АБЫЛАЙ АСУЫ
Абылай Хан
РАХМАНҚҰЛ БЕРДІБАЙ
АБЫЛАЙ АСУЫ
Тарихы сан гасырлардың тсреңіне кстетін халқымыздың "қазақ" аталган
бсртінгі дәуірінде ел бастаган көсемдер, сөз бастаған айтулы шешендср,
"сртеден шапса, кеште озған, ылдидан шапса, төсте озған" жүйрік ақындар,
ердің құиын екі-ақ ауыз сөзбсн шешкен дана билер, калың жауға қарсы жалғыз
шапқан жүректі ба-тырлар аз болмаған. Олардың ссімдері жазбаша кұжат-тарда
да, ауызша тараған өлсң-жыр, аныз-әңгімелерде де бсрік орын алған. Әрбір
тарихи қайратксрдің кадірі өз кезінде ел үшін қаншалықты қызмст атқарғанына
байла-нысты болатынын ссксрсек, олардың әрқайсысія да ксйінгі үрім-бүтак
күрметіне лайык скснін көреміз. Ке-меліне келгсн слдер өз тарихының әрбір
бетін кастерлсйді, халықтың басып өткен жолдарын айқындауға септігі бар
үлкенді-кішілі дерсктің бәрін де ссепке алады, тиісті бағасын бсрсді. ТіптІ
түрлі себептсн заманындағы шежірешілердің, саяхатшылардың, тарихшы-лардың
назарына түспсй қалған окиғалар мсн адамдар жайында халықтың өз "сстелігі"
сакталып отыратын да зандылық бар. Кезінде бслгілі бір саясаттың ықпалымсн
сңбегі не артық, не кем бағаланған қайсыбір қайраткерлер туралы нағыз әділ
сипаттамалар да халық әдсбиетінде сакталатыны болады. Сондықтан сол
мағлүматтарды есспке алмай, елдің шын тарихын толық түсіну қиын.
Өкінішке қарай, бұл кезге дейін қазақ халқының тарихы жөніндс жазылып
жүрген енбектсрде төл шежірелсріміз бен аңыздарда ізі қалған куәліктер көп
жағдайда ескерілмей келді. Қазакстанда түрлі кезснде болған, азды-көпті
дерек қалдырган жиһангсздердің, мис-сионерлердің, отаршьтл империя
тыңшыларының, сауда-герлердің, елшілердің жазбаларына имандай сенетін
тарихшыларымыз халықтың өз хатира-естелігін елеусіз қалдыруы — зерттсу
мәдениетінің балаңдығын көрсетсді. Бұдан былайғы жерде тарихымыздың қилы
кезеңдерін алдын ала "пішілген" жасавды қалыпқа салмай, ше-телдік
авторлардың жобалап айтқан, өздерінің дүниета-ным таразысымен өлшенген
қисындары жетегімен кетпей, қүбылыстарды асырмай да жасырмай талдайтын,
ғылми объективтік ақиқатты ғана айтатын еңбсктер туар деп үміттенеміз.
Халық әр дәуірде ел тізгінін ұстаған білікті билеушілерін естен
шығармай, олардың жамиғат алдындағы өшпес қызметін қанатты сөздермен
мшездеп отырған. "Қасым салған қасқа жол, Есім салған ескі жол" деген
секілді бейнелі тіркестер тасасында терең мағна жатқаны анық. Қазақтың ең
әйгілі хандарының бірі әз Тәуке (1680-1718) болса, онъщ түлғасы төңірегінде
жылы лебіздер мол айтылатыны мәлім. Басқа да белгілі хавдар мен
сұлтандардың ел үшін елеулі әрекет жасағандары жүртшылық ілтипатьгаа
бөленгенін байқаймыз. Совда да болса солардың бәрінен де хан Абылай (1711-
1780) даңқы басым жатады. Өзге ел өкілдеріне қазақ хандары ішінсн неғүрлым
әйгілісі де, халық әдебиетіңде көркем бейнссі жарқын мадақталғаны да Абылай
екені кәміл. Қазақ қауымының сан буыны қысылғанда медет көріп, намыс кегі
қайралғанда үран етіп шақыратыны да Абылай есімі болуы тегін емес. Ол
жөніндегі көне сөздердің көптігі соншалық — Абылайнама деп атарлық мол
туындылар шоғыры жасалған. Орыс халқының тарихында бы-лина-жырлардың ең
көбі ертедегі "күн дидарлы князь" Владимир дәуіріне арналған десек,
казақтың тарихи-эпи-калық өлең-жырларының аса көрнекті бөлегі де Абылай
және оның айналасындагы батырларға, билерге, шешендерге багышталган. Осының
себебін іздеп көргенде кейбір мәселелерді еске салып өту қажет болады.
Абылай атының осыншама қастерленуінің тарихи негіздсрі жеткілікті
скенін ең алдымен атап айту керек. Сонау XV гасырда бүрынгы Алтын Орда
империясының бір атырабында іргесі қаланған қазак хавдығы өзінің
тәуелсіздігі үшін үдайы күрес жүргізіп келгені тарихтан мәлім. Бүл халықтын
жағдайы әрдайым алмағайып, аумалы-төкпелі болғандықтан, оның жері де, халық
саны да бірде күрт көбейіп, тағн бір кезеңде тым азайып, әлсіреп отырған.
Қазақтың кең даласы айналадағы мем-лекеттердің "көз қүрты" болган еді.
Сондықтан да қазақ елі өзінің шаруашылық кәсібін, жер байлығын еркін иге-
руге де мүршасы болмай, замандар бойында сыртқы жаулармен арпалысып өткен
деуге болады. Өзге дүшпандарды айтпағанда, XVI—XVII гасырлардың үзына
бойында жоңгар қалмақтары қазақ жеріне үздіксіз көз алартып, тынымсыз қанды
жорықтар жасап отырғаны зайыр. Ха-лык әдебиетінде ең мейірімсіз, тілсіз жау
ретінде қалмақтар аталатыны да осыдан. Қалмактар кастандығы арылмас дсрттсй
үзаққа созылғандыгы соншалық, қазақ халқының ерте заманда арпалысқан өзге
жаулары үмыт болып, тыюсыз тажал бейнесінде озбыр ойраттар ғана калган.
Зорлыққа, астамдыққа еті үйренген, бүрын ешкімнсн беті қайтпаған ата
жауымыздың Абылай зама-нында жеңіліс тауып, едцің көптен күткен мүратына
қолы жеткені шыныңда да тарихымыздағы 'аса нүрлы, мәртсбелі кезең еді. Бұл
жөнінде аса беделді ғалымдар оздерінің әділ-бағасын бергенін кысқа да болса
қайталап айтудың артықтығы жоқ. Орыстың атақты гүламасы академик В. В.
Бартольд "XVIII ғасырдағы ең күшті Орта жүздің ханы Абылай болды" деп
жазган (В. В. Бартольд. История турецко-монгольских народов. М. 1968, 5 т.)
Ш. Уәлиханов қазақ-қалмақ соғыстары кезеніне те-рсң талдау жасай келіп:
"Абылай гасыры — қазақ ерлігінің гасыры еді" дсгені де мәлім. Мүндай бағаға
бүгінгі тарихшылар да толығымен қосылып, өз тарапынан жаңа зсрттсулер жасап
келе жатқаны бслгілі. Мәселен, академик Р. Сүлейменов пен В. А. Моисеев
"XVIII ғасырдағы Қазақстан тарихынан" (1988) деген моногра-фиясында Абылай
өмірінің кезен-кезеңіне гылыми сипат-тама берген. Қазақ елін халықаралық
көлемде мойындатқан, өзі дүниедсн кайтқанша жүртының ынты-магын сақтай
білген, екі алып империя: Қытай мен Ре-сей тарапынан қазақ ханы деп ресми
танылган, Орта Азияның да бірталай қалаларына билігі жүрген Абылай-дың
халық қиялында ерекше туған киелі жан болып қалыптасуы мейлінше табиги.
Әсіресе ғасырларға со-зылган үздік-создық соғыстардың тиылуы, қазақ
қосындарының жерімізді жаулардан азат стіп, еркін, ты-ныштық заман орңауы
елдің көптен күткен аңсары болса, соган Абылай сыңды кемеңгер ханның
басшылығымен жеткенін халық қапысыз таныған. Абылай хандық қүрған дәуірдің
ел үғымында "Алтын гасыр" секілденіп көрінуіне дәлел жеткілікті. Кейіннен,
уақытты уакыт қуалап, қазак елінің басына жаңа озбырлар душар болған
сәттердс де ертедсгі Абылай бсйнссі қайта жанданып, іріленіп, азаттықтың
туындай, бостандықтың символындай ерлік рухын еске түсіріп отырған.
Алма ксзек шайкастарда жоңғарлардың көп ретке жеңіске жстіп отырулары
ксздсйсоқ болып көрінбейді. Басты себеп — олардың бір орталыққа, катал
тәртіпке, бағынған мықтылығы еді. "Бөлінгснді бөрі жсйді" деген-дей казак
елінің ыдыраңқылығы, бас косып түрақты мәмілеге келуінің қиындығы дұшпандар
үшін өте колайлы болған. Ал казак халқы басы бірігіп, "бір жағадан бас, бір
жеңнен қол" шыгарган сәттерінде қандай қаһарлы жауды да ықтырарлық қабілет
көрсет-кен. Жоңғар калмақтарының алғашқы соғыстарда басым шығып
отыруларының тағы бір себебі — олардың қолында зеңбіректердің болуы.
Ойраттарға зеңбірек қалай барганын тарихшы ғалымдар әртүрлі түсіндіреді. Ең
көп тараган кисын орыс армиясының қызметінде болған швед инженері Рснат
калмақтар қолына түсіп, оларга зеңбірек қүюды үйретті дсгенге саяды. Бірақ
бұл әңгіменің шындыққа каншалықты сәйкес екенін әлі де тексере түсу қажет
болады. Бір анык нәрсе сол — Сібірдегі орыс әкімдері жоңғарлардың қолында
қанша зсңбірск жәнс басқа қару-жарақ бар екенін жаксы біліп отырган. (И. Я.
Златкин. "История Джунгарского ханства." 1964.) Ресей патшалыгының
жоңғарлармен әуел бас-тан одагы мықты болганын, көп жағдайда калмақтар
жагын алып отырғанын еске түсірсек, бұл екі мемлс-кеттің өзара қарым-
қатынасының біз білмеген сырлары мол екеніне көз жетеді... Қалмақ пен орыс
байланыста-рының тізбсгін баяндаган архивтік қүжаттарды казак галымдары өз
халқының мүддесі түргысынан үқыпты тек-серіп шықса, Рссей билеушілерінің
XVIH ғасырдағы казак тағдырына қаншалықты оң немссе тсріс ықпал жа-саганы
айқындала түсер еді.
Ресей отарлары қалмаққа іргелес жаткандыктан, пат-шалықтың жергілікті
әкімдері жоңғар әрекетінен көз жазбай, кырагы қадағалап, орталыққа хабарлап
отырған. Сондай жазбалардың біріндс қазақ отаншылдыгының та-маша бір
куәлігі де хатка түсіпті. Жоңғарлар қазактарды түпкілікті жеңу мақсатымен
1739—41 жыл-дарда Орта жүз қоныстарына қарсы жойқын жорық ұйымдастырган.
Жаулар казақтың карсыласу күшінің неғүрлым шогырланган жері Орта жүз екснін
есепке ала отырып, сол қамалды бүзуды көздеген. Бірақ ойраттар бұл жолы
ойлаған мақсатына толык жете алмай, ксйін серпілуге мәжбүр болған. Орыс
шежірешілсрі дәл осы кезсңде, дәлірек айтқанда, 1741 жылы жаулардан ыгысып,
қонысын тастап, бой тасалаған казак ауылдарын қалайда қуып жетіп, қүртпақ
болган жоңғарларды бір қазақвдң "жол көрсетемін" деп әдейі адастырганын, өз
басын ажалга тігіп, жауларын көп шығасыга душар ет-кенін жазып қалдырыпты.
Өкінішке карай жоңгарларды алдап, жасырынған ауыл адамдарын аман алып
қалган, саналы түрде өзін өлімге қиған ердің аты-жөні сақталмапты. (Бұл
мағлұмат Р. Б. Сүлейменов пен В. А. Моисеевтің кітабынан алынды). Орыс
архивтерінде хат-талган бүл оқига бізге ғажайып құбылыс болып еле-стейді.
Бұл қазак халқының тәуелсіздік үшін қандай да болмасын жанкешті әрекеттерге
баруга қабілеттілігінің, ата жаумен айқаста ерліктің асқан үлгілерін
көрсете алғандығының символы секілді эсер қалдырады. Әшейінде қойдан жуас
елдің кисылтаяң күн туғанда өз бойынан өр қайрат, ерекше намыстылық таба
білгеніне мысал көп. Солардың ішінде біз айтып отырған оқиға бірегей болып
слестейді. Қазақ жерінде бүдан екі жарым мың жыл бүрын Дарий патшаның
басқыншылық ұрыстары кезінде Шырақ есімді сахара адамының "іздеген жауыңның
төбесінен түсіремін" деп парсы әскерлерін бетпақтың шөліне ертіп апарып,
көз көрмес, құлақ естімес шөлстанда сусыз, азық-түліксіз қалдырганы, осының
сал-дарынан дүшпанның қосындары қырылып-жойылып, аз ғана бөлегі аман
құтылғаны туралы аңыз-дерек калган. Міне, осындай көзсіз ерліктің арага
ғасырларды салып барып қайта көрініс бергенінің терең мәні бардай. Қазақтың
еркін даласына сүғынып кірген қандай жаудың да сыбагасы қорлык өлім болмак
деген халық аңсары күр қиялдан тумағанын, оның астарында нақтылы істер
жатқанын біз сөз етіп отырған аңыз жаксы сипаттайды...
Абылай ханға және оның жауынгер серіктеріне, кенесші билеріне арналған
алуан жанрдағы көркем мұра-ның ішінде өлеңдердің, толғаулардың мәні ерекшс.
Бүларда дәуірдің тарихи куәлігі, болып өтксн істсрге ха-лык багасы
берілген. Баска ешбір архив құжаттарынан табылмайтын, елдің өз сөзі, үгымы
болып шыққан, ешкандай цензордың "тексеруінен" өтпеген, жұртшылық санасында
сакталган, ауыздан ауызға тараған, уакыт өте ксле екшеліп, үмытуга
болмайтын ең татымдылары ғана іріктеліп калган мүндай шығармалардың кадірі
айрықша.
Бүл ретте ең алдымен қазактың үлы жырауы Бүқардың өлеңдеріне
тоқталуымыз шарт. Көптеген ақындар, жыршылар, шсшендср тудырып, кейіннен
елдің ортақ мүлкіне айналып кстксн шығармалар қатарында Бүқар сөздерінің
орны бөлек. Мүның бірінші ссбсбі, жьг-рау өлеңдерінің тамаша тарихи
қүжаттык мәнінс байла-нысты. Абылайдың ақылгөй кснесшісі, қазак халкының
азаттық күрссінің сыры мсн қырын жаксы білстін, сл бірлігінің жаршысы Бүқар
жыраудың ойлары мсн түжы-рымдары "бірсудсн естігсн" әңгіме емсс, нақтылы
окиғалардың тікелей әсерінсн туған. Осының өзі толғауларының тағлымын
есслеп арттырады. Біз бүл күнгс дейін өз тарихымызды көбінесе басқа ел
адамдары-ның қалдырған естеліктсрі, күнделіктері, түсініктері бой-ынша
жазып келеміз. Ал шындыгында ойрат озбырлығына қарсы үзақ жылдарга созылған
жойқын күрсстің бастаушылары мсн қаһармандарын, олардың озіндік орнын
қазақтың тарихи өлеңдерінен артық сипат-тай алатын дсректі табу қиын.
Әсіресе XVIII ғасырда қазақ жерін басқыншылардан тазартып, дербес мемле-
ксттікті сақтау жәнс ныгайту жолындағы Абылай хан әрексттсрінің қарапайым
халық мүддесімсн орайлас шыққанының да сң сснімді куәгсрі осы мүра деп
қараймыз. Ел бірлігі, қазақ мемлекстінің дербсс өмір сүруі қажеттігі,
барлық күбылыстар осы мүдде түрғысынан бағаланып нсмссс мансүқталынуы бүл
шығармаларға асқақ өміршеңдік қасиет дарытады. Осын-дай нүрлы мүраттар биік
көркемдікпен, шешсндікпен, ха-лық даналығымен үштасқанда қайталанбас
ғажайып әлсмдсй тәсір қалдырады.
Коп шығармалардың бел ортасында Абылай бейнесі түрады. Мүнда әсірслеу
мүлде аз, болган оқиғалар тарихи өлсң шартына сай мейлінше нақтылы тізіліп,
наным-ды баяндалады. Заманның да, қаһарманның да басындағы қайшылықтар
аттап өтілмей, шындықтың шырайы барын-ша толық, жан-жакты көрінстіні жырау
туындыларының өзінс хас өрнегі болып табылады. Бүқар жырау Абылай-дың
қамкор тілектссі гана емсс, катал сыншысы да болып елсстсйді. Бірақ мүндай
"сын" ел тағдырын терсң ойлагандыктан, Абылайдың жүргізген саясатына нүқсан
келмссе екен деген тілсктен туғаны айқын көрінсді. Со-ндықтан да мүндай
өлеңдердің "ашулы" тұстары катқыл естілмсй, зор акиқатшыл қуатқа не болады.
Үлы жырау қазақ ханының балалық шағындағы ауыр күндсрін, қиын халін айта
отырып, Абылайдың барлық атак пен даңққа халықтың колдауымен жәнс жеке
басынын қасиеті аркасында жсткенін, оның бсделі елге сінірген еңбегінің
нәтижссі екснін, бірақ осындай абырой биігіндс самгай беру үшін әділдік
таразысынан жанылмау керектігін қайталай толғайды. Абылай өмірінің барлық
ксзеңдерін шолу дәстүрлі қайталама әңгіме деңгейінде қалып қоймай, халық
тағдырымен бірлестікте қаралып, үлкен мағынаға бөлснеді. Жыраудың үғымынша
Абылай қазақ халқының басына сүрапыл қасірет төнген кезде сл еңсесін
көтеруге, алаш мемлекеттігін сактауға және күшсйтуге туған қайраткср. Ханды
мақтаса да, кейбір істерін мансүқтаса да, ішкі, сыртқы саясатына кеңес
берсс де, Бүқар тек казак ынтымагы мен ырысы түрғысынан қарайды. Сонымсн
жырау өлеңдерінің нақтылы кейіпкерлері Абылай және оның жорықтас ба-
тырлары, мәслихаттас билері болса, ен басты қаһарманы қазақ халкынын өзі
болады. Белгілі бір өңірдің жыршысы бола түрып, бүкіл халық атынан
"сөйлейтін" ақындар аз болмаған, бірақ Бүқар ле-бізінің мәні мен бағыты
олардан басқалау. Ол туған халкының тәуелсіздігі қыл үшінде түрғандай
алмағайып заманның, "өлім не өмір" дерліктсй сауал күн тәртібіне қойылган
жолайрык ксзеңнің бел ортасында түргандықтан, әрбір сөзі бүкілказақтық
магнамсн нүрланады. Сол үшін де Бүқар сөзі халықтың сөзі болып естіледі.
Бір гажабы, жыраудың ханға карата айтылган сөздері белгілі бір сүрақтарга
жауап орайын-да туғандай. Кобінесе оның "сүхбаттасы" Абылайдың өзі
тәріздснсді. Екі үлы адамның "диалогы" уақыт, за-мананың ділгір сүрауларына
жауап бсргендей.
Бүл толгаулардың алтын желісі Абылай бастаған отандық соғыстың намыс
пен ардың ісі екенін айтуға, барлық қайрат пен сананы азаттық, бақыт жолына
жүмсау қажеттігін үктыруға қүрылған. Осы мүратты қостағандар Абылайдың,
бірліктің досы, тсріс бүрылғандар немесе болініп ксткісі келгендср казак ын-
тымағьтның дүшпаны деп есептслген. Бүқардың ру ара-сындағы бір жанжалда
кісі өлтіріп, қүн бсрмей, көшіп кеткісі келген Садыр батырдың соңынан қуып
барып айтқан әрі әділ, әрі өктем сөздері осыны дәлелдейді:
...Абылай алдында сен бітсең, Қүдандалы таныспын. Егер Абылай алдында
бітпесең, Атасын білмес алыспын. Көшін кстер бір жакка, Малың кетер бір
жақка, Көш соңынан жете алмай, Есің шығар сол шақта. Жар басына қонарсың,
Жарты лашық тігсрсің, Ауызыңнан ас кетер, Қара көздсн жас кетер. Бұл
қылығың қоймасаң, Сонау кеудедегі Дулығадай бас кетер!..
Бір орталыққа бағынған айбарлы қазак мемлекетін орнату, ауыл
арасындағы ұсақ-түйек қайшылықтардың бәрін Абылай күзырында шешу елдің
түпкілікті арманы-на сәйкес келетінін үдайы өсиеттету жырау өлеңдерінің түп
қазығы болып келеді.
Жоңғар жаулаушылығына қарсы күресте айрықша еңбек сіңірген ерлердің
есімін Бүқар да, оған замавдас жыраулар да мәңгілік даңқка бөлеп, қастерлеп
айтып кеткен. Солардың аттары қазақ тарихының алтын кітабына жазыларлық
десек, артық айтқандық болмас. Бұқар жырау атаған сол ардақты жандарды
есімізге кайта бір түсірейік:
...Қалданменен үрысып,
Жеті күндей сүрісіп,
Сондағы жолдас адамдар:
Қаракерей Қабанбай,
Қанжығалы Бөгенбай,
Шақшақүлы Жәнібек.
Сіргелі кара Тілеуке
Қаракалпақ Қылышбек,
Текеден шыққан Сатай, Бөлек,
Шапырашты Наурызбай,
Қаумен, Дәулет, Жепск батыр қасында
Бақ-дәулеті басында.
Сеңкібай мен Шойбск бар,
Таңсық қожа Мәмбет бар.
Қасқараудан Молдабай,
Қатардан жақсы қалдырмай,
Есенқүл батыр ішінде,
Өңкей батыр жиыльш,
Абылай салды жарлықты...
Басқыншыларга карсы азаттык соғысының әр ке-зеңіңце әр өңірде қол
бастаған, ел намысын қорғаған, аттанып барып жау алған батырлар саны
жоғарыда көрсетілгендермен шектелмейді. Тарих ғылымы тереңдік пен
нақтылыққа жақындаған сайын олардың да ссімдері анықталып, халық үшін
көрсеткен қайраты көрінс түсер. Дегенмен ойратка қарсы үрыстың сң шешуші
сәттерінде Абылай қауымындағы қосындардың жүргснін еске алсак, Бүқар жырау
санап шыққан батырлардың әркайсысы ту-ралы жеке ізденістер жасап, олар
туралы мағлүматты жүртшылыққа таныстыру парыз болып көрінеді. Егер ер-телі-
кешті Қазақстанның бір жерінде Абылай бастаган әділетті үрыстардың сымбат
панорамасы жасалатындай уақыт келсе, бүл ерлердін есімдері тасқа ойылып
жазы-лып, Орхон ескерткіштеріндей ұрпақтың үрпағына же-тетін болуы керек...
Бүкар жырау толғауларында сайын сахарага шашырап қоныстанған, өзара
байланысы әлсіз қазақ рулары мен жүздерінің басына төнген қауіптің нсгізгі
себептері де ашық айтылады, Өздерінің шегараларынан алыстағы ел-дер мен
жерлерді бірінен соң бірін күшпен бағындырып, барған сайын араны ашылып,
қомагайлана түсксн екі империяның — Ресей мен Қытайдың тегеурініне төтсп
беру қандай халыкка да жеңіл емес еді. Үшы-қиырсыз кең алқапты алып жатқан
ойрат пен қазақ бірін-бірі қырып бітірсе, екі империя да өздерінің жері
кеңитінін, байлығы артатынын өте жақсы білді. Сондықтан да олар сөз жүзінде
бсйбітшілікті жақтаушылар болып корінгенімен, шынтуайттап келгенде "бірің
өліп, бірің қал" деген саясат жүргізді. Осындай жағдайда қазақ елінің ішкі
бүтіндігін, жауынгерлік рухын сактау, жауға тойтарыс беріп қана қоймай,
елдің ежелгі қоныстарын қайтарып алу киынның қиыны болатын. Қазак хаңдары
мен сүлтандарының кейбіреулері бас саугалап, кара ба-сының қамын ойлап,
карауындагы руларының мүддесін коздсп, дүшпанга багынып, іріткі салып
жүрген шақта өзара алауыз жүрттың басын косу ел басшыларынын корсген,
қажымас қайратты, данышпан парасатты болуын қажет ететін. Абылай бейнесінің
халық киялында ерекшс іріленіп сомдалуының басты себебі де оның тар
кезеңде, тайғақ кешулсрде ел бірлігіне үйтқы боларлық ақыл, айла, ынтымақ
кілтін таба алгандығына байланысты...
Айналадагы андыздаған жаулардың тынымсыз қастандығы, ашық араңдатулары
күшейген сайын "не істеу керек" дсгсн сауал жиі койылып отырган. Қазак
қоғамының ішкі әлсіздігі, мал сонында жосып жүрген жүрттын бас біріктіруі
өте қиын екені,- ксз-келген дүшпанның тұткиылдан шабуыл жасап, күтпсген
кездеойран салып кстуіне "қолайлы" болатын. "Актабаншүбы-рындыга" үшырау да
тарихта қанша per опық жсгізгсн қамсыздыққа, "жар астында жау бар" скенін
үмытушы-лыққа, дүшпаннан қоргану үшін алдын ала әрекет жаса-маушылыққа
байланысты еді...
Қазақтың дербес ел ретінде өмір сүруіне жоңгар жорықтары катерлі
екенін айтумен шектелмсй, Бүқар жырау нағыз сүмдықтың қай жақтан төніп ксле
жатқанын да анық есксртсді. Ол Рессй отаршылдары-ның қазақ даласына сүғынып
кіріп, қала-қамал салды-ра бастағанын қырсыктың зоры деп түсінеді. Қандай
кемснгердің де ойын он саққа жүгіртетін, түн үйқысын төрт бөлдіретін шсшуі
қиын мәселслерді Абылайдың есінс салып отырады.
...Өзің конған Көкшетау,
Кәпір қала салды, ойла...
Қарқаралы дегсн тауларға
Қарқарасын шанышты, ойла.
Бстеге мен көденің
Берскссі қашты, ойла.
Үлытау шсті Созактан,
Созақтан бергі жсрлерден
Көгорай шалгын көре алмай,
Шубырып қазақ кетті, ойла.
Нүраның бойы Ақмола,
Есілдс бар Қараөтксл.
Екі өткелдің аузынан
Тас қорғанды салды, ойла.
Баянаула, Қызылтау
Оны да кәпір алды, ойла...
Кетпсйін десе жсрі тар,
Кетсйін десе алды-артын
Қоршап алған кәуір бар.
Үйлыққан қойдай қамалып,
Бүйірінен шаншу кадалып
Сорлы қазақ қалды, ойла...
Қазақ жсрінің отарлану тақсірстін бұдан артық мөлдіретіп айту қиын
болар. Бүқар жырау енді бір өлеңінде казак слін жалмап, жүтып, сансыз
кесапат әкеле жатқан жат жүрттың болмысы мен айласын өшпес суреттсрмен
бедсрлсйді, туган халқының болашағын білгір болжайды. Патшалық Рсссйге
бодан болудың кандай тақсыретке душар ететінін үлы жырау әулиедсн зыят
баяндайды, тәуелсіздіктен айрылу барлық пәленің басы деп санайды.
...Жаяулап келер жүртыңа,
Жагалы шекпсн кигізіп,
Балды май жагар мүртыңа.
Жсмқорларға жем беріп,
Азды көпке теңгеріп,
Ел қамын айткан жақсыны
Сөйлетпей үрар ұртына.
Бауыздамай ішер қанынды,
Өлтірмей алар жаныңды,
Қағазға жазар малынды,
Есепке алар барыңды.
Елінді алар қолыңнан,
Әскер қылар ұлыңнан,
Тсксізді төрге шығарып,
Басыңа ол күн туғанда
Теңдік тимес қолыңнан...
Ғасырларға созылган Ресей отаршылдығының тәжірибесі бұл сөздердін
ақиқаттығына көз жеткізгені белгілі. Қазақ басқаға билікті еркімен
бермсгеніне, баскьшшылар күшін асырып барып, жерімізді жаулап алганына бүл
айқын мысал. Тілсіз жаудын жолына тосқауыл құруға басқалар былай түрсын
айбынм асқан Абылайдың да шамасы келе бермегенін көреміз. Өзге-лердің
жеріне әжүж-мәжүждей көз алартып, тыюсыз өктемдік жасаушылардың сикын жырау
айтуындай-ақ айтқан екен-ау!.. Бұқардың ел тыныштығын бәрінен жогары
қойғандығы соншалык Абылайдың казак еркінсн тыс салынған орыс қамалдарын
шабуына қарсы түрады. Ханға карата кейде қатты, кейде тәтті сөйлей отырып,
"орыспен соғыспа" дегенді әрдайым ескертеді. Бірақ қазақ тыныш отыр екен
деп озбырлар ашқарақтығын тоқтатпайды. Арты трагедияға алып келетін
қайшылықты хәл осылай туады. Өзінің жерін, еркін корғаймыз деп талай
ерлердің мерт болғаны осыны көрсетеді...
Бір жагынан жоңғар, екінші түстан Ресей, үшінші тараптан Қытай
қысканда кең далада дарқан өскен, сшкімнің, сыбағасын қызғанбайтын момын
казақтың шарасыз күйге түспсскс әдді жоқ еді. Халық ықыласының "пәледен
құтқарса, осы кұтқарар" деп Абылайга ауа бе-ретіні, оның атын эпикалық
қаһармандар дәрсжесіне көтеріп дәріптейтіні азат болудың өзге жолын тап-
пағандықтан болатын. Осындай шақтарда халықтын 13ешкш жауыздық жасамаитын,
мәңплік "тыныш мекенді армандайтыны белгілі. Айналадан анталап дүшпан
қаптағанда қазақтың ксң жері өзіне тар көрініп, басқа өлкелерден қоныс
іздеушілігі әр дәуірдс қайталанып оты-ратын сарын. Бір кезсктс Бүкар жырау
да Абылайга осы ойды айтады.
...Мүсылман болсаң кетіңіз,
Сырдарияның суынан
Көлденең кешіп өтіңіз.
Үш жыл малды ту сақтап,
Жиделібайсын жетіңіз.
Кісісі жүзге кслмсй өлмеген,
Қойлары екі қабат қоздаган.
Қатыя-бала камы үшін
Солай таман жетіңіз...
"Түлен түртпесе, түнде қарсак жортар ма" дегендей Бүқар жыраудың бүл
сөздерінің тасасында қаншама қайғылы халдср жатканын түсіну қиын емес.
Үмбетей, Тәтіқара жыраулар толгауларында да Абы-лай атына, оның
батырларына айтылатын мадақ Бүқар өлевдерімсн сарындас келс отырып, кейбір
мсзеттсрінде жаңа өрнектермен толыга түседі.
Тағы бір өлсңдердс Абылайдың Орта Азияның билс-ушілерімсн арасындагы
ксреғарлықтар жагдайы сөз бола-ды. Халық киялы мүнда да озінің сүйікті
көссмінс деген адал бағасынан ауытқымайды. Қай мәселс сөз болса да
Абылайдың істері тек қана ел мүддесінсн туган болып көрінеді. Сонымен қатар
ол күрсске де, үрысқа да "озі тіленіп" бармай, әділдік пен намыс үшін ғана
аттанып отырғаны айтылады.
"Жау жағадан алғанда, бөрі етектен алады" дегсндсй Абылай заманында
қазақ еркі үшін арпалыс елдің әр беткейінде-ақ жүріп жататын. Орта Азия
хандықтарының қазақ жеріне сүктанып кслген ежелгі әдеті де көрініс беріп
отыратын. Шегаралас отырған жерлердегі қазақ ауылдарына қырғыз феодалдары
да соқтығып, жанжал тудырган. Осы рстте Абылайдың кыргызга қарсы соғысының
мән-жайы халық әдсбиетінде қалайша корінгсн дсген мәселегс тоқталып өтудің
жөні бар. Бүл тақырыпқа бірталай өлең-жыр арналганын аңғарамыз. Сол
өлеңдсрдің сарынына күлак салсак, жекслсгсн ба-рымта немесе астамдық әрекст
кобінесе қыргыз манапта-ры жағынан туып отырганын пайымдаймыз. Зәбір
көрген, шабылған ауылдар, әрине, мүңын ел иесі Абылай Ханга айтуы,
әділдікке арашашы болуды өтінуі табиғи. Сонда да болса күшім артық екен деп
Абылай өз тарапынан ерсі өктемдікке бармай, шиеленіскен дауды мүмкін
болғанынша бейбітшілік жолмен шешуге ұмтылғаны, қарсы жаққа елшілер жіберіп
отырғаны, тек дүшпандары мүлде тілге кслмеген жағдайда ғана үрыс қимылына
көшкені көп мысалдармен дәлелдснеді. Қазақ ауылдарына өздігінен тиіскен
қырғыз батырлары Есенқүл мен Садыр-ды "тату болайық" деп Абылай мәмілеге
шақырғаны ха-лық өлендерінде сақталған. Қырғызға жіберген жаушыға Абылай:
Есенкүл мен ер Садыр, Қырғызда даңқы бір шыққан ер еді. Бар, Садырға,
бара гөр. Елдесейін Садырмен. Таластың бойы тар жайлау, Таласа барып
жайлайық. Кеңсстің бойы кең жайлау, Кеңесе барып жайлайық. Қазы менен
қартаны Қия кесіп шайнайық,—
дсп сәлем айтады.
Жырда қырғыз батырларының бүл сәлемге түрпайы жауап бергені
кслтірілсді. Туысқан халыкпен арадағы үрыс осылайша түтанады... Қырғыз
жеріне Абылай жау-лаушы болып бармай, қарауындағы таланган жүртынын кегін
қайтарушы ретінде ғана әрекет жасағаны көрінсді.
Тарихи өлеңдер мен аңыз әңгімелер оқиғаның ізі су-ымаған заманның, көз
көргендер мен бірсуден біреу естігендердің дерегіне негізделсс, дастандар
бсртінгі дәуірдің туындысы. Бүлардың әрқайсысының өзіндік өрнегі, өнегссі
бар. Өкінішке карай, Абылай жайындағы дастандарды халқымыздың әлденсше
буыны білмей, ғибрат алмай өсті. Мәселен, Шәді Жәңгірүлының шығармасы араға
ғасырга жуық уақыт салып барып қайта жарық көргелі отыр. Мағжан Жүмабаевтың
"Ба-тыр Баяны" тек соңғы жылдарда ғана жарияланды. Ал Мәжит Айтбаевтың
фашистік тұткында жүріп жазған "Хан Абылайы" ақырғы кезге дсйін басылмай
келді. Тақырып "жабық" болганнан кейін қандай қымбат ес-тсліктің өзі де
бірте-бірте үмытыла бермек. Күні кешегс 15ғасыр Ішшде қаншама қаиталанғанын
кім есептеиди..
Совсттік жылдарда Абылай тақырыбы көркем әдебиеттен мүлде сырт қалды.
Кейбір ақындардың жеке-леген өлеңдері болмаса, ірі шығармалар жасалатын
жагдай болған жоқ. Кезінде ұлы жазушы М. Әуезовтің Абылай хуралы роман жазу
ниетінде болганын да оның замандас серіктестерінің мәлімдемесінен білсміз.
Тарих ғылымында да, әдебиетте де Ресей қарауына түскеннен кейінгі халіміз
схема бойынша бірыңғай жазылуға тиісті болғаны белгілі. Ел азаттығын
қорғаган ерлердің көбі "Ресейдің жауы" деген сылтаумсн аталмай келді. Міне,
осындай жагдайда Абьтлайдың алып тұлғасын барша ақиқатымен бейнелейтін
туындылардың дүниеге келме-геніне таң қалуға болмайды. Тіпті ауыздан ауызға
тарайтын, халықтың шын аңсарын айтатын аңыз-әңгімелердің, тарихи
толғаулардың өзі жеткілікті жи-налған да, зерттелген де жоқ. Мүвдай
ескерткіштер әлденеше буын ақындардың, жыршылардың "редакциясы-нан" өтпей,
бастапқы бөлек-бөлек қалпында сақталды. Егер Абылай хақындагы өлеңдер мен
толғаулар айтушы- дейін ертеде өткен билеуші тап өкілдерін бірыңғай
қаралаумен айналысып келгеніміз тарихымыздың шьш ксл-бетін тануға мүмкіндік
бермеді. Абьтлай дәуірін тереңірек, әділірск зерттегісі келгендер де
құлашьш жаза алмады. Цензорлардың тажалдай қатал "тәртібі", әрбір сөзге
үңіліп қарайтын, әрнәрседен жасырьш астар іздейтін әдеті үстем болып келген
ұзақ жылдарда қаншама құнды пікір, мәнді мағлүмат сызылып қалғанының есебін
бүл күнде ешкім са-нап шығара алмайды. Осы арада өзіміз бастан кешкен бір
оқиғаны еске сала кеткіміз келеді. Бүдан оншақты ғана жыл бұрын "Қазақ
тарихи жырларының мәселелері" деген ғылми монографияға профессор Н. С.
Смирнованың Абылай жөніңцегі халық аңыздарын талдаған тарауының жа-рым-
жартысы қысқартылып берілгені есімізде. Орыс ғалымы материалдарды мейлінше
толық қамтып, қарапа-йым халықтың Абылай есімін көкке көтеріп ардақтауының
себсбін адал, білгір баявдаган еді. Амал қанша мүлгімей, қалғымай, қазақ
тарихының жарқын беттерін қаралауға даяр отыратын цензорлар әлгі тараудың
ең мәңді, жанды түстарын алып тастамаса болмайды деп қасарысты. Жен-детке
ақыл жүрмейді дегендей тек қара тізімді қолына үстап, қырагы багып
отырганда канша айтсақ та, әділ сөзге қүлақ аспады. Ақырында Абылай туралы
тарау адсіреп, үнам-ды жерлері алынып, барышііа жүдеп шықты... Мүндай
қиянат қазақтың өз билігі өзінен кеткен соңғы екі жарым
лардың репертуарына кіріп, ұдайы насихатталып, әулеттен әулетке
танымал болса, көркемдігі жагынан "Алпамысқа" немесе "Қобландыға" деңгейлес
келетін жырга ие боуымыз да мүмкін еді...
Дегенмен Абылайдың өмір кезеңдеріне, оның маңындағы хас батырлардың
ерлігіне арналған көлемді туындылардың уақыт шаңының астында көміліп қалмай
жеткеніне де шүкірлік етеміз. Бүл даставдардың жанр-лык өзара
айырмашылықтары да бар. Егер Шәді шаир шығармасы Абылайдың бүкіл өмірлік
жолын қамтуга, белгілі дәрежеде, хронологиялық желіні сақтауға арналса,
енді бір дастан қаһарман өмірбаянының жекелеген түста-рын терең ашады, ал
кейбір туыңдылар романтикалық поэманың, балладаның сипатын танытады. Осы
жаратын-дылардың көркемдік тәсіліне, ақындардың айтпақ болған аңсарына орай
нақтылы нақыш белгілері де түрлі деңгейде көрінеді. Атап көрсетерлік тагы
бір мәселе-дас-тандардың бәрі де шығарушы иесі белгілі, жазба әдебиет мүлкі
болып табылады. Енді осы шыгармалардьщ кейбір елеулі ерекшеліктеріне көңіл
аударуымыз ләзім.
Шәді ақын қаламынан туган дастанның басты қасиеті Абылайдың әулеттік
шежіресінен бастап, хан өмірінің негізгі белестерін негұрлым толық баяндай
алғандығына қатысты. Қайсыбір жерлерде ресми тарих түжырымдары-нан
басқашалау көрсетілген түстары бола түрса да, жал-пы алғанда, бүл дастан
жүртшылық көңіліне қанықты жайлардан жырақ та кетпейді. Сондықтан бүл
шығарманың танытқыштық, мағлүматтық жағы аса багалы деп есептейміз.
Әкесінің дүшпандар қольшан мерт болуына байланысты Абылайдьщ жастай
қиындықтарга үшырауы, адал қызметшісі Ораздың көмегімен оның Түркістанга
келуі, онан соң Арқадағы Дәулет бай ауылына паналауы, тұтқиылдан тиіскен
қалмақ жауларга қарсы соғыста "Абылайлап" үран шақырып, ерлік корсету!,
жоңғарлармен үрыстары, дүшпан қолында түтқын бо-луы, қытаймен байланыстары,
Қоқан, Ташкент, Самархан сапары, Түркістанға зиярат етуге аттанган жо-лының
ақырында ауырып дүние салуы, сүйегінің Әзірет Сүлтанга қойылуы т. б.
дастанда жеке тарауларда баян етілген. Абылай жорықтарында медет беретін
"кәміл пірлер" жайы айтылатын мезеттер болмаса, дастанның түдгасында шектен
шыққан қиял да, нанымсыз әсірелеу де кездеспейді. Шәді акынның қазақ, шыгыс
әдебиетінің дәстүрін жете меңгергені оның байсалды сөз әдібінен анық
байқалып отырады. Барлық тарауларда да Абылайдың әрбір істі парасат
таразысына сала білетіні, асыгыс шешіп, ағат қадамдарга бармайтыны, оның
әрбір әрекеті халықтың "осылай болса екен" деп аңсап күткен арма-нына сай
шыгып отыратыны шыншыл әңгімеленеді. Қырғыз феодалдарының қазақ ауылын
қапылыста шауып, бейбіт елді зәбірлеп кеткенінен кейін де Абылай күшім
артық екен деп бірден ашуға мінбей, алдымен жаушы-ларды жіберіп, мәселені
ынтымақ жолымен шешуге ұмтылады. Ол жаулар жагы анық астамдыққа барғанда
ғана кек қылышын қайрап, ел есесін қайтарады. Халық арасында осы бір
оқиганың себебін ашуға жарайтын "Түркістанда Қазы Мәмек шабылды, мұны
есітіп, Сары-арқада хан Абьшай қарт бурадай шабынды" деген жол-дар
сақталғанын естігеніміз бар. Шәді дастанывда дәл осы жағдай барьгаша
дәлелді, көркем көрініс берген...
Абылайдың Қалдан Серен тұтқынында болып шығу тарихы әр түрлі
деректерде әр қилы баяндалады. Шәді ақын дастанының дәл осы мәселені
анықтауға өзіндік қосарлыгы бар екенін көреміз. Мүнда Абылай жау қолынан
салдарлы келісім жасап шыққаны айтылады. Ол келісімінің мәнісі: қалмақ пен
қазақ батырлары дәлелсіз, қисынсыз бірін-бірі шаппасын, егер осы тәртіп
бүзылгандай болса, айыптылар жаза шексін, қандай шешімге барса да, екі
жақтың хандары қазылық етсін, дегенге саяды. Бүдан екі елдің хандары істі
ылги ғана согыспен шешпей, бітімге келу жолдарын да үдайы ойлап отырганы
байқалады. Бірақ ертеден бір-біріне тісін қайрап келген елдің жорықшылары
мұндай саясатты жиі бүзып отырған. Мүның ақыры тағы да үдемелі жанжал мен
барымтаға, өзара есе қайырысуға апарып отырган...
Абылай дәуірінде қазақ халқының ес жиып, еңсе көтеріп, өзгелермен
терезесі теңеліп көрші мемлекеттерге айбынын таныта білгені, азат өмірдің
дәмін татуы Үш жүздің баласының бірлігіне байланысты екені Шәді ақын
дастанында сенімді көрсетілген. "Елімізді жау шауып кетті, енді қалай
етеміз!" деп үрейлі хабарды жеткізгендерге Абылайдың:
Қазақтын бұзылмаса ьштымагы, Басынан ажырамаса берген багы. Көшпелі
манап түгіл, кегі кетпес Тәж киген патшалы жұрт болса-дағы,— деуі соңына
ерген халқының қандай үлы қайратқа да қабілеттілігіне зор сенімнің
белгісіндей. Әсіресе ол қазақ халқы өзінің тәуелсіздігін сақтап тұру үшін
"бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығаруы" керектігін, бір орта-лыққа бағыну
қажеттігін өсиет етіп қалдырады. Бүл оның бүкіл өмір тәжірибесінен туған
ақтық сыры болып көрінеді. Абылай үлкенді-кішілі жорықтарының бір де
біреуіне үш алаштың аңғарын біліп алмай, жеткілікті дайындалмай, өздерінің
ісінің әділдігіне соңына ерген елді сендіріп қана шығып отырғаны, өшпес
ғибраты болып елестейді. Өмір, дәуір шындыгына құрылғандығы, көркемдік
ақиқат шарттарына сәйкес берілгендігі, тарихи істер мен әсірелеуді өлшемді,
мөлшерлі қабыстыра алғандыгы, Абылайдың бейнесін халық түсінігіне лайық
биікте көрсетуі жағынан "Тарихат" дастаны қазақ әдебиетінің аса қадірлі
мүлкі қатарында саналуға лайық. Шығыс әдебиетінің білгірі, көптеген көне
сарындарга дас-тан, хикаялар жазған Шәді ақынның тілінде қазақ өлеңінің
өрнегі мен түрқі тілді шайрлардың шерлеріне тән нақыштар жарасымды түрде
бірлестік тауып, жаңа ажармен жарқыраған.
Магжан Жүмабайұлының "Батыр Баян" поэмасының романтикалық рухта
жазылғаны мәлім. Тарихта жасаған Баян батыр өмірінің бір кезеңін көрсету
арқылы ақын оның албырт мінезін, шешімділігін, намыс жолында қандай қиынга
да бара алатын өзгеше өжеттігін, шапшаң қимылы өкінішке де душар еткенін
жарқын елестете алган. Қазақ азаттығын аңсаған, бірақ түңгиықтан шыгар
жолды таба алмаған жалынды ақын өткен дәуір оқиғаларын шолып, жаудан
сескенуі, екі сөзі жоқ, жа-сылдай жылдам, қайралған қылыштай ердің бейнесін
үлгі етіп үсынуды көздегені түсінікті. Ал Абылай дәуірін тақырып ету
себебін М. Жүмабайүлы былайша баяндай-ды:
Күңіреніп ойлағанда Алаш жайын, Жанымды орай берсе улы уайым. Кеудеме
күннің нүры толғандай боп, Жырлаймын алты алаштың Абылайын...
Абылай заманындагы даңқты кезеңді еске алу, қазақ тарихында сондай бір
қайталанбас дәуір болғанын бір мезгіл көңілге медет түту, "бізде де қайтпас
қаһармандар болган" дегенді айтып шер шығару ақынның асқақ арма-нына сай
келіп отырады. Абылай өз батырларының қасиетін жақсы таныған, олардың
әрқайсысының ерек-шелігін өзінің терең ойластырган нысаналарына пайдала-на
білетін, ашуды сабырға жеңдіретін, уақытша жеңіс үшін, елдің түпкілікті
мүддесін үмытпайтын, ерлік пен қажеттіліктің арақатынасын ақыл таразысына
сала білетін жан болып көрінеді...
Әрбір халық өзінің тарихындағы белгілі бір дәуірлерді алтын ғасыр
санап, өмірінің аумалы-төкпелі кезеңдерінде өткендегі даңқты шақтарын еске
түсіріп отыратыны түрлі елдер фольклорынан ұшырайтын нәрсе. Қазақ халқы
жоңғар қалмақтарына қарсы жүздеген жыл-дарга созылган үдемелі үрыстардың
көбін үмытқанмен, "ақтабан шұбырьгады, алқакөл сұламаны", сондай қасірет
қайгыдан қүтқарган Абылай заманы екенін жадъгада жақсы түтқан. Уақыт өте
келе халық қиялы мен аңсары Абылай дәуірін "қой үстіне бозторғай
жүмыртқалайтын" дәуір деп, оны символдық биікке көтерген. Ел өміріндегі
жақсылық атаулывың көбі сол заманның еншісіне телінген. Бүл тақырып
Германиямен сотые кезінде жау түтқыныңда болып, алыста жүріп туган елін
аңырай ойлаған шерменде ақын Мәжит Айтбаевты "Хан Абылай" деген поэма
жазуга шабыттандырган. Поэмадан гөрі баллада деуге жақынырақ келетін бүл
шыгарманың желісі бір заманда Абылай баста ган ерлердің қаыдай жаумен де
алыса да, шабыса да алатын күші, жеңе алатын жігері болғанын сагынышпен
еске түсіруге құрылған, Шыгармада Абылай реалистік бейнеден гөрі, идеал
қаһарманға бейім болып шыққан. Поэмада халқымыздың багы замаңдагы ата жүрты
Алтайдың сүлу табиғатын шебер бейнелеген көркем, келісті шумақтар баршылық.
Алтайым алтынга бай -кен емес пе, Алтайдың желі жанга ем емес пе,
Алтайдан асыр салып аққан өзен, Ананың ақ сүтімен тең емес пе?..
Барлауға шыққан қазақ батырларының тау қойнауывдагы суыт жүрістері де
есте қаларлық суреттер-мен берілген:
Қылыштар қынаптагы сарт-сүрт етіп, Сауыттар үстіндегі жарқ-жүрқ етіп,
Қайыңдар қияда өскен көзге ілеспей, Барады артта қалып қалт-қүлт етіп.
Туған елінен жырақта, көңілі қапалы, тагдыры траге-диялы болып өткен
ақын балладасы қазақ поэзиясына қосып кеткен ескерткіші деп қарауға болады.
Қазақ пен жоңгар арасындагы үзақ жылдарға созылган сүрапыл соғыстың
соңгы кезеңін сипаттайтын да көркем ескерткіштер жасалған. Бүл Абылайдың
күрес сахнасына шыгып, күллі қазақ алдындагы биік беделге ие болған кезі.
Әдеби жәдігерлер бұл кезеңнің де шын-дығын сенімді бейнелеген. Қазак елінің
тек қорғанушы гана болын қалмай, әрекет тізгінін өз қолына ала бас-таган
кезінің кейбір куәлігі "Есенгелді" атты дастаннан көрінген. Дастан дүбірлі
оқиғалардан көп кейін туса да, өткен замандар келбетін нанымды аша алған.
Басқа шыгармаларда кездесе қоймаган кейбір қызық деректерді де осы
дастаннан көреміз. Мәселен, жорыққа аттанар ал-дында әрбір рудың таңбасын
тасқа қашап басу салты болган екен. Әбілмәмбетгің қазақ қосынына берген жар-
лығынан бүл дәстүр айқын танылады:
Ел болмас ережеге кірмегендер, Қазақтың қатарында жүрмегендер. Түбінде
берекені сол бұзады, Топқа кеп, елдің ісін білмегендер. Көк тасқа қашап
түрып таңбанды сал, Белгі үшін эр руды билегендер...
Қазақ жерінің кіндігіндей болган Үлытауда бас қүрап, дүшпанга аттану
да сол замандагы белгілі бір үрдіс секілді. "Үлытауға шықтың ба, үлар етін
жедің бе" деген қанатты сөздің де шыгу себебін дастан өзінше түсіндіреді.
Алдағы жорықтар сәтті болу үшін сарбаздар үлар етінен дәм татуы қасиетті
ырым саналган. Халық ацызы кейде ешбір жазба тарихи, ресми ескерткіштерде
сақталмаган шындықтың қүпиясын аша алады дегенге жарқын дәлелдің бірі
осы...
Тарихи еңбектерде Абылайдың Ресей мен Қытай сынды алып мемлекеттермен
тіл тауып, қазақ еркіндігін ұстап түруга барлық күш-жігерін жүмсағаны
айтылатыны белгілі. Бірақ бүл тараптагы архив материалдары толық
жинақталып, жан-жақты зерттелген деу қиын. Әсіресе қытай тіліндегі қүжаттар
жабулы күйінде жатыр, Ал осындай олқылықтың орнын өзінше толықтырар кейбір
мәселелерге халык қиялы "анықтық" енгізе алатыны байқалады. Қалай дегенде
де қазақ пен қытай арасының қарым-қатынасы бүл кезге дейін тарих
кітаптарында айтылып келгеннен анагүрлым кеңірек болганға үқсайды.
Жоңгарияның женілуіне қытай мен қазак саясаты ше-шуші қызмет атқарған деп
есептеледі. "Есенгелді" даста-нында Абылай елшілігінің Қытай билеушілеріне
барып, осы мәселені келіскені айтылады. Ежен ханның қазақтарга берген
"кеңесі" төмендегіше баяндалады:
Білемін, жоңгар сондай халық,— деді, Сөздерің, рас бәрі анық,— деді.
Бірігіп қазақ түгел аттаныңдар, Сапардан тура қайтып барып,— деді. Хандыгын
Жоңғария жоғалтыңдар, Басына ақырзаман салып,— деді. Көмекті әр жақтылы біз
береміз, Қарсылас, керегіңді алып,— деді. Не жеңіп, не жеңілмей
қүтылмайсың, Боласың босқа жатсаң гарып,— деді, Жалынын жанған өрттің
өшірмесе, Шашырап көлем алар жанып,— деді. Билетпей байтақ елді, жердің
шетін, Әкесі кім екенін таныт,— деді. Барады бір жағынан біздін әскер,
Тынысын екі жақтан тарылт,— деді...
Жоңғарды жеңгеннен кейін қазақ елінің қытайга белгілі дәрежеде
"қарыздар" болып қалганын да жыр қағыс қалдырмайды. Ата жауды жығу
жолындағы Абы-лай көрегевдігін, иен даладагы қорғансыз елін аман-есен
сақтап қалганын мадақ ету жеке ақынның гана емес, бүкіл халықтың бағасы,
ешқашан үмыт болмайтын ақиқат деп қарасақ болады...
Өзге жырлардағыдай "Есенгелді" дастанында да Абы-лай маңыңдағы атақты
батырлар майданның шешуші шептерінде жүреді, Қабанбай, Бөгенбай,
Малайсарылар-дан бастап жорыққа Бүқар жырау да қатысқан болып бейнеленеді.
Бүл, әрине, эпикалық әсірелеу заңдылығьша сәйкес көркемдік тәсіл. Батырлар
жырларында ел көңілінің төрінен орын алган ерлерді бір мезгілге жиып,
көрсету дәстүрі шығармага айрықша ажар қосады...
Тарихи қайраткердің эпикалық қаһарман дәрежесіне көтерілуінің өзіндік
терең заңдылықтары бар. Мемлекет басшысының қандай да болмасын парасат,
адамшылық келбеті үнсіз, "момақан" көпшіліктің қырагы көзінен қағыс
қалмайды. "Көптің көзі тінтуші" деген нақылда үлкен растық бар.
Жамағатшылық ел басшысының ісіндегі шын халықтық әрекеттерді де,
жалғандықты да қапысыз таниды. Өз басьша ақылы мен айласы жетерлік қаншама
хандар мен сүлтандардың арасынан кауым пікірі тек Абылайды гана бөлек
орьшга қоюы, оның қасиетін дәріптеп, көкке көтеруі тіпті де кездейсоқ емес.
Ол Абылайдың барлық ақыл, қабілетін қазақ халқының азаттыгы жолына
жұмсағандығына байланысты. Халық үшін еңбек етемін деп айтпайтын, осылай
деп өзін-өзі сендіргісі келмейтін басшы болмайды. Өкінішке қарай олардың
ісі мен сөзі көп жагдайда алшақ кетіп жатады. Елдің түпкілікті мүдделерін
жиі үмытып кететін, күллі әрекеті жеке мансабын сақтауға гана көзделген ел
ағаларының дақпырты үзаққа бармақ емес. Абылай ха-лықтың шын перзенті
екенін сан алуан істер үстінде, он-даған жылдар бойында дәлелдей
алгандықтан ғана жұртшылықтың ықыласы оған қалтқысыз ауған.
Абылайдың Ресей мен Қытай сынды аса ірі империялар арасында икемді
саясат қолданып, қазақ мемлекеттігінің түтастығы мен еркіндігін үстап тұра
алғандығы ерекше аталады. Оның қытай, орыс патшаларына "багыныштылық"
көрсетіп, олардың сеніміне ие болуы, сүйтіп өз жүртының тыныштыгы мен
азаттығын қорғай білуі арзан жалтылдақ саясат емес, өмірлік арманына
айналған ізгі мұратымен үштасып жатқан қүбылыс. Қазақ ханы бірыңғай
пысықтық жолына түсіп, өзінің түлғасын мүлде жоғалтып алған емес, ол
жаулармен тіресетін жерде тірескен, сіресетін жерде сірескен, айла мен
айбатты кезек қолданып отырган. Бір мықтының қаһарына үшырап қалмайын деп,
әркімнің аузына қарап, ауырдың үстімен, жеңілдің астымен жоргалай беру Абы-
лайға мүлде жат еді. Қалмақтың түтқынында болган кез-дерінде де өзінін
намысын жықпай, қазақ қасиетін төмендетпей, қаһарлы дұшпанның өзімен де
"терезесі тең" сөйлесе білуі Абылай қадірін биікке көтерген.
Эпикалық сипатты жырлардын бәрінде дерлік екі са-рын — Абылайдың
әдепкіде жетімдік халін бастан кешіріп, Төле бидің қарауында "Сабалақ"
деген атпен қойшы, бақташы болып жүріп, ел басына қиын кезең туғанда ерлік
көрсетіп танылуы және бүкіл өмір бойында қазақ елінің бірлігімен
тәуелсіздігі үшін күресуі айтыла-ды.
Бірсыпыра жыр, аңыздарда Абылай алғашқы үрысқа атақты қолбасы Бөгенбай
бастаған қолға қосылып барған болады. Мүның ақиқатқа негүрлым жақын
келетіні түрлі тараптан аңғарылады. Бүрын үлкен согысқа қатыспаған жас
батырдың сан жорықтарда шыныққан ерлерден тағлым алып, солардың тәрбиесін
көріп барып майданға шығуы көңілге қонымды. "Абылай хан" дастанында қалмақ
батыры Шарышқа жекпе-жекке шығатын ешкім табылмай, ақыры сайысқа
Бөгенбайдық өзі түсуге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
РАХМАНҚҰЛ БЕРДІБАЙ
АБЫЛАЙ АСУЫ
Тарихы сан гасырлардың тсреңіне кстетін халқымыздың "қазақ" аталган
бсртінгі дәуірінде ел бастаган көсемдер, сөз бастаған айтулы шешендср,
"сртеден шапса, кеште озған, ылдидан шапса, төсте озған" жүйрік ақындар,
ердің құиын екі-ақ ауыз сөзбсн шешкен дана билер, калың жауға қарсы жалғыз
шапқан жүректі ба-тырлар аз болмаған. Олардың ссімдері жазбаша кұжат-тарда
да, ауызша тараған өлсң-жыр, аныз-әңгімелерде де бсрік орын алған. Әрбір
тарихи қайратксрдің кадірі өз кезінде ел үшін қаншалықты қызмст атқарғанына
байла-нысты болатынын ссксрсек, олардың әрқайсысія да ксйінгі үрім-бүтак
күрметіне лайык скснін көреміз. Ке-меліне келгсн слдер өз тарихының әрбір
бетін кастерлсйді, халықтың басып өткен жолдарын айқындауға септігі бар
үлкенді-кішілі дерсктің бәрін де ссепке алады, тиісті бағасын бсрсді. ТіптІ
түрлі себептсн заманындағы шежірешілердің, саяхатшылардың, тарихшы-лардың
назарына түспсй қалған окиғалар мсн адамдар жайында халықтың өз "сстелігі"
сакталып отыратын да зандылық бар. Кезінде бслгілі бір саясаттың ықпалымсн
сңбегі не артық, не кем бағаланған қайсыбір қайраткерлер туралы нағыз әділ
сипаттамалар да халық әдсбиетінде сакталатыны болады. Сондықтан сол
мағлүматтарды есспке алмай, елдің шын тарихын толық түсіну қиын.
Өкінішке қарай, бұл кезге дейін қазақ халқының тарихы жөніндс жазылып
жүрген енбектсрде төл шежірелсріміз бен аңыздарда ізі қалған куәліктер көп
жағдайда ескерілмей келді. Қазакстанда түрлі кезснде болған, азды-көпті
дерек қалдырган жиһангсздердің, мис-сионерлердің, отаршьтл империя
тыңшыларының, сауда-герлердің, елшілердің жазбаларына имандай сенетін
тарихшыларымыз халықтың өз хатира-естелігін елеусіз қалдыруы — зерттсу
мәдениетінің балаңдығын көрсетсді. Бұдан былайғы жерде тарихымыздың қилы
кезеңдерін алдын ала "пішілген" жасавды қалыпқа салмай, ше-телдік
авторлардың жобалап айтқан, өздерінің дүниета-ным таразысымен өлшенген
қисындары жетегімен кетпей, қүбылыстарды асырмай да жасырмай талдайтын,
ғылми объективтік ақиқатты ғана айтатын еңбсктер туар деп үміттенеміз.
Халық әр дәуірде ел тізгінін ұстаған білікті билеушілерін естен
шығармай, олардың жамиғат алдындағы өшпес қызметін қанатты сөздермен
мшездеп отырған. "Қасым салған қасқа жол, Есім салған ескі жол" деген
секілді бейнелі тіркестер тасасында терең мағна жатқаны анық. Қазақтың ең
әйгілі хандарының бірі әз Тәуке (1680-1718) болса, онъщ түлғасы төңірегінде
жылы лебіздер мол айтылатыны мәлім. Басқа да белгілі хавдар мен
сұлтандардың ел үшін елеулі әрекет жасағандары жүртшылық ілтипатьгаа
бөленгенін байқаймыз. Совда да болса солардың бәрінен де хан Абылай (1711-
1780) даңқы басым жатады. Өзге ел өкілдеріне қазақ хандары ішінсн неғүрлым
әйгілісі де, халық әдебиетіңде көркем бейнссі жарқын мадақталғаны да Абылай
екені кәміл. Қазақ қауымының сан буыны қысылғанда медет көріп, намыс кегі
қайралғанда үран етіп шақыратыны да Абылай есімі болуы тегін емес. Ол
жөніндегі көне сөздердің көптігі соншалық — Абылайнама деп атарлық мол
туындылар шоғыры жасалған. Орыс халқының тарихында бы-лина-жырлардың ең
көбі ертедегі "күн дидарлы князь" Владимир дәуіріне арналған десек,
казақтың тарихи-эпи-калық өлең-жырларының аса көрнекті бөлегі де Абылай
және оның айналасындагы батырларға, билерге, шешендерге багышталган. Осының
себебін іздеп көргенде кейбір мәселелерді еске салып өту қажет болады.
Абылай атының осыншама қастерленуінің тарихи негіздсрі жеткілікті
скенін ең алдымен атап айту керек. Сонау XV гасырда бүрынгы Алтын Орда
империясының бір атырабында іргесі қаланған қазак хавдығы өзінің
тәуелсіздігі үшін үдайы күрес жүргізіп келгені тарихтан мәлім. Бүл халықтын
жағдайы әрдайым алмағайып, аумалы-төкпелі болғандықтан, оның жері де, халық
саны да бірде күрт көбейіп, тағн бір кезеңде тым азайып, әлсіреп отырған.
Қазақтың кең даласы айналадағы мем-лекеттердің "көз қүрты" болган еді.
Сондықтан да қазақ елі өзінің шаруашылық кәсібін, жер байлығын еркін иге-
руге де мүршасы болмай, замандар бойында сыртқы жаулармен арпалысып өткен
деуге болады. Өзге дүшпандарды айтпағанда, XVI—XVII гасырлардың үзына
бойында жоңгар қалмақтары қазақ жеріне үздіксіз көз алартып, тынымсыз қанды
жорықтар жасап отырғаны зайыр. Ха-лык әдебиетінде ең мейірімсіз, тілсіз жау
ретінде қалмақтар аталатыны да осыдан. Қалмактар кастандығы арылмас дсрттсй
үзаққа созылғандыгы соншалық, қазақ халқының ерте заманда арпалысқан өзге
жаулары үмыт болып, тыюсыз тажал бейнесінде озбыр ойраттар ғана калган.
Зорлыққа, астамдыққа еті үйренген, бүрын ешкімнсн беті қайтпаған ата
жауымыздың Абылай зама-нында жеңіліс тауып, едцің көптен күткен мүратына
қолы жеткені шыныңда да тарихымыздағы 'аса нүрлы, мәртсбелі кезең еді. Бұл
жөнінде аса беделді ғалымдар оздерінің әділ-бағасын бергенін кысқа да болса
қайталап айтудың артықтығы жоқ. Орыстың атақты гүламасы академик В. В.
Бартольд "XVIII ғасырдағы ең күшті Орта жүздің ханы Абылай болды" деп
жазган (В. В. Бартольд. История турецко-монгольских народов. М. 1968, 5 т.)
Ш. Уәлиханов қазақ-қалмақ соғыстары кезеніне те-рсң талдау жасай келіп:
"Абылай гасыры — қазақ ерлігінің гасыры еді" дсгені де мәлім. Мүндай бағаға
бүгінгі тарихшылар да толығымен қосылып, өз тарапынан жаңа зсрттсулер жасап
келе жатқаны бслгілі. Мәселен, академик Р. Сүлейменов пен В. А. Моисеев
"XVIII ғасырдағы Қазақстан тарихынан" (1988) деген моногра-фиясында Абылай
өмірінің кезен-кезеңіне гылыми сипат-тама берген. Қазақ елін халықаралық
көлемде мойындатқан, өзі дүниедсн кайтқанша жүртының ынты-магын сақтай
білген, екі алып империя: Қытай мен Ре-сей тарапынан қазақ ханы деп ресми
танылган, Орта Азияның да бірталай қалаларына билігі жүрген Абылай-дың
халық қиялында ерекше туған киелі жан болып қалыптасуы мейлінше табиги.
Әсіресе ғасырларға со-зылган үздік-создық соғыстардың тиылуы, қазақ
қосындарының жерімізді жаулардан азат стіп, еркін, ты-ныштық заман орңауы
елдің көптен күткен аңсары болса, соган Абылай сыңды кемеңгер ханның
басшылығымен жеткенін халық қапысыз таныған. Абылай хандық қүрған дәуірдің
ел үғымында "Алтын гасыр" секілденіп көрінуіне дәлел жеткілікті. Кейіннен,
уақытты уакыт қуалап, қазак елінің басына жаңа озбырлар душар болған
сәттердс де ертедсгі Абылай бсйнссі қайта жанданып, іріленіп, азаттықтың
туындай, бостандықтың символындай ерлік рухын еске түсіріп отырған.
Алма ксзек шайкастарда жоңғарлардың көп ретке жеңіске жстіп отырулары
ксздсйсоқ болып көрінбейді. Басты себеп — олардың бір орталыққа, катал
тәртіпке, бағынған мықтылығы еді. "Бөлінгснді бөрі жсйді" деген-дей казак
елінің ыдыраңқылығы, бас косып түрақты мәмілеге келуінің қиындығы дұшпандар
үшін өте колайлы болған. Ал казак халқы басы бірігіп, "бір жағадан бас, бір
жеңнен қол" шыгарган сәттерінде қандай қаһарлы жауды да ықтырарлық қабілет
көрсет-кен. Жоңғар калмақтарының алғашқы соғыстарда басым шығып
отыруларының тағы бір себебі — олардың қолында зеңбіректердің болуы.
Ойраттарға зеңбірек қалай барганын тарихшы ғалымдар әртүрлі түсіндіреді. Ең
көп тараган кисын орыс армиясының қызметінде болған швед инженері Рснат
калмақтар қолына түсіп, оларга зеңбірек қүюды үйретті дсгенге саяды. Бірақ
бұл әңгіменің шындыққа каншалықты сәйкес екенін әлі де тексере түсу қажет
болады. Бір анык нәрсе сол — Сібірдегі орыс әкімдері жоңғарлардың қолында
қанша зсңбірск жәнс басқа қару-жарақ бар екенін жаксы біліп отырган. (И. Я.
Златкин. "История Джунгарского ханства." 1964.) Ресей патшалыгының
жоңғарлармен әуел бас-тан одагы мықты болганын, көп жағдайда калмақтар
жагын алып отырғанын еске түсірсек, бұл екі мемлс-кеттің өзара қарым-
қатынасының біз білмеген сырлары мол екеніне көз жетеді... Қалмақ пен орыс
байланыста-рының тізбсгін баяндаган архивтік қүжаттарды казак галымдары өз
халқының мүддесі түргысынан үқыпты тек-серіп шықса, Рссей билеушілерінің
XVIH ғасырдағы казак тағдырына қаншалықты оң немссе тсріс ықпал жа-саганы
айқындала түсер еді.
Ресей отарлары қалмаққа іргелес жаткандыктан, пат-шалықтың жергілікті
әкімдері жоңғар әрекетінен көз жазбай, кырагы қадағалап, орталыққа хабарлап
отырған. Сондай жазбалардың біріндс қазақ отаншылдыгының та-маша бір
куәлігі де хатка түсіпті. Жоңғарлар қазактарды түпкілікті жеңу мақсатымен
1739—41 жыл-дарда Орта жүз қоныстарына қарсы жойқын жорық ұйымдастырган.
Жаулар казақтың карсыласу күшінің неғүрлым шогырланган жері Орта жүз екснін
есепке ала отырып, сол қамалды бүзуды көздеген. Бірақ ойраттар бұл жолы
ойлаған мақсатына толык жете алмай, ксйін серпілуге мәжбүр болған. Орыс
шежірешілсрі дәл осы кезсңде, дәлірек айтқанда, 1741 жылы жаулардан ыгысып,
қонысын тастап, бой тасалаған казак ауылдарын қалайда қуып жетіп, қүртпақ
болган жоңғарларды бір қазақвдң "жол көрсетемін" деп әдейі адастырганын, өз
басын ажалга тігіп, жауларын көп шығасыга душар ет-кенін жазып қалдырыпты.
Өкінішке карай жоңгарларды алдап, жасырынған ауыл адамдарын аман алып
қалган, саналы түрде өзін өлімге қиған ердің аты-жөні сақталмапты. (Бұл
мағлұмат Р. Б. Сүлейменов пен В. А. Моисеевтің кітабынан алынды). Орыс
архивтерінде хат-талган бүл оқига бізге ғажайып құбылыс болып еле-стейді.
Бұл қазак халқының тәуелсіздік үшін қандай да болмасын жанкешті әрекеттерге
баруга қабілеттілігінің, ата жаумен айқаста ерліктің асқан үлгілерін
көрсете алғандығының символы секілді эсер қалдырады. Әшейінде қойдан жуас
елдің кисылтаяң күн туғанда өз бойынан өр қайрат, ерекше намыстылық таба
білгеніне мысал көп. Солардың ішінде біз айтып отырған оқиға бірегей болып
слестейді. Қазақ жерінде бүдан екі жарым мың жыл бүрын Дарий патшаның
басқыншылық ұрыстары кезінде Шырақ есімді сахара адамының "іздеген жауыңның
төбесінен түсіремін" деп парсы әскерлерін бетпақтың шөліне ертіп апарып,
көз көрмес, құлақ естімес шөлстанда сусыз, азық-түліксіз қалдырганы, осының
сал-дарынан дүшпанның қосындары қырылып-жойылып, аз ғана бөлегі аман
құтылғаны туралы аңыз-дерек калган. Міне, осындай көзсіз ерліктің арага
ғасырларды салып барып қайта көрініс бергенінің терең мәні бардай. Қазақтың
еркін даласына сүғынып кірген қандай жаудың да сыбагасы қорлык өлім болмак
деген халық аңсары күр қиялдан тумағанын, оның астарында нақтылы істер
жатқанын біз сөз етіп отырған аңыз жаксы сипаттайды...
Абылай ханға және оның жауынгер серіктеріне, кенесші билеріне арналған
алуан жанрдағы көркем мұра-ның ішінде өлеңдердің, толғаулардың мәні ерекшс.
Бүларда дәуірдің тарихи куәлігі, болып өтксн істсрге ха-лык багасы
берілген. Баска ешбір архив құжаттарынан табылмайтын, елдің өз сөзі, үгымы
болып шыққан, ешкандай цензордың "тексеруінен" өтпеген, жұртшылық санасында
сакталган, ауыздан ауызға тараған, уакыт өте ксле екшеліп, үмытуга
болмайтын ең татымдылары ғана іріктеліп калган мүндай шығармалардың кадірі
айрықша.
Бүл ретте ең алдымен қазактың үлы жырауы Бүқардың өлеңдеріне
тоқталуымыз шарт. Көптеген ақындар, жыршылар, шсшендср тудырып, кейіннен
елдің ортақ мүлкіне айналып кстксн шығармалар қатарында Бүқар сөздерінің
орны бөлек. Мүның бірінші ссбсбі, жьг-рау өлеңдерінің тамаша тарихи
қүжаттык мәнінс байла-нысты. Абылайдың ақылгөй кснесшісі, қазак халкының
азаттық күрссінің сыры мсн қырын жаксы білстін, сл бірлігінің жаршысы Бүқар
жыраудың ойлары мсн түжы-рымдары "бірсудсн естігсн" әңгіме емсс, нақтылы
окиғалардың тікелей әсерінсн туған. Осының өзі толғауларының тағлымын
есслеп арттырады. Біз бүл күнгс дейін өз тарихымызды көбінесе басқа ел
адамдары-ның қалдырған естеліктсрі, күнделіктері, түсініктері бой-ынша
жазып келеміз. Ал шындыгында ойрат озбырлығына қарсы үзақ жылдарга созылған
жойқын күрсстің бастаушылары мсн қаһармандарын, олардың озіндік орнын
қазақтың тарихи өлеңдерінен артық сипат-тай алатын дсректі табу қиын.
Әсіресе XVIII ғасырда қазақ жерін басқыншылардан тазартып, дербес мемле-
ксттікті сақтау жәнс ныгайту жолындағы Абылай хан әрексттсрінің қарапайым
халық мүддесімсн орайлас шыққанының да сң сснімді куәгсрі осы мүра деп
қараймыз. Ел бірлігі, қазақ мемлекстінің дербсс өмір сүруі қажеттігі,
барлық күбылыстар осы мүдде түрғысынан бағаланып нсмссс мансүқталынуы бүл
шығармаларға асқақ өміршеңдік қасиет дарытады. Осын-дай нүрлы мүраттар биік
көркемдікпен, шешсндікпен, ха-лық даналығымен үштасқанда қайталанбас
ғажайып әлсмдсй тәсір қалдырады.
Коп шығармалардың бел ортасында Абылай бейнесі түрады. Мүнда әсірслеу
мүлде аз, болган оқиғалар тарихи өлсң шартына сай мейлінше нақтылы тізіліп,
наным-ды баяндалады. Заманның да, қаһарманның да басындағы қайшылықтар
аттап өтілмей, шындықтың шырайы барын-ша толық, жан-жакты көрінстіні жырау
туындыларының өзінс хас өрнегі болып табылады. Бүқар жырау Абылай-дың
қамкор тілектссі гана емсс, катал сыншысы да болып елсстсйді. Бірақ мүндай
"сын" ел тағдырын терсң ойлагандыктан, Абылайдың жүргізген саясатына нүқсан
келмссе екен деген тілсктен туғаны айқын көрінсді. Со-ндықтан да мүндай
өлеңдердің "ашулы" тұстары катқыл естілмсй, зор акиқатшыл қуатқа не болады.
Үлы жырау қазақ ханының балалық шағындағы ауыр күндсрін, қиын халін айта
отырып, Абылайдың барлық атак пен даңққа халықтың колдауымен жәнс жеке
басынын қасиеті аркасында жсткенін, оның бсделі елге сінірген еңбегінің
нәтижссі екснін, бірақ осындай абырой биігіндс самгай беру үшін әділдік
таразысынан жанылмау керектігін қайталай толғайды. Абылай өмірінің барлық
ксзеңдерін шолу дәстүрлі қайталама әңгіме деңгейінде қалып қоймай, халық
тағдырымен бірлестікте қаралып, үлкен мағынаға бөлснеді. Жыраудың үғымынша
Абылай қазақ халқының басына сүрапыл қасірет төнген кезде сл еңсесін
көтеруге, алаш мемлекеттігін сактауға және күшсйтуге туған қайраткср. Ханды
мақтаса да, кейбір істерін мансүқтаса да, ішкі, сыртқы саясатына кеңес
берсс де, Бүқар тек казак ынтымагы мен ырысы түрғысынан қарайды. Сонымсн
жырау өлеңдерінің нақтылы кейіпкерлері Абылай және оның жорықтас ба-
тырлары, мәслихаттас билері болса, ен басты қаһарманы қазақ халкынын өзі
болады. Белгілі бір өңірдің жыршысы бола түрып, бүкіл халық атынан
"сөйлейтін" ақындар аз болмаған, бірақ Бүқар ле-бізінің мәні мен бағыты
олардан басқалау. Ол туған халкының тәуелсіздігі қыл үшінде түрғандай
алмағайып заманның, "өлім не өмір" дерліктсй сауал күн тәртібіне қойылган
жолайрык ксзеңнің бел ортасында түргандықтан, әрбір сөзі бүкілказақтық
магнамсн нүрланады. Сол үшін де Бүқар сөзі халықтың сөзі болып естіледі.
Бір гажабы, жыраудың ханға карата айтылган сөздері белгілі бір сүрақтарга
жауап орайын-да туғандай. Кобінесе оның "сүхбаттасы" Абылайдың өзі
тәріздснсді. Екі үлы адамның "диалогы" уақыт, за-мананың ділгір сүрауларына
жауап бсргендей.
Бүл толгаулардың алтын желісі Абылай бастаған отандық соғыстың намыс
пен ардың ісі екенін айтуға, барлық қайрат пен сананы азаттық, бақыт жолына
жүмсау қажеттігін үктыруға қүрылған. Осы мүратты қостағандар Абылайдың,
бірліктің досы, тсріс бүрылғандар немесе болініп ксткісі келгендср казак ын-
тымағьтның дүшпаны деп есептслген. Бүқардың ру ара-сындағы бір жанжалда
кісі өлтіріп, қүн бсрмей, көшіп кеткісі келген Садыр батырдың соңынан қуып
барып айтқан әрі әділ, әрі өктем сөздері осыны дәлелдейді:
...Абылай алдында сен бітсең, Қүдандалы таныспын. Егер Абылай алдында
бітпесең, Атасын білмес алыспын. Көшін кстер бір жакка, Малың кетер бір
жақка, Көш соңынан жете алмай, Есің шығар сол шақта. Жар басына қонарсың,
Жарты лашық тігсрсің, Ауызыңнан ас кетер, Қара көздсн жас кетер. Бұл
қылығың қоймасаң, Сонау кеудедегі Дулығадай бас кетер!..
Бір орталыққа бағынған айбарлы қазак мемлекетін орнату, ауыл
арасындағы ұсақ-түйек қайшылықтардың бәрін Абылай күзырында шешу елдің
түпкілікті арманы-на сәйкес келетінін үдайы өсиеттету жырау өлеңдерінің түп
қазығы болып келеді.
Жоңғар жаулаушылығына қарсы күресте айрықша еңбек сіңірген ерлердің
есімін Бүқар да, оған замавдас жыраулар да мәңгілік даңқка бөлеп, қастерлеп
айтып кеткен. Солардың аттары қазақ тарихының алтын кітабына жазыларлық
десек, артық айтқандық болмас. Бұқар жырау атаған сол ардақты жандарды
есімізге кайта бір түсірейік:
...Қалданменен үрысып,
Жеті күндей сүрісіп,
Сондағы жолдас адамдар:
Қаракерей Қабанбай,
Қанжығалы Бөгенбай,
Шақшақүлы Жәнібек.
Сіргелі кара Тілеуке
Қаракалпақ Қылышбек,
Текеден шыққан Сатай, Бөлек,
Шапырашты Наурызбай,
Қаумен, Дәулет, Жепск батыр қасында
Бақ-дәулеті басында.
Сеңкібай мен Шойбск бар,
Таңсық қожа Мәмбет бар.
Қасқараудан Молдабай,
Қатардан жақсы қалдырмай,
Есенқүл батыр ішінде,
Өңкей батыр жиыльш,
Абылай салды жарлықты...
Басқыншыларга карсы азаттык соғысының әр ке-зеңіңце әр өңірде қол
бастаған, ел намысын қорғаған, аттанып барып жау алған батырлар саны
жоғарыда көрсетілгендермен шектелмейді. Тарих ғылымы тереңдік пен
нақтылыққа жақындаған сайын олардың да ссімдері анықталып, халық үшін
көрсеткен қайраты көрінс түсер. Дегенмен ойратка қарсы үрыстың сң шешуші
сәттерінде Абылай қауымындағы қосындардың жүргснін еске алсак, Бүқар жырау
санап шыққан батырлардың әркайсысы ту-ралы жеке ізденістер жасап, олар
туралы мағлүматты жүртшылыққа таныстыру парыз болып көрінеді. Егер ер-телі-
кешті Қазақстанның бір жерінде Абылай бастаган әділетті үрыстардың сымбат
панорамасы жасалатындай уақыт келсе, бүл ерлердін есімдері тасқа ойылып
жазы-лып, Орхон ескерткіштеріндей ұрпақтың үрпағына же-тетін болуы керек...
Бүкар жырау толғауларында сайын сахарага шашырап қоныстанған, өзара
байланысы әлсіз қазақ рулары мен жүздерінің басына төнген қауіптің нсгізгі
себептері де ашық айтылады, Өздерінің шегараларынан алыстағы ел-дер мен
жерлерді бірінен соң бірін күшпен бағындырып, барған сайын араны ашылып,
қомагайлана түсксн екі империяның — Ресей мен Қытайдың тегеурініне төтсп
беру қандай халыкка да жеңіл емес еді. Үшы-қиырсыз кең алқапты алып жатқан
ойрат пен қазақ бірін-бірі қырып бітірсе, екі империя да өздерінің жері
кеңитінін, байлығы артатынын өте жақсы білді. Сондықтан да олар сөз жүзінде
бсйбітшілікті жақтаушылар болып корінгенімен, шынтуайттап келгенде "бірің
өліп, бірің қал" деген саясат жүргізді. Осындай жағдайда қазақ елінің ішкі
бүтіндігін, жауынгерлік рухын сактау, жауға тойтарыс беріп қана қоймай,
елдің ежелгі қоныстарын қайтарып алу киынның қиыны болатын. Қазак хаңдары
мен сүлтандарының кейбіреулері бас саугалап, кара ба-сының қамын ойлап,
карауындагы руларының мүддесін коздсп, дүшпанга багынып, іріткі салып
жүрген шақта өзара алауыз жүрттың басын косу ел басшыларынын корсген,
қажымас қайратты, данышпан парасатты болуын қажет ететін. Абылай бейнесінің
халық киялында ерекшс іріленіп сомдалуының басты себебі де оның тар
кезеңде, тайғақ кешулсрде ел бірлігіне үйтқы боларлық ақыл, айла, ынтымақ
кілтін таба алгандығына байланысты...
Айналадагы андыздаған жаулардың тынымсыз қастандығы, ашық араңдатулары
күшейген сайын "не істеу керек" дсгсн сауал жиі койылып отырган. Қазак
қоғамының ішкі әлсіздігі, мал сонында жосып жүрген жүрттын бас біріктіруі
өте қиын екені,- ксз-келген дүшпанның тұткиылдан шабуыл жасап, күтпсген
кездеойран салып кстуіне "қолайлы" болатын. "Актабаншүбы-рындыга" үшырау да
тарихта қанша per опық жсгізгсн қамсыздыққа, "жар астында жау бар" скенін
үмытушы-лыққа, дүшпаннан қоргану үшін алдын ала әрекет жаса-маушылыққа
байланысты еді...
Қазақтың дербес ел ретінде өмір сүруіне жоңгар жорықтары катерлі
екенін айтумен шектелмсй, Бүқар жырау нағыз сүмдықтың қай жақтан төніп ксле
жатқанын да анық есксртсді. Ол Рессй отаршылдары-ның қазақ даласына сүғынып
кіріп, қала-қамал салды-ра бастағанын қырсыктың зоры деп түсінеді. Қандай
кемснгердің де ойын он саққа жүгіртетін, түн үйқысын төрт бөлдіретін шсшуі
қиын мәселслерді Абылайдың есінс салып отырады.
...Өзің конған Көкшетау,
Кәпір қала салды, ойла...
Қарқаралы дегсн тауларға
Қарқарасын шанышты, ойла.
Бстеге мен көденің
Берскссі қашты, ойла.
Үлытау шсті Созактан,
Созақтан бергі жсрлерден
Көгорай шалгын көре алмай,
Шубырып қазақ кетті, ойла.
Нүраның бойы Ақмола,
Есілдс бар Қараөтксл.
Екі өткелдің аузынан
Тас қорғанды салды, ойла.
Баянаула, Қызылтау
Оны да кәпір алды, ойла...
Кетпсйін десе жсрі тар,
Кетсйін десе алды-артын
Қоршап алған кәуір бар.
Үйлыққан қойдай қамалып,
Бүйірінен шаншу кадалып
Сорлы қазақ қалды, ойла...
Қазақ жсрінің отарлану тақсірстін бұдан артық мөлдіретіп айту қиын
болар. Бүқар жырау енді бір өлеңінде казак слін жалмап, жүтып, сансыз
кесапат әкеле жатқан жат жүрттың болмысы мен айласын өшпес суреттсрмен
бедсрлсйді, туган халқының болашағын білгір болжайды. Патшалық Рсссйге
бодан болудың кандай тақсыретке душар ететінін үлы жырау әулиедсн зыят
баяндайды, тәуелсіздіктен айрылу барлық пәленің басы деп санайды.
...Жаяулап келер жүртыңа,
Жагалы шекпсн кигізіп,
Балды май жагар мүртыңа.
Жсмқорларға жем беріп,
Азды көпке теңгеріп,
Ел қамын айткан жақсыны
Сөйлетпей үрар ұртына.
Бауыздамай ішер қанынды,
Өлтірмей алар жаныңды,
Қағазға жазар малынды,
Есепке алар барыңды.
Елінді алар қолыңнан,
Әскер қылар ұлыңнан,
Тсксізді төрге шығарып,
Басыңа ол күн туғанда
Теңдік тимес қолыңнан...
Ғасырларға созылган Ресей отаршылдығының тәжірибесі бұл сөздердін
ақиқаттығына көз жеткізгені белгілі. Қазақ басқаға билікті еркімен
бермсгеніне, баскьшшылар күшін асырып барып, жерімізді жаулап алганына бүл
айқын мысал. Тілсіз жаудын жолына тосқауыл құруға басқалар былай түрсын
айбынм асқан Абылайдың да шамасы келе бермегенін көреміз. Өзге-лердің
жеріне әжүж-мәжүждей көз алартып, тыюсыз өктемдік жасаушылардың сикын жырау
айтуындай-ақ айтқан екен-ау!.. Бұқардың ел тыныштығын бәрінен жогары
қойғандығы соншалык Абылайдың казак еркінсн тыс салынған орыс қамалдарын
шабуына қарсы түрады. Ханға карата кейде қатты, кейде тәтті сөйлей отырып,
"орыспен соғыспа" дегенді әрдайым ескертеді. Бірақ қазақ тыныш отыр екен
деп озбырлар ашқарақтығын тоқтатпайды. Арты трагедияға алып келетін
қайшылықты хәл осылай туады. Өзінің жерін, еркін корғаймыз деп талай
ерлердің мерт болғаны осыны көрсетеді...
Бір жагынан жоңғар, екінші түстан Ресей, үшінші тараптан Қытай
қысканда кең далада дарқан өскен, сшкімнің, сыбағасын қызғанбайтын момын
казақтың шарасыз күйге түспсскс әдді жоқ еді. Халық ықыласының "пәледен
құтқарса, осы кұтқарар" деп Абылайга ауа бе-ретіні, оның атын эпикалық
қаһармандар дәрсжесіне көтеріп дәріптейтіні азат болудың өзге жолын тап-
пағандықтан болатын. Осындай шақтарда халықтын 13ешкш жауыздық жасамаитын,
мәңплік "тыныш мекенді армандайтыны белгілі. Айналадан анталап дүшпан
қаптағанда қазақтың ксң жері өзіне тар көрініп, басқа өлкелерден қоныс
іздеушілігі әр дәуірдс қайталанып оты-ратын сарын. Бір кезсктс Бүкар жырау
да Абылайга осы ойды айтады.
...Мүсылман болсаң кетіңіз,
Сырдарияның суынан
Көлденең кешіп өтіңіз.
Үш жыл малды ту сақтап,
Жиделібайсын жетіңіз.
Кісісі жүзге кслмсй өлмеген,
Қойлары екі қабат қоздаган.
Қатыя-бала камы үшін
Солай таман жетіңіз...
"Түлен түртпесе, түнде қарсак жортар ма" дегендей Бүқар жыраудың бүл
сөздерінің тасасында қаншама қайғылы халдср жатканын түсіну қиын емес.
Үмбетей, Тәтіқара жыраулар толгауларында да Абы-лай атына, оның
батырларына айтылатын мадақ Бүқар өлевдерімсн сарындас келс отырып, кейбір
мсзеттсрінде жаңа өрнектермен толыга түседі.
Тағы бір өлсңдердс Абылайдың Орта Азияның билс-ушілерімсн арасындагы
ксреғарлықтар жагдайы сөз бола-ды. Халық киялы мүнда да озінің сүйікті
көссмінс деген адал бағасынан ауытқымайды. Қай мәселс сөз болса да
Абылайдың істері тек қана ел мүддесінсн туган болып көрінеді. Сонымен қатар
ол күрсске де, үрысқа да "озі тіленіп" бармай, әділдік пен намыс үшін ғана
аттанып отырғаны айтылады.
"Жау жағадан алғанда, бөрі етектен алады" дегсндсй Абылай заманында
қазақ еркі үшін арпалыс елдің әр беткейінде-ақ жүріп жататын. Орта Азия
хандықтарының қазақ жеріне сүктанып кслген ежелгі әдеті де көрініс беріп
отыратын. Шегаралас отырған жерлердегі қазақ ауылдарына қырғыз феодалдары
да соқтығып, жанжал тудырган. Осы рстте Абылайдың кыргызга қарсы соғысының
мән-жайы халық әдсбиетінде қалайша корінгсн дсген мәселегс тоқталып өтудің
жөні бар. Бүл тақырыпқа бірталай өлең-жыр арналганын аңғарамыз. Сол
өлеңдсрдің сарынына күлак салсак, жекслсгсн ба-рымта немесе астамдық әрекст
кобінесе қыргыз манапта-ры жағынан туып отырганын пайымдаймыз. Зәбір
көрген, шабылған ауылдар, әрине, мүңын ел иесі Абылай Ханга айтуы,
әділдікке арашашы болуды өтінуі табиғи. Сонда да болса күшім артық екен деп
Абылай өз тарапынан ерсі өктемдікке бармай, шиеленіскен дауды мүмкін
болғанынша бейбітшілік жолмен шешуге ұмтылғаны, қарсы жаққа елшілер жіберіп
отырғаны, тек дүшпандары мүлде тілге кслмеген жағдайда ғана үрыс қимылына
көшкені көп мысалдармен дәлелдснеді. Қазақ ауылдарына өздігінен тиіскен
қырғыз батырлары Есенқүл мен Садыр-ды "тату болайық" деп Абылай мәмілеге
шақырғаны ха-лық өлендерінде сақталған. Қырғызға жіберген жаушыға Абылай:
Есенкүл мен ер Садыр, Қырғызда даңқы бір шыққан ер еді. Бар, Садырға,
бара гөр. Елдесейін Садырмен. Таластың бойы тар жайлау, Таласа барып
жайлайық. Кеңсстің бойы кең жайлау, Кеңесе барып жайлайық. Қазы менен
қартаны Қия кесіп шайнайық,—
дсп сәлем айтады.
Жырда қырғыз батырларының бүл сәлемге түрпайы жауап бергені
кслтірілсді. Туысқан халыкпен арадағы үрыс осылайша түтанады... Қырғыз
жеріне Абылай жау-лаушы болып бармай, қарауындағы таланган жүртынын кегін
қайтарушы ретінде ғана әрекет жасағаны көрінсді.
Тарихи өлеңдер мен аңыз әңгімелер оқиғаның ізі су-ымаған заманның, көз
көргендер мен бірсуден біреу естігендердің дерегіне негізделсс, дастандар
бсртінгі дәуірдің туындысы. Бүлардың әрқайсысының өзіндік өрнегі, өнегссі
бар. Өкінішке карай, Абылай жайындағы дастандарды халқымыздың әлденсше
буыны білмей, ғибрат алмай өсті. Мәселен, Шәді Жәңгірүлының шығармасы араға
ғасырга жуық уақыт салып барып қайта жарық көргелі отыр. Мағжан Жүмабаевтың
"Ба-тыр Баяны" тек соңғы жылдарда ғана жарияланды. Ал Мәжит Айтбаевтың
фашистік тұткында жүріп жазған "Хан Абылайы" ақырғы кезге дсйін басылмай
келді. Тақырып "жабық" болганнан кейін қандай қымбат ес-тсліктің өзі де
бірте-бірте үмытыла бермек. Күні кешегс 15ғасыр Ішшде қаншама қаиталанғанын
кім есептеиди..
Совсттік жылдарда Абылай тақырыбы көркем әдебиеттен мүлде сырт қалды.
Кейбір ақындардың жеке-леген өлеңдері болмаса, ірі шығармалар жасалатын
жагдай болған жоқ. Кезінде ұлы жазушы М. Әуезовтің Абылай хуралы роман жазу
ниетінде болганын да оның замандас серіктестерінің мәлімдемесінен білсміз.
Тарих ғылымында да, әдебиетте де Ресей қарауына түскеннен кейінгі халіміз
схема бойынша бірыңғай жазылуға тиісті болғаны белгілі. Ел азаттығын
қорғаган ерлердің көбі "Ресейдің жауы" деген сылтаумсн аталмай келді. Міне,
осындай жагдайда Абьтлайдың алып тұлғасын барша ақиқатымен бейнелейтін
туындылардың дүниеге келме-геніне таң қалуға болмайды. Тіпті ауыздан ауызға
тарайтын, халықтың шын аңсарын айтатын аңыз-әңгімелердің, тарихи
толғаулардың өзі жеткілікті жи-налған да, зерттелген де жоқ. Мүвдай
ескерткіштер әлденеше буын ақындардың, жыршылардың "редакциясы-нан" өтпей,
бастапқы бөлек-бөлек қалпында сақталды. Егер Абылай хақындагы өлеңдер мен
толғаулар айтушы- дейін ертеде өткен билеуші тап өкілдерін бірыңғай
қаралаумен айналысып келгеніміз тарихымыздың шьш ксл-бетін тануға мүмкіндік
бермеді. Абьтлай дәуірін тереңірек, әділірск зерттегісі келгендер де
құлашьш жаза алмады. Цензорлардың тажалдай қатал "тәртібі", әрбір сөзге
үңіліп қарайтын, әрнәрседен жасырьш астар іздейтін әдеті үстем болып келген
ұзақ жылдарда қаншама құнды пікір, мәнді мағлүмат сызылып қалғанының есебін
бүл күнде ешкім са-нап шығара алмайды. Осы арада өзіміз бастан кешкен бір
оқиғаны еске сала кеткіміз келеді. Бүдан оншақты ғана жыл бұрын "Қазақ
тарихи жырларының мәселелері" деген ғылми монографияға профессор Н. С.
Смирнованың Абылай жөніңцегі халық аңыздарын талдаған тарауының жа-рым-
жартысы қысқартылып берілгені есімізде. Орыс ғалымы материалдарды мейлінше
толық қамтып, қарапа-йым халықтың Абылай есімін көкке көтеріп ардақтауының
себсбін адал, білгір баявдаган еді. Амал қанша мүлгімей, қалғымай, қазақ
тарихының жарқын беттерін қаралауға даяр отыратын цензорлар әлгі тараудың
ең мәңді, жанды түстарын алып тастамаса болмайды деп қасарысты. Жен-детке
ақыл жүрмейді дегендей тек қара тізімді қолына үстап, қырагы багып
отырганда канша айтсақ та, әділ сөзге қүлақ аспады. Ақырында Абылай туралы
тарау адсіреп, үнам-ды жерлері алынып, барышііа жүдеп шықты... Мүндай
қиянат қазақтың өз билігі өзінен кеткен соңғы екі жарым
лардың репертуарына кіріп, ұдайы насихатталып, әулеттен әулетке
танымал болса, көркемдігі жагынан "Алпамысқа" немесе "Қобландыға" деңгейлес
келетін жырга ие боуымыз да мүмкін еді...
Дегенмен Абылайдың өмір кезеңдеріне, оның маңындағы хас батырлардың
ерлігіне арналған көлемді туындылардың уақыт шаңының астында көміліп қалмай
жеткеніне де шүкірлік етеміз. Бүл даставдардың жанр-лык өзара
айырмашылықтары да бар. Егер Шәді шаир шығармасы Абылайдың бүкіл өмірлік
жолын қамтуга, белгілі дәрежеде, хронологиялық желіні сақтауға арналса,
енді бір дастан қаһарман өмірбаянының жекелеген түста-рын терең ашады, ал
кейбір туыңдылар романтикалық поэманың, балладаның сипатын танытады. Осы
жаратын-дылардың көркемдік тәсіліне, ақындардың айтпақ болған аңсарына орай
нақтылы нақыш белгілері де түрлі деңгейде көрінеді. Атап көрсетерлік тагы
бір мәселе-дас-тандардың бәрі де шығарушы иесі белгілі, жазба әдебиет мүлкі
болып табылады. Енді осы шыгармалардьщ кейбір елеулі ерекшеліктеріне көңіл
аударуымыз ләзім.
Шәді ақын қаламынан туган дастанның басты қасиеті Абылайдың әулеттік
шежіресінен бастап, хан өмірінің негізгі белестерін негұрлым толық баяндай
алғандығына қатысты. Қайсыбір жерлерде ресми тарих түжырымдары-нан
басқашалау көрсетілген түстары бола түрса да, жал-пы алғанда, бүл дастан
жүртшылық көңіліне қанықты жайлардан жырақ та кетпейді. Сондықтан бүл
шығарманың танытқыштық, мағлүматтық жағы аса багалы деп есептейміз.
Әкесінің дүшпандар қольшан мерт болуына байланысты Абылайдьщ жастай
қиындықтарга үшырауы, адал қызметшісі Ораздың көмегімен оның Түркістанга
келуі, онан соң Арқадағы Дәулет бай ауылына паналауы, тұтқиылдан тиіскен
қалмақ жауларга қарсы соғыста "Абылайлап" үран шақырып, ерлік корсету!,
жоңғарлармен үрыстары, дүшпан қолында түтқын бо-луы, қытаймен байланыстары,
Қоқан, Ташкент, Самархан сапары, Түркістанға зиярат етуге аттанган жо-лының
ақырында ауырып дүние салуы, сүйегінің Әзірет Сүлтанга қойылуы т. б.
дастанда жеке тарауларда баян етілген. Абылай жорықтарында медет беретін
"кәміл пірлер" жайы айтылатын мезеттер болмаса, дастанның түдгасында шектен
шыққан қиял да, нанымсыз әсірелеу де кездеспейді. Шәді акынның қазақ, шыгыс
әдебиетінің дәстүрін жете меңгергені оның байсалды сөз әдібінен анық
байқалып отырады. Барлық тарауларда да Абылайдың әрбір істі парасат
таразысына сала білетіні, асыгыс шешіп, ағат қадамдарга бармайтыны, оның
әрбір әрекеті халықтың "осылай болса екен" деп аңсап күткен арма-нына сай
шыгып отыратыны шыншыл әңгімеленеді. Қырғыз феодалдарының қазақ ауылын
қапылыста шауып, бейбіт елді зәбірлеп кеткенінен кейін де Абылай күшім
артық екен деп бірден ашуға мінбей, алдымен жаушы-ларды жіберіп, мәселені
ынтымақ жолымен шешуге ұмтылады. Ол жаулар жагы анық астамдыққа барғанда
ғана кек қылышын қайрап, ел есесін қайтарады. Халық арасында осы бір
оқиганың себебін ашуға жарайтын "Түркістанда Қазы Мәмек шабылды, мұны
есітіп, Сары-арқада хан Абьшай қарт бурадай шабынды" деген жол-дар
сақталғанын естігеніміз бар. Шәді дастанывда дәл осы жағдай барьгаша
дәлелді, көркем көрініс берген...
Абылайдың Қалдан Серен тұтқынында болып шығу тарихы әр түрлі
деректерде әр қилы баяндалады. Шәді ақын дастанының дәл осы мәселені
анықтауға өзіндік қосарлыгы бар екенін көреміз. Мүнда Абылай жау қолынан
салдарлы келісім жасап шыққаны айтылады. Ол келісімінің мәнісі: қалмақ пен
қазақ батырлары дәлелсіз, қисынсыз бірін-бірі шаппасын, егер осы тәртіп
бүзылгандай болса, айыптылар жаза шексін, қандай шешімге барса да, екі
жақтың хандары қазылық етсін, дегенге саяды. Бүдан екі елдің хандары істі
ылги ғана согыспен шешпей, бітімге келу жолдарын да үдайы ойлап отырганы
байқалады. Бірақ ертеден бір-біріне тісін қайрап келген елдің жорықшылары
мұндай саясатты жиі бүзып отырған. Мүның ақыры тағы да үдемелі жанжал мен
барымтаға, өзара есе қайырысуға апарып отырган...
Абылай дәуірінде қазақ халқының ес жиып, еңсе көтеріп, өзгелермен
терезесі теңеліп көрші мемлекеттерге айбынын таныта білгені, азат өмірдің
дәмін татуы Үш жүздің баласының бірлігіне байланысты екені Шәді ақын
дастанында сенімді көрсетілген. "Елімізді жау шауып кетті, енді қалай
етеміз!" деп үрейлі хабарды жеткізгендерге Абылайдың:
Қазақтын бұзылмаса ьштымагы, Басынан ажырамаса берген багы. Көшпелі
манап түгіл, кегі кетпес Тәж киген патшалы жұрт болса-дағы,— деуі соңына
ерген халқының қандай үлы қайратқа да қабілеттілігіне зор сенімнің
белгісіндей. Әсіресе ол қазақ халқы өзінің тәуелсіздігін сақтап тұру үшін
"бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығаруы" керектігін, бір орта-лыққа бағыну
қажеттігін өсиет етіп қалдырады. Бүл оның бүкіл өмір тәжірибесінен туған
ақтық сыры болып көрінеді. Абылай үлкенді-кішілі жорықтарының бір де
біреуіне үш алаштың аңғарын біліп алмай, жеткілікті дайындалмай, өздерінің
ісінің әділдігіне соңына ерген елді сендіріп қана шығып отырғаны, өшпес
ғибраты болып елестейді. Өмір, дәуір шындыгына құрылғандығы, көркемдік
ақиқат шарттарына сәйкес берілгендігі, тарихи істер мен әсірелеуді өлшемді,
мөлшерлі қабыстыра алғандыгы, Абылайдың бейнесін халық түсінігіне лайық
биікте көрсетуі жағынан "Тарихат" дастаны қазақ әдебиетінің аса қадірлі
мүлкі қатарында саналуға лайық. Шығыс әдебиетінің білгірі, көптеген көне
сарындарга дас-тан, хикаялар жазған Шәді ақынның тілінде қазақ өлеңінің
өрнегі мен түрқі тілді шайрлардың шерлеріне тән нақыштар жарасымды түрде
бірлестік тауып, жаңа ажармен жарқыраған.
Магжан Жүмабайұлының "Батыр Баян" поэмасының романтикалық рухта
жазылғаны мәлім. Тарихта жасаған Баян батыр өмірінің бір кезеңін көрсету
арқылы ақын оның албырт мінезін, шешімділігін, намыс жолында қандай қиынга
да бара алатын өзгеше өжеттігін, шапшаң қимылы өкінішке де душар еткенін
жарқын елестете алган. Қазақ азаттығын аңсаған, бірақ түңгиықтан шыгар
жолды таба алмаған жалынды ақын өткен дәуір оқиғаларын шолып, жаудан
сескенуі, екі сөзі жоқ, жа-сылдай жылдам, қайралған қылыштай ердің бейнесін
үлгі етіп үсынуды көздегені түсінікті. Ал Абылай дәуірін тақырып ету
себебін М. Жүмабайүлы былайша баяндай-ды:
Күңіреніп ойлағанда Алаш жайын, Жанымды орай берсе улы уайым. Кеудеме
күннің нүры толғандай боп, Жырлаймын алты алаштың Абылайын...
Абылай заманындагы даңқты кезеңді еске алу, қазақ тарихында сондай бір
қайталанбас дәуір болғанын бір мезгіл көңілге медет түту, "бізде де қайтпас
қаһармандар болган" дегенді айтып шер шығару ақынның асқақ арма-нына сай
келіп отырады. Абылай өз батырларының қасиетін жақсы таныған, олардың
әрқайсысының ерек-шелігін өзінің терең ойластырган нысаналарына пайдала-на
білетін, ашуды сабырға жеңдіретін, уақытша жеңіс үшін, елдің түпкілікті
мүддесін үмытпайтын, ерлік пен қажеттіліктің арақатынасын ақыл таразысына
сала білетін жан болып көрінеді...
Әрбір халық өзінің тарихындағы белгілі бір дәуірлерді алтын ғасыр
санап, өмірінің аумалы-төкпелі кезеңдерінде өткендегі даңқты шақтарын еске
түсіріп отыратыны түрлі елдер фольклорынан ұшырайтын нәрсе. Қазақ халқы
жоңғар қалмақтарына қарсы жүздеген жыл-дарга созылган үдемелі үрыстардың
көбін үмытқанмен, "ақтабан шұбырьгады, алқакөл сұламаны", сондай қасірет
қайгыдан қүтқарган Абылай заманы екенін жадъгада жақсы түтқан. Уақыт өте
келе халық қиялы мен аңсары Абылай дәуірін "қой үстіне бозторғай
жүмыртқалайтын" дәуір деп, оны символдық биікке көтерген. Ел өміріндегі
жақсылық атаулывың көбі сол заманның еншісіне телінген. Бүл тақырып
Германиямен сотые кезінде жау түтқыныңда болып, алыста жүріп туган елін
аңырай ойлаған шерменде ақын Мәжит Айтбаевты "Хан Абылай" деген поэма
жазуга шабыттандырган. Поэмадан гөрі баллада деуге жақынырақ келетін бүл
шыгарманың желісі бір заманда Абылай баста ган ерлердің қаыдай жаумен де
алыса да, шабыса да алатын күші, жеңе алатын жігері болғанын сагынышпен
еске түсіруге құрылған, Шыгармада Абылай реалистік бейнеден гөрі, идеал
қаһарманға бейім болып шыққан. Поэмада халқымыздың багы замаңдагы ата жүрты
Алтайдың сүлу табиғатын шебер бейнелеген көркем, келісті шумақтар баршылық.
Алтайым алтынга бай -кен емес пе, Алтайдың желі жанга ем емес пе,
Алтайдан асыр салып аққан өзен, Ананың ақ сүтімен тең емес пе?..
Барлауға шыққан қазақ батырларының тау қойнауывдагы суыт жүрістері де
есте қаларлық суреттер-мен берілген:
Қылыштар қынаптагы сарт-сүрт етіп, Сауыттар үстіндегі жарқ-жүрқ етіп,
Қайыңдар қияда өскен көзге ілеспей, Барады артта қалып қалт-қүлт етіп.
Туған елінен жырақта, көңілі қапалы, тагдыры траге-диялы болып өткен
ақын балладасы қазақ поэзиясына қосып кеткен ескерткіші деп қарауға болады.
Қазақ пен жоңгар арасындагы үзақ жылдарға созылган сүрапыл соғыстың
соңгы кезеңін сипаттайтын да көркем ескерткіштер жасалған. Бүл Абылайдың
күрес сахнасына шыгып, күллі қазақ алдындагы биік беделге ие болған кезі.
Әдеби жәдігерлер бұл кезеңнің де шын-дығын сенімді бейнелеген. Қазак елінің
тек қорғанушы гана болын қалмай, әрекет тізгінін өз қолына ала бас-таган
кезінің кейбір куәлігі "Есенгелді" атты дастаннан көрінген. Дастан дүбірлі
оқиғалардан көп кейін туса да, өткен замандар келбетін нанымды аша алған.
Басқа шыгармаларда кездесе қоймаган кейбір қызық деректерді де осы
дастаннан көреміз. Мәселен, жорыққа аттанар ал-дында әрбір рудың таңбасын
тасқа қашап басу салты болган екен. Әбілмәмбетгің қазақ қосынына берген жар-
лығынан бүл дәстүр айқын танылады:
Ел болмас ережеге кірмегендер, Қазақтың қатарында жүрмегендер. Түбінде
берекені сол бұзады, Топқа кеп, елдің ісін білмегендер. Көк тасқа қашап
түрып таңбанды сал, Белгі үшін эр руды билегендер...
Қазақ жерінің кіндігіндей болган Үлытауда бас қүрап, дүшпанга аттану
да сол замандагы белгілі бір үрдіс секілді. "Үлытауға шықтың ба, үлар етін
жедің бе" деген қанатты сөздің де шыгу себебін дастан өзінше түсіндіреді.
Алдағы жорықтар сәтті болу үшін сарбаздар үлар етінен дәм татуы қасиетті
ырым саналган. Халық ацызы кейде ешбір жазба тарихи, ресми ескерткіштерде
сақталмаган шындықтың қүпиясын аша алады дегенге жарқын дәлелдің бірі
осы...
Тарихи еңбектерде Абылайдың Ресей мен Қытай сынды алып мемлекеттермен
тіл тауып, қазақ еркіндігін ұстап түруга барлық күш-жігерін жүмсағаны
айтылатыны белгілі. Бірақ бүл тараптагы архив материалдары толық
жинақталып, жан-жақты зерттелген деу қиын. Әсіресе қытай тіліндегі қүжаттар
жабулы күйінде жатыр, Ал осындай олқылықтың орнын өзінше толықтырар кейбір
мәселелерге халык қиялы "анықтық" енгізе алатыны байқалады. Қалай дегенде
де қазақ пен қытай арасының қарым-қатынасы бүл кезге дейін тарих
кітаптарында айтылып келгеннен анагүрлым кеңірек болганға үқсайды.
Жоңгарияның женілуіне қытай мен қазак саясаты ше-шуші қызмет атқарған деп
есептеледі. "Есенгелді" даста-нында Абылай елшілігінің Қытай билеушілеріне
барып, осы мәселені келіскені айтылады. Ежен ханның қазақтарга берген
"кеңесі" төмендегіше баяндалады:
Білемін, жоңгар сондай халық,— деді, Сөздерің, рас бәрі анық,— деді.
Бірігіп қазақ түгел аттаныңдар, Сапардан тура қайтып барып,— деді. Хандыгын
Жоңғария жоғалтыңдар, Басына ақырзаман салып,— деді. Көмекті әр жақтылы біз
береміз, Қарсылас, керегіңді алып,— деді. Не жеңіп, не жеңілмей
қүтылмайсың, Боласың босқа жатсаң гарып,— деді, Жалынын жанған өрттің
өшірмесе, Шашырап көлем алар жанып,— деді. Билетпей байтақ елді, жердің
шетін, Әкесі кім екенін таныт,— деді. Барады бір жағынан біздін әскер,
Тынысын екі жақтан тарылт,— деді...
Жоңғарды жеңгеннен кейін қазақ елінің қытайга белгілі дәрежеде
"қарыздар" болып қалганын да жыр қағыс қалдырмайды. Ата жауды жығу
жолындағы Абы-лай көрегевдігін, иен даладагы қорғансыз елін аман-есен
сақтап қалганын мадақ ету жеке ақынның гана емес, бүкіл халықтың бағасы,
ешқашан үмыт болмайтын ақиқат деп қарасақ болады...
Өзге жырлардағыдай "Есенгелді" дастанында да Абы-лай маңыңдағы атақты
батырлар майданның шешуші шептерінде жүреді, Қабанбай, Бөгенбай,
Малайсарылар-дан бастап жорыққа Бүқар жырау да қатысқан болып бейнеленеді.
Бүл, әрине, эпикалық әсірелеу заңдылығьша сәйкес көркемдік тәсіл. Батырлар
жырларында ел көңілінің төрінен орын алган ерлерді бір мезгілге жиып,
көрсету дәстүрі шығармага айрықша ажар қосады...
Тарихи қайраткердің эпикалық қаһарман дәрежесіне көтерілуінің өзіндік
терең заңдылықтары бар. Мемлекет басшысының қандай да болмасын парасат,
адамшылық келбеті үнсіз, "момақан" көпшіліктің қырагы көзінен қағыс
қалмайды. "Көптің көзі тінтуші" деген нақылда үлкен растық бар.
Жамағатшылық ел басшысының ісіндегі шын халықтық әрекеттерді де,
жалғандықты да қапысыз таниды. Өз басьша ақылы мен айласы жетерлік қаншама
хандар мен сүлтандардың арасынан кауым пікірі тек Абылайды гана бөлек
орьшга қоюы, оның қасиетін дәріптеп, көкке көтеруі тіпті де кездейсоқ емес.
Ол Абылайдың барлық ақыл, қабілетін қазақ халқының азаттыгы жолына
жұмсағандығына байланысты. Халық үшін еңбек етемін деп айтпайтын, осылай
деп өзін-өзі сендіргісі келмейтін басшы болмайды. Өкінішке қарай олардың
ісі мен сөзі көп жагдайда алшақ кетіп жатады. Елдің түпкілікті мүдделерін
жиі үмытып кететін, күллі әрекеті жеке мансабын сақтауға гана көзделген ел
ағаларының дақпырты үзаққа бармақ емес. Абылай ха-лықтың шын перзенті
екенін сан алуан істер үстінде, он-даған жылдар бойында дәлелдей
алгандықтан ғана жұртшылықтың ықыласы оған қалтқысыз ауған.
Абылайдың Ресей мен Қытай сынды аса ірі империялар арасында икемді
саясат қолданып, қазақ мемлекеттігінің түтастығы мен еркіндігін үстап тұра
алғандығы ерекше аталады. Оның қытай, орыс патшаларына "багыныштылық"
көрсетіп, олардың сеніміне ие болуы, сүйтіп өз жүртының тыныштыгы мен
азаттығын қорғай білуі арзан жалтылдақ саясат емес, өмірлік арманына
айналған ізгі мұратымен үштасып жатқан қүбылыс. Қазақ ханы бірыңғай
пысықтық жолына түсіп, өзінің түлғасын мүлде жоғалтып алған емес, ол
жаулармен тіресетін жерде тірескен, сіресетін жерде сірескен, айла мен
айбатты кезек қолданып отырган. Бір мықтының қаһарына үшырап қалмайын деп,
әркімнің аузына қарап, ауырдың үстімен, жеңілдің астымен жоргалай беру Абы-
лайға мүлде жат еді. Қалмақтың түтқынында болган кез-дерінде де өзінін
намысын жықпай, қазақ қасиетін төмендетпей, қаһарлы дұшпанның өзімен де
"терезесі тең" сөйлесе білуі Абылай қадірін биікке көтерген.
Эпикалық сипатты жырлардын бәрінде дерлік екі са-рын — Абылайдың
әдепкіде жетімдік халін бастан кешіріп, Төле бидің қарауында "Сабалақ"
деген атпен қойшы, бақташы болып жүріп, ел басына қиын кезең туғанда ерлік
көрсетіп танылуы және бүкіл өмір бойында қазақ елінің бірлігімен
тәуелсіздігі үшін күресуі айтыла-ды.
Бірсыпыра жыр, аңыздарда Абылай алғашқы үрысқа атақты қолбасы Бөгенбай
бастаған қолға қосылып барған болады. Мүның ақиқатқа негүрлым жақын
келетіні түрлі тараптан аңғарылады. Бүрын үлкен согысқа қатыспаған жас
батырдың сан жорықтарда шыныққан ерлерден тағлым алып, солардың тәрбиесін
көріп барып майданға шығуы көңілге қонымды. "Абылай хан" дастанында қалмақ
батыры Шарышқа жекпе-жекке шығатын ешкім табылмай, ақыры сайысқа
Бөгенбайдық өзі түсуге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz