ЖОСПАР ЖАНТӨРЕ ХАН ТАРИХЫНЫҢ АҚТАҢДАҚТАРЫ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР
ЖАНТӨРЕ ХАН ТАРИХЫНЫҢ АҚТАҢДАҚТАРЫ 1
ӘДЕБИЕТТЕР, ДЕРЕКТЕР: 4

ЖАНТӨРЕ ХАН ТАРИХЫНЫҢ АҚТАҢДАҚТАРЫ

Кіші жүз ханы Айшуақ Әбілқайырұлы 1805 жылдан бастап хандық тақтан
біржолата кетуге шешім қабылдайды. Қарт Айшуақтың ендігі басты мақсаты өз
орнына ұлы Жантөре сұлтанды сайлап, патшалы Ресейге бекіттіру еді.
Сондықтан да өз саясатының жүзеге асуы үшін Ресей саясаткерлерімен, соның
ішінде Орынбор губернаторы Г.С.Волконскиймен жазысқан хаттарында жаңа хан
сайлау мәселесіне айрықша көңіл бөліп, олардан Жантөрені қолдауды өтінеді.
Осы тұста Орынбор басшылығында Жантөре сұлтан жөнінде екі пікір болғанын
байқаймыз. Алдымен, Г.С.Волконский сұлтанды "Орта жастағы адам, Орда
істерін қарауда әділ, пайдакүнем емес, Ресейге ниеттес, барлық халқына
әділдігімен сыйлы" деп анықтап ашық қолдайтынын көрсетеді. Губернатор
Жантөре сұлтанның Сырым Датұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалыс кезіндегі
шекаралық орыс әкімшілігіне қарсылық көрсетуін "1792 жылға дейін жастықпен
және біреулердің айдап салуымен қазақтардың кейбір бой көрсетулеріне
қатысты деген түрлі сыбыс әңгіме болғанымен, осы 1792 жылдан бастап Ресей
бағытында, өзім (Г.С.Волконский - Ә.М.) және ру басылары мен сұлтандардан
естігенім орыс үкіметі пайдасына қызмет ете алады" деп түйіндеп ақтап
алады. Бұл пікірге қарама-қайшы пікірді Орынбор мүфтиі М.Хұсайынов ұсынады.
Ол бойынша Жантөре сұлтан, керісінше, "Ордадағы түрлі қарсылықтар мен
барымтаға әуес, әкесі Айшуақ хан орнына лайықты емес. Кіші жүзде ұнамсыз
тұлға, шекаралық шептен бірнеше шақырым ұзап ел ішіне ішкерілеп ене алмайды
екен" (1). Сонымен бірге мүфти жаңа хан сайлау қазақ елі ортасында өтуі
тиіс, ханды халықтың өзі таңдауы тиіс, өйткені Орынборда хан сайланған Есім
Нұралыұлы өлтірілді, Ерәлі хан шекарадан не бәрі 8 шақырым жерде сайланды,
содан беделге ие бола алмады деген ерекше ұсынысын білдіреді (2).

Кіші жүз халқы алдында Нұралыұлдары Бөкей мен Қаратай, Айшуақұлы Жантөре
сұлтандардың арасынан лайықты хан сайлау күн тәртібіне енеді. Басы ашық
нәрсе Ресей үкіметі ұзақ ойланбастан Жантөре сұлтанды хан тағына бекітуге
шешім қабылдайды. Бөкей сұлтан Еділ-Жайық аралығындағы Iшкі Ордада деген
сылтаумен, ал Қаратай "саяси сенімсіз" тұлға ретінде хан тағынан отыру
мүмкіндігінен қағылады.
Жаңа хан сайлау тағы да 1805 жылы 1 қыркүйекте Орынбор қаласында өтеді.
Әдеттегідей губернатор алдын ала бүкіл Кіші жүздің сұлтандарына, батыр-
билеріне, старшындарына хабар салып, тамыздың аяғына Орынбордағы Сауда үйі
маңына жиналып, Кеңес ашу қажеттігін хабарлайды. Орыс деректеріне сенсек,
29-тамызда 5000-ға жуық қазақ Сауда үйі маңына жиналған. Осы хан сайлауға
Бөкей сұлтан жол ұзақтығын алға тартып қатыспаса, Қаратай сұлтан
Г.С.Волконскиймен кездесуге келген. Содан 31-тамызда Қаратай, Жантөре
бастаған 2000-ға жуық Кіші жүздің ру басылары өзара келісім жасап,
Жантөрені хан тағына көтеру мәселесі шешіледі. Дегенмен, бұл арада
Жантөрені хан сайлау формальды түрде қазақтарға жүктелгенін баса көрсетуге
тиіспіз. Себебі оған дейін Г.С.Волконский патша үкіметінен Жантөрені хан
тағына бекіту жөнінде бұйрық алған-ды.
Г.С.Волконский өз жоспарының сәтті жүзеге асқандығын I Александр мен
Сыртқы істер министрлігі басшысы А.А.Чарторыйскийге хабарлайды. Ол
кездесуден соң "екі қарсы жақ - Жантөре, Қаратай сұлтандар - ағайындылар,
мәңгілік достыққа ант берді" деп түйіндейді (3). Мұрағат деректеріндегі
осындай фактілерге қарамастан орыс зерттеушілері Л.Мейер мен
А.И.Добросмыслов Жантөрені хан сайлау жасырын өтті, оған тек байғұстар
(қазақтардың кедейленіп, күйзеліске ұшыраған бөлігі, шеп маңындағы станица
казак-орыстарына жалақы іздеп келген жарлы-жақыбайлар – Е.Бекмаханов,
Қазақстан ХIХ ғасырдың 20-40-жылдарында. Алматы, 1994, 95-б.) қатысты,
Қаратай сұлтан хан сайлауды естіп өзі келді деп қорытады (4). Біздіңше, бұл
арада тағы да орыс үкіметі өзінің отарлау саясатын шебер жүргізе білгені
басы ашық нәрсе. Орыс зерттеушілері, саясаткерлері қазақ хандарын патша
сайлады деп бекіте түсіп, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.