Шығайұлы Дәулеткерейдің күйлері

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Дәулеткерей Шығайұлы

(1820- 1887жж. )

Қазақ халқының сазгер-күйшісі. Бұрынғы Бөкей ордасы, қазіргі Батыс Қазақстан облысы, Орда аудунынындағы Қарамолда деген жерде туған. Атаөбабасы Орыс ханнан бері қарай хандық бикілтен қол үзбеген. Әкесі Шығай Бөкей ордасының ханы болған.

Алайда Дәулеткерей төрелік биліктен гөрі өз төңірегіне рухани дәстүрдің, күйшілік өнердің алтын діңгегі сияқты болған. Ол халық арасын көп аралап, өнер адамдары және дінбасыларымен кездесіп, олардың өмірі мен тұрмысы зерттеген. Сонымен бірге қоғамдағы өзекті мәселелер мен халықтың азаттық үшін жүргізген күресін де зерттеді. Өз шығармашылығында өшпес таңба қалдырған Исатай бастаған ұлт-азаттық көтерілістің куәгері болды.

Алайда Дәулеткерей төрелік биліктен гөрі өз төңірегіне рухани дәстүрдің, күйшілік өнердің сияқты болған. Ол халық арасын көп аралап, өнер адамдары және және дінбасыларымен кездесіп, олардың өмірі мен тұрмысын зерттеген. Сонымен бірге, қоғамдағы өзекті мәселелер мен халықтың азаттық үшін күресін де зерттеді. Өз шығармашылығында өшпес таңба қалдырған исатай бастаған ұлт-азаттық көтерілістің куәгері болды.

Ұстазы Мүсірәлі Бердәліұлы күйшімен арақатынасының барысында Дәулеткерей өз заманындағы алдыңғы қатарлы атпал азаматтармен жақындасады. Орынборда білім алған қазақ жастарымен тығыз байланыс орнатты.

Сазгер өміріндегі аса маңызды оқиғалардың бірі оның ұлы күйші Құрманғазымен кездесуі еді. Дәулеткерей мен Құрманғазы қарапайым халықтың қиын да азапты өмірі мен оның азаттыққа ұмтылуын әңгіме арқауы етті.

Ол Соқыр Есжан, Байжұма, Мүсрәлі сияқты күйші-домбырашылардың өнерін өзіне шабыт тұғыры еткен. Қоғамның ұлы адамдарының ықпал етуі барысында ұлы сазгердің дүниетанымы мен шығармашылық бағыты қалыптасты.

Дәулеткерейдің туындылары қоғамдық пікірді, өмірлік пәлсапаны, уақыт тынысы мен халықтың тарихын бейнелейді. Оның күйлерінде сұлу табиғаттың көрінісі нақышты суреттеледі.

Шығайұлы Дәулеткерейдің күйлері: «Ақбала», «Ат қалған», «Байжұма», «Бапас күй», «Бұлбұл», «Ващенко», «Желдірме», «Жігер», «Жұмабике», «Керіме», «Көркем ханым», «Көрұғлы», «Қарақожа», «Косалқа», «Қосағалы», «Қоңыр», «Құдаша», «Қыз Ақжелең», «Қос ішек», «Мұңды қыз», «Нар идірген», «Салық өлген», «Тартыс», «Топан», «Тұлдырма», «Ысқыма», «Шолтақ», тағы да басқалар.

Сарыбаев Болат Шамғалиұлы

Қазақ совет музыка зертеушісі, қазақтың ұлттық муз. Аспаптарын жинаушы әрі сол аспаптарда орындаушы, педагог, өнертану ғыл. кондидаты (1970) . 1964 жылдан КПСС мүшесі. 1950ж қазақ консерваториясын бітірді. Сол жылдан осы консерваторияның ұлт- аспаптарын (сыбызғы, сырнай, жетіген, шертер, шанқобыз, добыл) зерттеумен шұғылданады. Муз. Аспабын жасаушы шебер О. Бейсембаевпен бірге көптеген ұмыт қалған муз. Аспаптаруың түрлерін жасап, жетілдірді. Сарыбаев екі жуз елуден астам муз. аспаптарың жинады, олар өзінің үйінде сақтаулы. Ол 1968ж осы ұлттық муз. аспаптардан ансамбль ұйымдастарды.

Мұса Шорманов

(1819-1885жж)

Баянауылда дүниеге келіп, Омбы қаласында қайтыс болды.

Мұса Омбы қаласындағы әскери училищесінде оқып, білім алған. Орыс, француз тілдерін жетік білген Мұса Ш. Уәлихановпен таныс болған және одан рухани көмек алып тұрған. Шорманов халық фольклорын жинаумен айналасқан. Ол Уәлиханов арқылы Достоевский мен танысқан.

Мұса қазақ халқының әлеуметтік- экономикалық дауымына да белсене атсалысқан және халықтың білім алу мәселесіне көп көңіл бөлген. Ол сібір қазақтары облыстық басқармасына жылжымалы гимназиялар құру туралы ұсыныс жасаған. Бұл ұсынысты ол Г. Н. Потанин арқылы К. К. Сутковскийге жіберген. Аталмыш ұсынысты ол халықтың білім деңгейінің төмен екендігін негізге ала отырып жазған. Оның қазақ халқының сауатың арттыру бойыншаатқарған белсенді қызметін 1881 жылы Потанинге жазылғы хатынан білуге болады. Онда қазақтар білім алмаса, қазақ халқы рухани және экономикалық дамуы жағынан кенже қалары баса айтылған.

Ақан сері Қорамсаұлы

(1843-1913жж. )

Қазақ халқының атақты ақыны, сазгер- әншісі Ақан Қорамсаұлы 1843 жылы қыркүйек айында Көкшетау облысының Володор ауданында дүниеге келген.

Бастауыш білімді аылда алып, кейін қызылжарлық молда Ахмет әулиеден оқиды. 16-17 жасынан бастап өлең шығарып, музыкамен әуестене бастайды. Маххабат тақырыбы алғашқышығармаларының өзегіне айналады. Оның «Ақ көйлек», «Қара нар», «Перизат», «Сырымбет», «Ақтоты», т. б. лирикалық әңдерді кеңінен танымал.

Ақан серінің шығармашылығына қатты әсер еткен жағдай сүйікті аты Құлагерінің Батыраш қолынан қаза табуы еді. ⅩІⅩ ғасырдың 80-жылдарында болған осы оқиғаға байналысты Ақан сері көптеген әндер жазған, бұлар «Құлагер» деген атпен мәлім. Құлагердің мерт болуына байналысты ол өзін бағы тайып, албырт жастық шағы мен салсеілік дәуренінен айрылғандай сезінеді.

Ақан сері көрнекті айтыс ақыны да ретінде Орынбай, Нұркей, Нұрқожа, т. б. сұнғылалармен сөз сайысына түскен.

Ақан «Сұранға», «Смағұлға» атты сықақ өлендерінде Столыпин реформасы кезіндегі отаршылдық езгіден күйзелген ел ішіндегі ахуалды сынаса, «Замана адамында» ел билеген әкемдерді әжуалайды.

Ақан сері өмірінің соңғы жылдарында жалғыздық, оқшаулану, тұған жерге деген сағыныш сезімі оның шығарамаларының басты тақырыбы болды. «Мінәжат», «Қаратай» әндері осы кезенде туған.

Ақан Қорамсаұлының ақындық өнері, сазгерлік үздік таланты, сқақ орындаушылық дарыны халыққа кеңінен талынды. Оның әндері Қазақстан композиторларының шығармашылығынан жан-жақты орын алып келеді.

Құманғазы Сағырбайұлы

(1818-1889жж. )

Қазіргі Орал облысы, Жанғалы ауданының Жиделі елді мекенінде дүниеге келген. Күй атасы.

Құрманғазыны күй өнеріне баулыған және оның ұстазы болған Ұзақ күйші еді. Құрманғазы жастайынан домбыра шертіп, көпшіліктің ілтипатына бөленді. Күйшінің шығармашылық табыстарға қол жеткізіп, өрлеуіне Бөкей ордасының Байжұма, Баламайсан, Байбақты, Соқыр Есжан сынды атақты күйшілері үлкен ықпал еткен. Олардан тәлім алып өскен Құрманғазы қазақ халқының ұлы сазгері атанды.

Құрманғазының күйлері қазақ ел өмірінің әлеуметтік жыр-сыры, азаткерлік рух ұраншысы іспетті. Ұлттық тарихымыздың әуен тілінде жазылған ұлы эпопеясы деуге болатындай. Күйші шығармашылындағы өзекті мәселер- халықтың азаттығы мен жеке тұлға бостандығы. Өз туындыларында ⅩІⅩ ғасырдың 30-жылдары Исатай Тайманұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліске ерекше назар аударған. Құрманғазы бұл көтеріліске өзінің алғашқы туындыларының бірі «Кішкентай» күйін арнаған. Одан кейінгі «Ақбай», «Асқақ киік», «Түрмеден қашқан», «Адай» күйлерінде ол халықтың азаттықты көксеген арманын, әділетсіздікке қарсылықты, қоғамдық мүдделердің өзара қақтығысын білдіреді. Құрманғазы туындыларында қоғам мен адамның арақатынасындағы айрықша әлеуметтік-психологиялық жағдайлар бейнеленеді.

Оның «Аман бол, шешем, аман бол», «Қайрам шешем», «Ертең кетем», «Бұқтым-бұқтым» деген күйлерінде адам даусының ырғағы айқын берілген.

Құрманғазының ойнақы, мерекелік көңіл күйді білдіретін би ырғағымен жазылған күйлері(«Балбырауын», «Әсем») де бар.

Құрманғазы Сағырбайұлы бірнеше мәрте түрмеге де қамалған, алайда халықтың азаттығы жолындағы күрескер сазгердің рухы ешқашан түспеген. Ол Орал, Орынборда, Үркіт түрмелерінде де отырған. Қуғын-сүргін мен сергел

Ықылас Дукенұлы

(1843-1916 жж. )

Жезказған облысы, Жаңаарка ауданында тyraн. Казактың куйшi- кобызшысы, халык; сазгерi.

Өзі де деулескер куйшi болған әкeci баласыньң енерпаздьқ дарыны ерте ашытуьна әсер eттi. 7-8 жасынан қобыз ұcтaғaн Ықылас Дүкен тартқан күйлердi тез уйренiп алады. 15 жасыцда ол улкен жиындарда өнер көрсете бастайды. Aтaқrы Жанақ пен Шеже ақындаp Ықыластьң талантьна тәнті болып, Теттiмбет пен Тоқа сынды күйшiлер оньң өнepiн жогары бағалайды.

18 жасында ол әкeciнeн уйренген куйлерге өзгерiс енгiзiп, оларды классикалық формаға көтередi. Ол қобызды таза және анық сөйлеткендердiң бiрi болды. 19 жасында тұңғыш төлтумасы - "Ықылас күйін" шығарады. Осы сазы арқылы-ақ өзiнің дәулескер куйшi екенiн ағартты. "Қоңыр" куйi де oның aлғашқы туындылары қатарына жатады.

Ықылас алғашқы әуендерiн халықтық фольклордағы оқиғалар желiсiне құрды. Олар ырғaғы жағьнан өзiнен бұрынғы куйшiлерге уқсамады, адам кеңiлiнің тоқсан толғаулы сырын шертгi, yaқьrтты, замана тьнысын, өмip шындығын жырлады.

Батырлық-эпикалық куйлермен қатар, философиялықлирикалық бағыттағы ("Аққу", "Жезкиiк", "Жалғыз аяқ", "Қамбар - Назым", "Қазан") тyыдыларды да өмipre әкелдi.

Бiрде Ықылас Омбыға барып, генерал-губернатормен жуздеседi. Улкен ұлыққа өнерпаз жiriт өзiн ауыл старшинасы етiп қоюын сұрайды. Генерал-губернатор тез келiседi. Кеп ұзамай, ол орнынан тусiп қалған кезде, ешқандай налымай-ақ, куйшiлiк өнерін жалғастыра бередi. "Жарым патша" куйi сол генерал-губернаторга арналган екен.

Оның репертуарында патша өкiметiнің қызметшiлерiн сынга алатын дуниелерi де бар.

"Аққу" - емipдi сую, өлiмдi жеңу, адам қудiретiн дәрiптeу жөнiндеri Ықыластьң атақrы куйлерiнiң бiрi.

Елуге келген шағыңда Ықылас Ұлы жузге қоныс аударады. Мұнда да өз шығармаларын кeңiнeн таратып, сыбызғыға арналған куйлердi қобызга лайықгап та журдi.

Алпысқа қараған шағында Ықыластьң тұрмысы қатты нашарлайды. Муны eстireн ағайын-туыстары көмекке келiптi. Қобыз атасы өле-өлгенше халық құрметіне бөленумен еткен көрiнедi. Ал ол 1916 жьлы дуние салды.

Ықыластьң сазгерлiк мұрасы өте бай. Оньң куйлерi Қазақстан композиторларыньң шыгармаларынан көрініс тауып, куйсандықтан қобызға лайқталып ойналып жур. Ықылас - қобыздық дәстурдiң негiзiн қалаушы. Оның шәкiрттерiнің арасында aтақrы Cyrip, Ашай, Әйкен сияқты талантгар болды.

Қазанғап

Тiлепбергенұлы (1854-1921 жж. )