ӘУЕЗОВ МҰХТАР ОМАРХАНҰЛЫ- қазақ совет жазушысы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

ӘУЕЗОВ МҰхтар Омарханұлы

ӘУЕЗОВ Мұхтар Омарханұлы (28. 9. 1897, қазіргі Семей обл., Абай ауд.,—
27.6.1961, Москва, Алматыда жерленген) — қазақ совет жазушысы, көп ұлтты
совет әдебиеті классигі, қоғам қайраткері, ҚазССР ҒА-ның академигі (1946),
филол. ғыл. докторы, проф., ҚазССР-інің еңбек сің. ғылым қайраткері (1957).
Атасы Әуездеи оқып хат таныған. Кейін мұғалімдер семинариясында оқиды.
Совет өкіметінің алғашқы жылдарында Семей облаткомында, онан соң Қазақстан
ОАК-інде қызмет етті.
20-жылдары Ленинград университетінде, кейін Ташкенттегі Орта Азия
университетінің аспирантурасында оқиды. Бұл жылдардың бәрі жазушылық жолда
еңбек етумен бірге, жалпы білім көтеру, оны тереңдету, ғылым ісіне икемделу
кезеңдері болады. Әуезовтің ілгеріде жазылған тамаша реалистік әңгімелері
мен повестері, драматургиялық шығармалары кейінгі үлкен еңбегі — Абай
жолы эпопеясының дүниеге келу заңдылығын байқатады.
Қорғансыздың күні (1921), Кім кінәлі (1923), Ескілік
көлеңкесінде (1925) атты әңгімелерінде жас жазушы сол кездегі көкейкесті
мәселелерді көтереді.
Қазақ әйелінің аянышты ауыр халін, қорлық пен күндікте өткен қара
түнек өмірін суреттеді. Ақан сияқты болыстың қанды шеңгелінен қаза тапқан
Ғазизаның аянышты күйін баяндап, ескі өмірдің бір елесін, кейбір адамдардың
пасық әрекеттерін сынайды. Жетім (1925), Жуандық (1926), Барымта
(1925) деген әңгімелерінде Әуезов халықтың қалың ортасынан шыққап қарапайым
адамдардың өмірін сіпаттайды. Жетім бала Қасымның тіршілігі азапта,
бақытсыздықта өтсе, өмір бойы еңбек өткен батыр жылқышы Қалбағай барымта
үстінде қаза табады. Жуандық әңгімесінде әр рудан жиналған 20—30 үйлі
кедейлердің егін салу кәсібімен шұғылданғаны, оларга Әбіш, Құрмаш
деген байлардың жасаған озбырлығы, зорлық-зомбылығы айтылады. Оқыған
азамат (1922), Кіиәмшіл бойжоткен (1925), Сөніп-жану (1923) деп
аталған әңгімелерінде жазушы қалаға келіп, мәдениетке үйрене бастаған қазақ
жастарының тұрмысына енген өзгерістерді оған қоса мораль мәселелерін
қозғайды. Бұл кезеңдегі шығармаларының ішінеп Қараш-қараш оқиғасы (1927)
мен Көксеректі (1929) атаған жөн. Екі әңгіме тақырып жағынан болсын,
көркемдік ерекшелігі жағынан болсын біріне-бірі ұқсамайды. Бірақ мұнда
аңғарылатын бір нәрсе: автордың реалистік шеберлігі, кейбір кездейсоқ
көріністерді суреттеуден гөрі, өмірді кеңінен қамтып, терең сипаттауға
көшкені анық сезіледі. Бұл әңгімелер жазушының реалистік қолтаңбасы
қалыптасуының айғағы. Қараш-қараш оқиғасында орталық кейіпкер — Бақтығұл.
Бұрынғы ұрлығы үшін айыпты болған Бақтығұл адал өмір сүрмек болып, Жарасбай
болысқа жалданады. Жарасбай болыс өзімнн жауласқан рудая кек алуды көздеп,
Бақтығұлды барымтаға жұмсайды, ол тағы да амалсыз ескі кәсібіне оралады. Ру
арасындағы тартыс толастаган кезде Жарасбай Бақтығұлдан безіп шығады да,
өзін ақтау үшін оны баукеспе қарақшы деп билер сотына тапсырады. Қашқын
болған Бақтығұл бірде өзі өштескен Жарасбайды атып өлтіреді. Жазушы осы
әңгіме арқылы әлеум. маңызы зор мәселе көтеріп, қыр көдейінің қорланған
намысын, бостандығын қорғау жолындағы күресін көрсете білді.
30—50 жылдардағы әңгіме, очерктерінен Білекке білек, Шатқалаң,
Бүркітші, Іздер, тың жер көтеру аттанысына арналған Түркістан солай
туған атты шығармаларын атауға болады.
Бұлар совет тақырыбына арналып, алғашқы жылдардағы колхоз-совхоз
құрылысын, ондағы күрес тартыстарды, тың көтеру аттанысы кезіндегі жаңа
құрылған совхоз адамдарының ерлік еңбектерін суреттейді. Қасеннің
кұбылыстары — психол. очерк, ал Құм мен Асқар шығармасын Райхан деген
атпен шыққан фильмнің сценарийі ретінде жазған. Драматургия саласындағы
Әуезов еңбектері қазақ көркемөнерін ілгері дамытуда, ұлттық театрлардың
шаңырағын көтеруде айрықша роль атқарды. 1926 ж. драма театры өзінің
шымылдығын тұнғыш рет Еңлік-Кебек трагедиясымен ашты. Опера және балет
театрының тарихы да Әуезовтің Айман-Шолпан муз. комедиясын қоюдан
басталды. Еңлік-Кебек трагедиясы екі жастың бақытсыз махаббатын көрсетуге
арналғанымен, онда қыр елінің басқа да мәселелері қамтылған. Ең алдымен,
адамгершілік, адамның жеке басын қадірлеу, ел бірлігін көксеу, бұқара
халыққа бейбітшілік өмір тілеу, болашаққа үміт, сенім көзімен қарау
мәселесі қойылады. Ағыл-тегіл шешен, өткір сөздер көрермендерді
кейіпкерлермен бірге толғандырады. Шығарма екі жастың (Еңлік пен Кебектің)
өлімімен аяқталса да, болашақ Еспембеттердікі емес, топас ескілік келмеске
кетеді, ендігі өмірге Жапал, Еңлік пен Кебектен қалған жас нәресте, кейінгі
ұрпақ ие болады деген сезім беки түседі. 1916 жылғы оқиғаға арналған
драматургиялық шығармалардың ішінде Түнгі сарын пьесасының
шоқтығы биік. Бұл пьеса — қазақ драматургиясы тарихынан келелі орын алатын,
мазмұн-идеясы терең, көркемдігі жоғары сатыда тұрған шығарма. Әуезов
қаламынан туған шоқтықты шығармалардың бірі — Л. С. Соболевпен бірлесіп
жазған Абай трагедиясы (1939—40). Пьесада орыс халқын, демокр. Россияны
тану жолындағы ұлы ағартушының еңбегі көрсетілген. Абай орыс мәдениетімен,
сол кезде қазақ даласына жер аударылып келген орыстың демократияшыл
оқығандары арқылы танысады.
Ол А. С. Пушкин, М. Ю. Лермонтов өлеңдерін, И. А. Крыловтың мысалдарын
қазақ тіліне аударып, өз халқын орыстың тамаша әдебиет мұраларымен
таныстырады. Әуезов 30 жылдардың орта шеніне Абай мен Пушкиннің рухани
кездесуі жөнінде бір кезеңде жазып, оны кейінірек жариялағанда, Абай
туралы романдар жазу идеясы пайда болады. Автор бұл тақырып жайын көп
ойластырады, сөйтіп ұзақ жылдар зерттеу, ғыл.-педагогтік
жұмыстармен қоса тынымсыз еңбектену арқасында төрт томдық
тарихи эпопея жазылады.
Композициялық құрылысы, негізгі кейіпкерлердің өзара қарым-
қатынасы жағынан алғанда бұ: эпопеяның мазмұны бір арнага құйылып, тарихи
бір дәуірді толық қамтиды. 19 ғ-дың 2-жартысындағы қазақ
даласының өмірі жая-жақты суреттелген.
Романнан отырықшылық еңбекке көше бастаған жатақтардың, халық мұңын
жоқтай білген ақын-жыршылардың, орыстың демократтық мәдениетінен нәр ала
бастаған Абай төңірегіне шоғырланған талантты жастардың, жаңа заман
өкілдерінің түр-сипаты танылады. Сонымен бірге іргесі сөгіле бастаған
патриархалдық- феод. құрылыстың тірегі болған ру басыларының,
болыс-билер мен атқамінерлердің ұсқынсыз бейнелері де суреттеледі.
Эпопеяның негізгі арқауы — өмір шындығы — сол заманда өмір кешкен
тарихи адамдардың арасындағы қарым-қатынас, күрестартыс, күйініш
пен сүйініш. Жазушы халық жадында сақталып қалған кейбір оқиғаларды,
фактілерді, әсіресе Абай турасындағы архивтік материалдарды, есте қалған
мәліметтерді, ұлы ақыннан қалған мұраларды кең, өнімді пайдаланған.
Мыс, Абай, Ұлжан, Әйгерім, Тоғжан, Әбіш, Мағауия немесе Құнанбай, Тәкежан,
Оразбай, Жиренше, Майбасар т. б.— өмірде болған адамдар. Ал
Дәркембай, Дәрмен, Иса, Салтанат т. б. кейбір кейіпкерлер өмірде
болмаған.
Автор бұларды ойдан қосып, әрқайсысының өзіне лайықты
бейнелерін жасау арқылы әр түрлі қоғамдық топтарды көрсетуді
мақсат еткен. Сонымен қатар бұл сияқты қосалқы болінелерді Абайдың
жоғары адамгершілік, гуманистік қасиеттерін аша түсу үшін
пайдаланғап. Шығарманьтң бай тақырыбын, ңурылысын дамытып, оған
озекті арқау болып отырған нәрсе бір-біріне қарама-қарсы түрған
екі күштің арасындағы бітіспес күрос, ожолдон келе жатқан
жауыздық псн ізгіліктің, ескілік пен жаңалықтың арасындағы айқас. Дегенмен
эпопеяның негізгі кейіпкері Абай болғандықтан, бар оқиға, іс,
ілгері даму, тартыс ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.