Мырзалиев Қадыр Ғинаятұлы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

Мырзалиев Қадыр Ғинаятұлы

Мырзалиев Қадыр Ғинаятұлы (05. 01. 1935 ж.т., Бат. Қазақстан обл.,
Жымпитві кенті) — ақын, ҚР халық жа-зушысы (1995), ҚР мемл. сыйлығының
иегері (1980). Әл-Фараби атынд. Қазақ мемл. ұлттық ун-тінің филол. ф-тін
бітірген (1958). "Балды-рған" журналында (1958-62) әдеби қызметкер,
"Жұлдыз" журналында (1962-1965) поэзия және сын бөлімінің меңгерушісі,
жауапты хатшы, бас ре-дактордың орынбасары, ";Казушы" баспасын-да поэзия
редакциясының меңгерушісі (1968-73), 1973 жылдан біраз жыл Қазақстан Жазу-
шылар одағы поэзия секциясының меңгерушісі болған. 1993жылдан "Балауоа"
баспасының ди-ректоры. М-тің алғашқы өлеңі 1954 ж. "Пио-нер" (қаз.
"Ақжелкен") журналында жариялан-ған. Тұңғыш өлеңцер жинағы "Көктем" 1959 ж.
жарық көрді. М. — қырыққа тарта поэзиялық жинақтардың, балаларға арнаған
топтамалар мен әдеби-сын кітаптардың авторы ("Жаңғалак,-тар" (1960),1
"Кішкене қожанасырлар" (1961),
"Данышпан" (1961), "Ноян қоян" (1962), "Алуан палуан" (1963), "Сабақ"
(1964), "Ой арманы" (1965), "Дала дидары" (1966), "Бүлбүл бағы" (1967),
"Ақотау" (1968), "Дрмбыра" (1971), "Же-рұйық" (1976), "Алақан" (1977),
"Қорамсак." (1980), "Көкпар" (1981), "Сөз сиқыры" (1982), "Қызыл кітап"
(1983), "Шымыр жаңғақ" (1984), "Кұміс қрңырау" (1970, 1985), "Көш" (1973),
"Домбыра" (1979), "Мәңгі майдан", "Биік бас-палдақ", "Ғибрат-нама", т. б.).
Ол сондай-ақ "Заман-ай" аталатын поэмалар жинағын, "Жа-ралы Жолбарыс",
"Қасқыр қақпан" драмала-рын жариялаған. Алдыңғы драмасы үшін 1997 жылы
Махамбет сыйлығына ие болды. 1989 ж. шығармалар жинағының үш томдығы,
кейінгі жылдары екі томдығы жарық көрді. Кейінгі екі томдық бүрынғы
топтамапардың жалғасы (4,5 томдары) іспетті. Отан, замандас, табиғатты
к,орғау, бейбітшілік, адам, өмір, заман туралы іргелі әлеуметтік, азаматтық
ойлар толғайды. Ол - әлем әдебиетінің озық үлгілөрін өз жыр-ларына дарыта
білген, философиялық-дидак-тикалық дәстүрді жаңғырта, дамыта жырлаган
өзіндік өрнегі бар ақын. М. екі жүзге жуық ән текстерін жазған. Олардың
хапық арасына кең тарағандары жеке жинақ күйінде ("Күндер-ай", 1984) жарық
көрді. М-тің көптеген өлеңдері қазақ бастауыш сыныптарының "Ана тілі"
оқулықтарына енген. Мектөп жасына дейінгі балалар мен бастауыш сынып
оқушыларына арналған ойлы да Рйнақы жаңылпаштары мен жүмбақтары, мысалдары
мен санамақтары, ертегілері мен балладалары арқылы қазақ балалар
әдебиетінің дамуына елеулі үлес ҚРСЫП келеді. М-тің онадаған кітаптары өзге
халык,-тар тіліне аударылған. Орыс тілінде "Кінәлі-кінәлі" (1962), "Ұйқысыз
түндер" (1967), "Ак, отау" (1968), "Бүлбүл бағы" (1971), "Дала ди-дары"
(1975), "Домбыра", 1-кітап, (1976), "Ал-тын босаға" (1976), "Сабақ" (1979),
"Алақан" (1984), "Домбыра", 2-кітап (1984), өзбектілінде "Кұміс қоңырау"
(1975), қырғыз тілінде "Ала-қан" (1979), азербайжан тілінде "Бүлбүл бағы"
(1980), монғол тілінде "Шымыр жаңғақ" сияқты кітаптары баоылды. Жекелеген
және топтама өлеңцері ағылшын, француз, неміс, брлгар, венгр, фин
тілдерінде жарияланған. М. Овидий, Руми, В. Гюго, Г. Гейне, М. Лермонтов,
С. Есе-нин, Я. Райнис, Л. Родари, Р. Гамзатов, Э. Ме-желайтис, К.
Кулиев елеңдерін, С. Сүлейменрвтің "Атамекен" атты таңдамалы өлеңдер
жинағын, Ш. Петефидің, С. Есениннің жеке елеңцер жинақтарын қазақ тіліне
аударғ-ан. М. — Қазақотан Республикасы әнүраны ав-тррларының бірі.
Қазактын дүлдүл акыны Қадыр Мырзалиев туралы сөз—тутастай казақ жыры
туралы сөз болмақ керек. Бірак. бул пікірге тоқта-ганда, қайсыбір
каламгерлердің мүшел тойы тұсында айтьшар жал-пылама угымдағы мактау-мара-
лат олшемімен емес, жалпы казак өленіне жалқы Қадырдың қсскан үлесі
тұрғысынан келген жөн.
Алайда, мұны қопара камту да оцай емес. Мұның бір себебі біз жазатын
сөздің уакыты тығыз, жері тар екендігі болса, екінші себебі айтулы акын
тулғасының сол тығыз уакыт пен тар кеңістікке сыймайтынында. Ен-деше,
мына майда мақала таби-ғаты шыңыраудай шуңғыл, шыңдай биік шайыр шығармашы-
лығын талдау максатында емес, сол шыгармашылық жөнінде қа-дау-қадау пікір
түюден тұзілсе игі.
Талгамға талас жоқ деген сөзге табан тірей отырып алды-мен айтарым:
ез басым алпы-сыншы жылдардан бергі казақ-тың Кыч Жібек жырының кө-шінде
Қадыр-Телегендей таны-мал мыр^аны көріп-білген емеспін Бүл сезім біреуге
жагар, біреуге жакпас. Алайда, талантты баға-лаңдар тірісінде, деп
бозбала кез-інде ескерткен есті акыннын сам-айын бозкырау шалған шагында
бір шындыкты мойындау ләзім. Ол — Қадырдың казак өленіне кыз-мет еткен
қырык жылда өлшемді-сөздің (поэзияның) енсесін кете-ріп турған енсегей
бойлы кара шың — дара шынына айналғаны. Егер біз жыр жені мен талант тур-
гысынан алғанда осы акикатты мойындамасақ онда жалпы аки-каттан да
ауытк,ыганымыз.
Жә, мойындасак, мойында-лык, бірақ өмірге көйлекшең келген жоқ қой
деушілер де табылар. Әрине, Қадекең аспан-нан аяғы салбырап түсті дей
алмаймын. Ол жасының енді ғана
алпыска келгеніне қарамастан, будан алпыс гасыр бурынғы хал-қының
даналык деген ауылынан дәм татып„ бугінімізге жеткен жалғыз атты жолаушы.
Үзақ жолда аты арып, тоны тозған да шығар. Бірақ, қудайға шүкір, алдына
өңгеріп, артына бөктер-гені аз емес. Аталар сөзімен
танылар ер. Бул үшін дәлел керек дерсп. Қадырдың Қадыр екенін
бажайлау үшін оның ой жартасын опырып. сезім сеңгірін жапырып жазган,
отызға тарта жыр кітабынан мысалдар келті-рудің міндет емес екенінде.
Жасыратыиы жок, өлеңге бел-сендірек араласып, бес-алты кі-тап жазған
жылдарымда аталар сөзін көңілге түйе отырып көз ушында шаңдатып кетіп бара
жатқан қос тулпар — Қадыр мен Жумекен мектебін көбірек төңіректегенім бар.
Неге? Себебі бұлар казактың өлең елкесіне жаңарып келген Ой мен жасарып
келген Образ мектебі. болатын. Асан атадан бастап Абайға дей-інгі жыр
мектебін окымау кандай күнә болса, екі дүлділдің дәрісін тыңдамау сондай
күнәһәрлік деп уққам.
Уақытына қарай Қасым мен Қадырға еліктемеген, булардан үйренбеген
кейінгі ақын кем де кем болар. Сол шэкірттің бірі өзіміз едік. Бірақ
қадыршыл, жумекеншіл акын болғаным үшін мені күні бүгінге дейін кешіре
алмай келе жатқан ка-ламдас достарым бар екенін не-сіне жасырайын?! Олардың
ойынша біз біреудің көленкесіне қалып койңппыз да, өздері еш-кімге уқсамай
дара шауып ке-тіпті. Ал мен айтамын: ей, ағай-ын, Абай — халықтың, Қадыр —
Абайдын шекпенінен шығып жатса, біздер Қадырдың күпісі-нің шалғайынан
тарауымыздың несі айып? Біз Қадырдан ту-ыппыз. Ал өзің кімнен тудың?
Буған жауап жок. Бола қалгам күнде де берісі Пушкиннен тууга даяр әлгі
әріптестерім Қадырдан. ия болмаса сол секілді тагы бір тулпар қазақ
ақынынан тууға әсте қулықты емес. Мен айта-мын: жолдастар, баланың ата-
ананы таңдап алуы қандай
мүмкін смес болса, біздің де алдымызда амдыздап бара жат-кан ағалардан
талім алмай-ақ тоуір ақын бола алмайтынымыз сондай мүмкін емес нәрсе.
Бір досымды білем, орыс по:-зиясынан, яғни орыстан туыпты, бір
досымның атасы-ағылшын,
енді бір досымнын өлеңіндегі әкесі — неміс. Шешесі дүние-жүзілік
поэзнядаи жүкті болып, дүниеге келген кемеңгерім де бар. Мундайлар күпі
киген қа-зақтан қалай тусьін?! Туа қалған күнде де Асан Қайғы мен Шал-
киізден баскаға қайдан бала бол-сын?! ХалыК айткан Ауылдас-тың аузы сасық
деп. Түсіне білсен, айдаладап тапқанын ауылдасыннан артық емес дегені.
Агаңыз Шерхан Муртаза да Жат жерден іздемевдер пай-гамбарды деп жүр емес
пе? Менің білетінім — Мырзалиев олеңінің ата-тегі анық қазақ еке-пі. Және
содан кемдік кергеніи сстіген емеспін.
Қадыр акындыгында қасиет көп. Дәстүрге кандай қанық бол-са,
жаңашылдыққа сондай бай, дидарынан парасат нұры төгілген оның мәдениетті
ПОЭЗИЯСБІН тал-дай айтсақ сөз аягы ұзап кетеді. Алайда, мың касиеттің
біреуін атап айтпау — қиянат. Оның аты — ойшылдық. Қадыр поэзия-сының алтын
қазығы да асыл' зркауы да— осы. Менің Абай агындағы институтты бітірген, бі-
рак. Абаймен арпалысып жүрген досым да бар. Қарағанды уни-верситетін
бітірген, бірақ Қасым-мен қидаласып жүрген құрбым да бар. Манғьістаудагы
медресені бітірген, бірақ Махамбетпеи май-дандасып жүрген әріптесім де бар.
Дәл сондай өнерде даналық даңғылын таңдап алғаны үшін Қадырмен қаржасудан
тайынбай-тын тарланымо да жоқ емес.
— Булар ой мен сезімді екі бөліп қарайды. Яғни медалді қақ айырып, бір
бетін сол алаканына, екінші бетін оң алақанына салып тұрып салмактайды.
Медалді қақ жаруға болмайтының, солай ет-кен сәтте-ақ оның медаль болу-дан
қалатынын естен шыгарып, тутас медаль жөнінде ой козғай-ды. Мырзалиевтің
тумысынан тү-го.І ақындық табиғатын ойы ба-.
сым, сезімі кемшіл деп екіге жарып жүргендер элгі медаль-шілердің
тірлігін көзге елестете-ді. Оларга мсн айтамын: Оу, ағайын! Бөлместі
'бөлме, жар-масты жарма. Ой болмаса сезім қайдан шығады, сезім болмаса ой
қайдан келеді? Бул екеуі болма-са, образ қайдан туады? Егер өленімді
неғүрлым көздің жауын алатын сөздермен кестелесем, со-гурлым образды,
согурлым сулу жыр болады деп пайымдайтын-дар да бар. Егер жазып-сызған-
дарымды көне сездермен көбірек көмкерсем, халыктык. өнер кайна-рынан
б\рқырап шықканым д^: есептеіітіндер де бар. Меніңше, үшқары түсінік. Қияда
турған қызгалдақты қырық қубылтып сурёттеуге болар. Бул .жалаң өзін алғанда
әсем гурет,' әдемі образ болуы мүмкін. Алайда, гүлге ар-тылар жүк.
әдемілігі ғана емес кой, ол бір кәдеге жарауы, бір рөл-де ойнауы керек емес
пе? Міне, ой дегеніңіз осы. Поэзияда гүлдің әсемдігі де айтылуы кажет, сон-
дай-ақ Жумекен акыннын Гүл туралы балладасындағыдаіі онын не азагүд
болуға жарамай.не туған күнге сый ретінде усынылмай бекер үзілген өкінішін
де айту керек. Менінше аталган балладада өлең бойына кан жүгіртетін гүл-дің
әсемдігі емес, оның орнын таппай опық жеуі. М не, осы опыгыңыз — ой.
Поэзияда бетбұрыс жасаған алпысыншы я^ылдар жырының ең басты
ерекшелігі — өлеңнің байсын жайлауына кызыл импе-рия кезінде кемшін калып
келген ой отауын орныктыруында. Ал Кадыр ақынның ерекшелігі — осы бағыттың
бірегей жалаугері болып, ойдың алтын казығынан шашыраған сулулық сәулелерін
эсемдікке шөлдеген окьтрман жү-регіне майда багыттай білуінде.
Қ. Мырзалисв кеііде ой мен сезім қабат келісім тапкан қам-шының өмірі
секідді. Кейде, өзі
бір кітабында қамтып откекдеіі. тереңдік пен биіктік, кеңістіктік
бірлескен үш таганы секілді. Кейде өзімен-өзі шарпысып, өзі-мен-өзі
тартысып жататын қара-ма-қайшылықтардың, үйлесімі бар кайшылыктардың қан
май-даны секілді. Кейде Кадыр елеңі Ікөңіліме қонды деудің өзі кү-пірлік,
асығыстык. Ақын саған бір нэрсені айтады, екінші нар-сені меңзейді. Оның
әуелден кенже қалған балалар әдебиетіне қосқан қомакты үлесін былай
қойғанда, көсемсөзін, драмала-рын былай койғанда үлкендерге арнап жазған
төлбасы—Ой ор-маныман бастап Мәңгілік май-данға дейінгі жыл аралата шык-
пан жомарт кітаптары адамзаттық гіроблемаларды кең тыныспен қамтыған
кабырғалы дүниелер.
Біле бшсеңіз Мырзалиев же-тіскендіктен ойшыл болган жоқ. Өзінің
белгілі бір кейіпкері Асан ата айтқан жылап келдім өмірге, жылап кетіп
барамын іспетті ұлттың удай уайымынан шыққан жшы.тдык.
Қадырды баршаға түсінікті ақын деген утым да бар. Бекер секілді. Ойлау
жүйесі осынша күрделі, енімді беру тәсілі осынша салмақты акыннын қай кырын
түгелдем алыппыз. Өлең оқуға, угуға әжептеуір дайындыгы бар біздің өзіміз
кейде мунысы нені меңзегеІІІ екен деген ойға омалып қалатынымыз бар. Бір
сезбен айтқанда, Қадекеңде сөз-бе-сөз ұгатын дүние жоқ.
Қазақ өлеңінің ақтангері алпыс жасына алкынбай жетті.
Маңдайын күннен коргасаң, та-банын тастан сақтасан, әлі талай топ
жарып, әлі талай тарлан ашар. Бүгінге дейін халқына ке-рек болған Қадьтр
ертең де керек. Сондықтан үлкен дарынга узақ ғұмыр тілейік. Еліне берері
тау-сылмасын. Қарыздар сезімнін ку-шагынан кутылмасын...
Абзал БОКЕН.
ОЙ СҮҢГІСІ
Қадыр Мырзалиевтің "Ой орманын" оцыганда
Осыдан үш-төрт жыл бұрьш сөуір түскен соң-ак ана аңғардан да, мына
аңгардан да кұлпырып қаптап кететін жалқынсары бакбактай елең шоғырларын
кім-кім де зайыр байқаган бір тұс болған-ды. Жаңа үн, жас иіс, соны әуездің
соның алдында едәуір уақыт жогалып кеткенінікі ме, жыркүмар жүзет әлгі өлең
шоғырларына сағына күткен мінез көрсетіп, бүрын аты да, заты да беймәлім
өлеңшілерді кенет ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.