құлатқан Жоңғар емес, Ресей екені бұл күнде ешкімге де құпия емес екенін қайталап айтуға міндеттіміз. Бұл мәселе туралы, сонау қылышынан қан тамған Кеңес өкіметі тұсында да В. А. Мойсеев: “…Как бы ни были тяжелы последствия джунгарских вторжений в Казахстан, результаты наших многолетних исследований свидетельствует, что никогда угрозы физического уничтожения казахского народа джунгарами не было…” /1/- деген пікірі тарихи шындыққа дәл келетінін айтуға міндеттіміз . . .

Алайда, Қазақстанның Ресейге өз еркімен қосылмағаны ешкімге құпия болмаса да, көп зерттеушілердің Әбілхайырға күдіктенгені рас. Оның себебі - Досмұхамедұлы және басқа алаштың лидерлері, сондай-ақ басқа зерттеушілер (Крафт ж. б. ) Әбілхайырдың 1730 жылы жазған хатының түпнұсқасын көрмеген еді. Барлық қате осыдан басталды. Барлық зерттеушілер оның орысша аудармасын пайдаланып келді. Түпнұсқаны көрген соң тарихшылар санын соқты. Бүгінгі ұрпақ осынау масқараны көрсін және білсін-деп белгілі тарихшы Амантай Исин сол тарихи хаттың түпнұсқасын және орысша өтірік аудармасымен салыстырып сонау 2001 жылдың басында “Абай” журналына шығарған еді/2-саны/. Соны осы уақытқа дейін Қазақстан тарихын жарыса жазып жүрген тарихшылардың көрмегені қалай?-демекпіз.

Ол тарихи хатта бодандық туралы әлде Ресейге қосылу туралы ештеңе де жоқ, ондай әңгіменің болуы да мүмкін емес еді. Себебі 1709 жылдан бері Әбілхайыр хан болып басқарған Кіші жүз елі өз шегарасын қорғап Ресеймен 150 жыл бойы соғысқан еді. Сол соғыстың соңғы 30 жылын және келесі Ресеймен болған 150 жылдық соғыстың 18 жылын, Әбілхайыр өзі басқарды. Сондай адам Ресейге бас иіп бодан болуы әрине мүмкін емес. Себебі Ресей бодандығындағы туысқан башқұрт халқының жағдайын Әбілхайыр өте жақсы білетін еді…. Сол хаттың мазмұны Ресей қоластындағы туысқан халық башқұрттармен бұрынғы достық жағдайды орнату үшін ғана жазылған еді. Сол хатты алып кету үшін башқұрт өкілі Алдарбай келмегенде ондай хатты Әбілхайыр ешқашан жазбаған болар еді. Алдарбайды жіберіп отырған патша әкімдері болатын…

Алдарбайдың Әбілхайыр ордасына келуі өздігінен емес, оны осы мәселе үшін әдейі жіберген Ресей өкіметінің басшылары. Біз осы жерде кішкене шегініс жасап Қазақ-башқұрт қатынасына шолу жасайық…

Татар мен башқұрт халықтарын ХҮІ ғасырдың ортасында Иван Грозный жаулап алып Ресей құрамына кіргізген еді. Осы екі халық Қыпшақ мәдениетінің жалғастырушылары және ежелден көрші аралас құралас болса да екі түрлі халық, және екі түрлі тағдыры бар. Мысалы башқұрт халқы ХҮІІІ ғасырдың ақырына дейін Ресей бұғауынан босану үшін қаншама рет ұлт-азаттық көтеріліске шықты. Олардың арасынан елін, жерін қорғау үшін көптеген халық батырлары шықты. Солардың ішінде біздің халықтың көп білетіні -Салават Юлаев, 1770 жылдардағы Пугачев көтерілісіне белсене қатысқандардың бірі…

Бірақ, татар елі ешқашан Ресей отарлығына қарсы күреспеген халық. Сондықтан олар патша өкіметіне өте сыйлы болды және басқа халықтарды отарлауға Ресейдің оң қолы бола білді. Тевкелов секілді татарлар Ресейдің дипломаттық қызметін жақсы жүргізу үшін қазақ еліне барғанда өзін башқұртпын деп таныстыратын болған. Себебі қазақтар башқұрттармен дос, сыйлас, тағдырлас халық…

Башқұрттардың Ресейге қарсы кезекті көтерілістерінің бірі 1707-09 жылдары болды. Соған көмектесуге Әбілхайыр батыр үш мың әскермен келді. Сонда башқұрт халқының күресі көп жеңіске жеткен себепті, аса ырза болған башқұрт елінің игі жақсылары Әбілхайырға - Біздің ханымыз бол- деп шын жүректен жалынған еді…Әрине Әбілхайырды мұндай құрмет жай қалдырмаған болуы мүмкін. Алайда ол 1709 жылдың күзінде Қазақ билерінің шақыртуымен Түркстан жаққа кетіп қалды да, Башқұрт көтерілісі жеңіліске ұшырады…

Қазақ билері Әбілхайырды текке шақыртпаған екен. Қазақ елі басшыларының сол жиналысында екі үлкен мәселе қаралды. Бірі Жоңғар шабуылына қарсы күш біріктіру болса, екіншісі Әбілхайырды Кіші жүз ханы етіп сайлады. Бұрын Кіші жүзде хан болған жоқ еді, орталық хан билейтін еді. Алайда, соңғы он жылда Ресей тарапынан Жайық казактарының шабуылы қатты күшейді. І Петр Еділ қалмақтарына Аюкені хан қойып және оларды тісіне дейін қаруландырып Кіші жүз жеріне шабуылды үдеткелі 15 жылдан асып барады… Осынау қырғын соғыста қазақ жерін қызғыштай қорғап, батырлығымен, жанкештілігімен және ұйымдастыру қабілетімен көзге түскен Әбілхайыр болатын… Сөйтіп Әз-Жәнібектің Сүйік деген баласынан тараған ұрпағы Әбілхайыр алғаш рет Кіші жүздің ханы болды. Ол енді Кіші жүз жерін хан болып басқаратын және қорғайтын болды…

Осылай башқұрттар мен қазақтар арасындағы тағдырлас достық қатынастар жалғасып жатты. Себебі екеуінің де қарсыласы, яғни ата жауы Ресей болатын. Сондықтан Ресей басшылары қалай болмасын екі халықтың арасындағы мызғымас достығын бұзу үшін неше түрлі айла -шарғыны көп жылдар бойы жасады. Мысалы түнде барып казачьи отрядтар башқұрт ауылын шабады, кісілерін өлтіреді және малын айдап кетеді де жаланы қазақтарға жабады…Сонсоң башқұрттарға көмектесіп қазақ ауылын шабады. Қысқасын айтқанда 1730 жылға дейін қазақ пен башқұрттың арасындағы достық бұзылған еді. Әбілхайырдың жанына батқаны да сол еді. Ал енді осы достықты қалпына келтіру үшін патша ағзамға хат жазу керек --деп башқұрт Алдарбай айтып келгенде Әбілхайыр алданып қалған еді. Бұл 1730 жылдың маусым (июнь) айы еді…Ресейге керегі де сол еді. Хат жазды деген факті бар, оның түпнұсқасын ешкімге көрсетпей, аудармасымен келешекте талай қазақ төресін алдауға болады…

Башқұрттармен достық қатынасты Әбілхайыр жалғастыра берді. 1736 жылы башқұрт көтерілісі бұрқ еткен кезде, патша өкіметі қазақтар мен башқұрттарды және бір рет жауластырмақшы болып көп ақша бөлді. 1738 жылдың ақпан айында Татищев сонда “Әрбір башқұрттың басын әкелген қазаққа 60 рубльден ақша беріледі. Кек алатын және байып қалатын жағдайыңыз бар”/3/- деп қазақ еліне жар салды. Кейбір қылмысты істерді башқұрттан көріп жүрген қазақтар осыны пайдаланып кек алмақшы және ақша таппақшы болған еді, бірақ олардың бірде бірін Әбілхайыр жібермеді, керісінше ол бұрынғыдай башқұрт халқына көмек берді.

Сонымен, осы уақытқа дейін орысша аудармасы арқылы 1731 жылдан бері Қазақ елінің Кіші жүзі мен Орта жүздің бір бөлегі Ресейдің боданы болды-деген жалған ұғым да келмеске кетті. Әбілхайыр хатының түпнұсқасын көрмесе де, кезінде бұған талай ғалымдар күдікпен қарағаны рас. Мысалы белгілі зерттеуші В. Я. Басин: “…широко употребляемый термин о подданстве казахов…правомерен лишь на завершающем этапе присоединения Казахстана к России”/4/ - деп қазақ елінің түгелдей Ресей отары болғаны 1865 жылы Шымкент пен Ташкентті алған кездерді көрсетеді. Шын мәнінде өмір бойы Ресеймен соғысқан Кіші жүздің және оның әйгілі батыр ханы Әбілхайыр сынды тарихи тұлғаның ата жауы етегіне жармасуының ешқандай қисыны жоқ еді. Тарихи шындық оның 1748 жылы қаза тапқанынша Ресеймен соғысып өткенін көрсетеді. Өзі жалынып, бодан болған адам осындай әрекет жасауы мүмкін емес. Біз бұрын осылай күдіктеніп келдік, ал оны түгелдей дәлелдеуге Әбілхайырдың “тарихи хатының” түпнұсқасын көргенде ғана қол жеткіздік…

Қысқаша айтқанда осы уақытқа дейін Әбілхайыр хан(1685-1748) туралы қазақ елінде жалған пікір қалыптасты. Бұған көп еңбек сіңірген Ресей империясы болса, соны түгелдей қолдаған Кеңестік тоталитарлық режим. Оған негізгі тағылған жаманат -Қазақстанның Ресейге өз еркімен қосылуы-деген жалған ақпаратқа қатысты мәселелер болды…

Қазақстанның Ресейге өз еркімен қосылмағаны туралы нақты документтер 1989 жылы Алаш ардагерлері ақталған соң жарыққа шыға бастады. Жоғарыда көрсеткеніміздей 1991 жылы Х. Досмұхамедұлының “Аламан” атты кітабы жарыққа шыққан соң бұл тақырып келмеске кеткен еді, алайда Әбілхайыр ханды түгелдей ақтауға әлі бірнеше жыл керек болды. Ақырында Әбілхайыр Қазақстанды “өзі хан болу үшін” Ресейге қосқан, яғни екі елдің арасындағы дәнекер емес, керісінше өмір бойы Қазақ елін қызғыштай қорғап Ресейге қарсы соғысқан ХҮІІІ ғасырдағы халықтың ұлы батыры болып шықты…

Жасыратыны жоқ қазақ арасында хан болу үшін Ресейге бодан болғысы келген талай итаршылар әлде хансымақтар болды /Мысалы Қайып, Барақ секілділер/, бірақ, олардың арасына Әбілхайырды қосу мүмкін емес…

Жоғарыда айтқанымыздай Кіші жүз қазақтары мен Ресей арасындағы қарым -қатынастар, яғни қақтығыстар мен соғыстар- әрқайсысы 150 жылдан екі кезеңге бөлінеді. Біріншісі туралы белгілі зерттеуші Мұрат Әбдіров:

“ С конца ХҮІІ - начала ХҮҮІІІ в. Начинается ожесточенная и кровополитная, длившаяся 150 лет, казахско-казачья война. С этого момента вся история взаимоотношений казахов с яицкими/Жайық өзені/ казаками заполнена взаимными набегами, враждой, захватом пленных и угоном скота. Борьба шла не на жизнь, а на смерть, с переменным успехом, и в этой борьбе не было ни победителей, ни побежденных, никто не хотел уступать. ”/5/- деп жазған болса, қазақ елінің басына Ресей тарапынан түскен соншама ауыртпалық туралы: -“Многострадальная казахская земля обильно полита кровью наших предков, отстаивавших право на мирную жизнь на древней, исконно своей территории…”/6/- деп жалпы анықтама берген болатын.

Ал, екінші 150 жылдық /ХҮІІІ бен ХІХ ғасыр/ қиын кезең туралы Х. Досмұхамедұлы:

“ Осы екі ғасырдағы патша өкіметінің жұмысы қазақты әбден бағындырып алып, қазақты көпір қылып Азияға аттау болды. Қазақтың амалы таптайын деп тұрған патша өкіметінен құтылу болды. Дәуірлеп келе жатқан орыс байларының капиталымен жауласам деп, Кіші жүздің жүз жарым жылдай тарихы қанмен жазылғандай болды”/7/- деп толық бейнесін берген -ді.

Жалпы қазақтың сыртқы жаулары шығыстан Жоңғар, батыстан Ресей/яғни казачьи отрядтар мен қалмақтар/ шабуылы болды. 1758 жылдан соң Қазақ елі Жоңғардан құтылды. Оның есесіне Орта Азия хандықтары қазаққа Оңтүстіктен бүйідей тиді. Бұл мәселеде олардың қазаққа шабуылы Ресеймен одақтастығын көрсетті. Кіші жүздегі 26 тайпа ел Ресейге бодан болғысы келмеді. Соның ішінде Маңғыстау, оны мекендеген “…адай секілді рулар шындығында патша өкіметі Хиуа мен түрікменді алғаннан кейін ғана бағынды…”/8/. Әрине, осындай қиын жағдайда қазақ еліне жан-жақты қысым көбейді. Жұт жеті ағайынды деген осы. Мұнан кейін қазақтарға тек орыстармен ғана емес, атамекенді қорғау үшін Хиуа хандығымен де соғысуға тура келді…

Сол жанкешті талай соғыстарда ерлік көрсетіп елімізді сыртқы жаулардан қорғаған талай ерлердің аты қалды… Ел ерсіз болмайды, ер елсіз болмайды…. Солардың жуан ортасында Қазақ елін Ресей шапқыншыларынан қызғыштай қорғаған Әбілхайырдан үлкен тұлға болған жоқ…

1580 жылы құрылған Ресейдің Яйцкое(Уралское) казачьи войскосы ХҮІІ ғасырдың ақырында Кіші жүз жеріне жасаған қиян кескі шабуылын үдетті. Осынау өте қиын жағдайда қазақ елін қорғаған батырлардың ішінде ерекше көзге түскені Әбілхайыр болды.

Кіші жүздің Ресеймен соғысы Әбілхайыр хан болған соң бір жүйеге келіп жақсы ұйымдастырылды…

1709 жылы қазақ жігіттері Сызранға бара жатқан орыс-казактар керуенін талады… 1711 жылы қазақтардың 16 мың әскері Текеге(Орал) астық алып бара жатқан орыс-казактардың керуенін талқандап, 300 жауынгерін тұтқынға алып Хиуаға апарып құлдыққа сатқан. 1713 жылы 800 жігіттен тұратын қазақ жасағы орыс-казактардың Самараға балық алып бара жатқан керуеніне шабуыл жасап, жауынгерлерін түгел қырып салған…

1714-15 және 1716 жылдары қазақ жігіттері әлденеше рет казак-орыс отрядтарына соққы берген.

1718 жылы қазақтар мен қарақалпақтардың 20 мың әскері Теке(Орал) қаласын қоршайды. Ресеймен, яғни Самара жолымен қатынасын үзген бұл қала бір айдай қоршауда тұрды.

1719 жылы шілде айында Кіші жүз ханы Әбілхайыр 20 мың әскермен келіп Теке қаласын қоршайды. Осынау көп адам қырылған шайқаста Теке қаласы қазақтар қолына өтуден әрең қалды. Себебі, күз түсісімен Әбілхайыр қаланы қалдырып, Еділ қалмақтарына, яғни казак отрядтарының одақтастарына шабуыл жасайды.

1720 жылдың қыркүйек айында қазақ әскерімен орыс-казактарының арасында Самара өзенінің бойында қанды шайқас болды. Тұтқынға түскен 50 қазақ жігітін өлтіріп, “ерлік жасағаны үшін” атаман Никита Бородин Ресей патшасы І Петрдің мақтау грамотасымен марапатталды…

1721 жылы орыс-казактармен қалмақтардың атаман Балмашнов басқарған тобы Ойыл өзеніне дейін шабуыл жасап, көп тұтқындар мен мал айдап кеткен.

1722 жылдың қаңтар айында 300 қазақ сарбаздары қарымта қайтару үшін казак-орыстардың Шаған өзені жанындағы қысқы станицасына шабуыл жасап, 70 казак-орысты айдап әкетеді, ақпан айында казак-орыстардың Теке қаласы жанындағы жылқы табынын айдап кетіп, оларды түгелдей жаяу қалдырды… Сондықтан Орал Казачи войскасы І Петрдің Персия жорығына қатыса алмай қалды.

1723 жылы жоңғарлар шабуыл жасап Қазақ елінің басына ауыр күн туғанда, яғни “Ақтабан шұбырынды” басталғанда батыстан шабуыл жасауға дайын отырған Еділ қалмақтарына Әбілхайыр шабуыл жасап көп адамын қырып жіберді. Сонда олардың ханы Аюке қаза болды(1724) . Сол 1723-24 жылдары Теке қаласына Әбілхайыр бірнеше рет шүйілді… Сол кезде орыс-казактар мен қалмақтардың тісіне дейін қаруланған отрядтарымен қазақ әскері Утва, Самара Шаған өзендері бойында талай рет бетпе бет келіп, қырғын шайқастар болды… Иван Тимофеев, Иван Логинов, Никита Бородин бастаған казак-орыс отрядтары көп шығынға ұшырады. Орыс-казактардан 170 адам қаза тапты, көп адам жаралы болды, бірнеше жауынгері тұтқындалды… 1725 жылы тұтқындар алмастырылды… Қорыта айтқанда Әбілхайыр Ресеймен 1748 жылы өлгенінше соғысып өтті… Оны Ресейге бодан болды деп жалған айтылды…

Сондай-ақ Әбілхайыр Қазақтың үш жүзінің әскерін бастап талай рет жоңғарлармен соғысты… 1726 жылы Ордабасыдағы билер кеңесінде қазақ әскерінің бас қолбасшысы болып сайланды. Бұланты өзенінің жағасындағы, (1728), Аңырақайдағы (1729) жоңғарларды талқандаған соғыстарда қолбасшылық қабілеті ерекше көрінді…

Әбілхайыр Хиуа ханы тағына да талай рет өз балалары мен ағасының балаларын отырғызды…

Ресей басшылары Әбілхайыр тірі тұрғанда Қазақ елін отарлай алмайтын болған соң оны өлтіруді ұзақ жылдар бойы ұйымдастырды. Ресейдің осы арам пиғылын орындауға қазақ сұлтанының бірі Барақ сатылды… Ол Әбілхайырды қапыда қарақшылықпен Қабырға өзенінің Ұлқияққа құятын жерінде өлтірді. Өмір бойы шайқас үстінде өткен Әбілхайыр -Қайда қаза болсам сол жерге жерлеңдер -деген өсиеті бойынша сол жерге жерленді. Хан моласы деп аталатын осынау киелі жер Торғай қаласынан 80 шақырым жерде…

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.