Кенесары хан бастаған халық-азаттық күресі (1837-1847)

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

РЕФЕРАТ
Кенесары хан бастаған халық-азаттық күресі (1837-1847)
Қасым сұлтан мен оның балаларының қаза табуы, бой көрсетулердің
алдынғы кезеңі стихиялы, ұйымдаспаған сипатта болғанына қарамастан, Орта
жүзде әкімшілік-саяси жаңалықтардың қатаң енгізілуі жағдайында ойышылдыққа
қарсы күрестің жалғастырылуына тың тыныс қосты, қазақ Жерлерін біріктіруші
Абылай хан ұрпақтарының тар өрісті рулық әулеттік мүдделерін екінші қатарға
ығыстырып, қозғалысқа неғұрлым айқын көрінген халық-азаттық сипатын берді.
Бұл күресті енді Абылай немерелерінін бірі – сұлтан, кейін хан тағына
отырған Кенесары Қасымов (1802-1847) басқарды.
Кенесары Қасымов тарихи аренаға Қазақстанның 1822, 1824 жылдардағы
сібір және орынбор қазақтары туралы Жарғылардың қабылданғанына қарамастан
саяси оқшаулығын сақтауды жалғастырған аудандарының тәуелсіздігіне патша
әскерлерінің жаппай аттаныстары салдарынан қатер төнген жағдайда Абылай
ханның ісін жалғастырушы ретінде келді. Сондықтан да көтеріліс жасаған
сұлтанның басты мақсаты Абылай хан кезіндегі Қазақстанның аумақтық
шектерінің тұтастығын қалпына келтіру, дуандарды (XIX ғасырдың 20-30-
жылдарында Қазақстанда құрылған округтер оның хаттарында осылай
көрсетілген) тарату, Ресей құрамына әлі кірмеген жерлердің толық
дербестігін сақтап қалу болды.
Ғұбайдолла сұлтан да, атақты ағасы Саржан да Кенесары Қасымовпен бір
қатарға тура алмайды, М. Красовскийдің пікірінше, ол ақылы жөнінен
атасынан (Абылайдан. — Ред.) кем , одан да. әкесінен де (Қасым төре. —
Ред.) мінезінің өрлігімен асып кетіп бүкіл далаға әйгілі болды.
Айлакер ерекше сипатты саясатшы ретінде Кенесары Қасымов сұлтан
құдіретті Ресей державасымен күрес қазақтың үш жүзінің күштерін
біріктіруді, едәуір құрбандықты, әскери ғана емес, дипломатиялықта күш-
жігер жұмсауды талап ететінін жақсы білді. Ол халық қозғалысынан бөлініп
қалған жекелеген сұлтандардың старшындардың билердің бетімен кетушілігін
аяусыз басып, Ресей саясатын қолдағандарды қатаң жазалағанмен, бәрі бір
патша үкіметімен түсініспеушіліктерді, негізінен алғанда, бейбіт жолмен
шешуді жақтаушы болып қала берді. Соғыс тұтқындарына, соның ішінде
орыстарға да төзімділікпен қарады, олардың кейбіреулері оған қызмет етті,
Ресей елшілерін сыпайылықпен қабылдады, қырғыздармен тайталас кезеңінде
мінез танытқаны болмаса, өз әрекеттерінде қатыгездікке жиі жол бермеді.
Дегенмен, көтеріліс мүдделерін сатып кеткенлер, әскери тәртіпті бұзғандар
онын каһарына ұшырап отыруы жиі болып тұрды. Атап айтқанда мұны Кенесары-
Наурызбай дастаны дәлелдейді, оның авторы ақын әрі жауынгер Нысанбай
атақты қазақ Шәмілінің барлық іс-әрекеттеріне белсене қатысқан.
Кенесарының бойы биік емес, ашаң, оның бет әлпетінде қалмақ сипатты бітім
бар және оның шыққан тегін еске салады. Айта кетелік, оның қысыңқы кездері
мысқыл араласқан ақыл нұрын шашып тұрады, ал оның кескінінен әсте де
қаталдық байқалмайды, алайда ол көптеген жағдайларда қаталдық көрсеткен.
Ақылды саясатшы Кенесары сұлтан Ресейге қарсы ұзаққа созылып,
титықтататын қарулы күрестің бүкіл қиындығын ұғынып, Сібір және Орынбор
әкімшіліктермен келіссөздер жүргізу арқылы үздік дипломатиялық қасиеттерін
көрсетті.
Орынбор генерал-губернаторы В. А. Перовскийдін атына жазған алғашқы
хатында-ақ ол Қазақстан аумағында бекіністер салуды, қазақ жерлерін басып
алуды 35 жылға тоқтата тұруды ұсынған.
Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік мұрағатында қазақ
жерлерін басып алуды кеңейткен және Ресей ықпалы шегінен тыс қалған
аудандарда жаңа округтер құрған патша үкіметімен алауыздықтарды қазақ
ханының бейбіт жолмен шешуге ұмтылыстарын дәлелдейтін қызықты Құжаттар
сақталған.
Кенесары үш жүздің дәстүрлі топтарын, рулық бөлімшелерін біріктіруге
барлық амалдарды қолданды, дегенмен бұл мақсатқа азаттық күрестің 1844-45
жылдардағы ең шырқау биігіне көтерілген кезеңінін өзінде де қол жетпеді.
Көтерілістің ең басынан-ақ қазақ шоңжарлары қарама-қарсы екі лагерьге
бөлінді: олардың үкімет қолдаған бір бөлігі отаршылдық әкімшіліктің
қолдануына сүйеніп, омбы және орынбор әкімшіліктерінен әр түрлі
пұрсаттылықтар алуға тырыса отырып, өздерінің саяси дұшпандарын күйретуге
ұмтылды. Ақмола округінің аға сұлтаны Қоңырқұлжа Құдаймендин Кенесарының
ымырасыз жауы болды, Кіші жүздің билеуші-сұлтандары Ахмет және Мұхаммед
Жантөриндер, Айшуақов сұлтандар көтерілісшілерге қарсы өршеленген күрес
жүргізді. Кенесары Жетісуға барғаннан кейін азаттық күресі жетекшісінің өз
туыстары, Абылай ханның балалары Әли, Сүйік, Әділдер көтерілісшілер
жөнінде ымырасыз көзқарас ұстанды. Кейіннен қару кезеніп тұрғанда Ресей
үкіметіне көтерілісшілердің келгенін хабарлау туралы міндеттемеге қол
қойған 27 би мен сұлтанның көпшілік бөлігі сол кезде Жетісудағы көптеген ру
бөлімшелерін басқарған Абылай ұрпақтары болатын. Старшындардың, билердің,
сұлтандардың бір бөлігі, соның ішінде Орта жүзде де қарсы әрекет жасағанына
қарамастан, Кенесары Қасымов үш жүз қазақтары руларының едәуір бөлігін өз
туы астына біріктіре білді. Бір кездерде Кенесары әскерінің саны 20000
адамға дейін жетті. Көтерілісшілердің ұйытқысы Орта жүздің қатардағы
көшпелілері болды. Саржан бастаған азаттық қозғалысына 23 жасынан бастап
белсене қатысып, қоқандықтардын ағалары мен әкесінің қаза табуына соқтырған
екіжүзді көзқарасына көз жеткізген Кенесары өзін ара-тұра оқ-дәрімен,
мылтықпен жабдықтап отырған Бұхара әмірімен достық қатынаста болғанымен,
Сырдарияның төменгі ағысының қазақтарына қысым көрсеткен қоқан құсбегімен
келіссөздерден бас тартты.
Кенесарыны үш жүздің ханы деп танудың мұрағат деректері арқылы
расталатын фактісі оның ұлт мүшелерін бірден-бір, жоғары дәрежеде
білдіретін, бүкіл халық сайлаған билеуші ретіндегі өкілеттігінің заңдылығын
дәлелдейді.
Көтерілістің қозғаушы күші қазақ шаруалары болды. Мемлекеттілікті
қалпына келтіру жолындағы күреске қатардағы егіншілер де, старшындар
сұлтандар да тартылды. Қазақ жерлерін әскери отарлауға, қоқан зорлық-
зомбылықтарына қарсы жалпыға бірдей күреске азаттық сипат берді. Өкінішке
қарай, Кенесарыны қолдау билердің старшындардың, сұлтандардың бәрі бірдей
дәйекті шықты: негізгі күштердін басқа аудандарға шоғырландырылуы мен үнемі
жылжып отыруына қарай рулық белгілері бойынша жинақталған жекелеген топтар
негізгі ұйытқыдан бөлініп қалып отырды.
Кенесарының соғыс қимылдары 1838 жылдың көктемінде Ақмола приказын
қоршауға алып өртеуден басталды. Бекініс коменданты әскери старшина
Қарбышев пен Ақмола округінің аға сұлтаны Қоңырқұлжа Құдаймендин ертелген
бекіністен әрең дегенде қашып шықты. Көп кешікпей көтерілісшілер Торғай
даласы өңіріне қоныс аударды. Орынбор Шенеуніктеріне жазған хаттарында
Кенесары бұл қадамды өзінің Орынборға жақындап көшіп барып, келіссөздер
жүргізуді жеңілдетуге ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.