Махамбеттің есімі - өмірдегі қасіреттің синонимі, өнердегі қасиеттің символы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

Махамбет Өтемісұлы
(1803–1846)

Шығармашылығы

Махамбеттің есімі – өмірдегі қасіреттің синонимі, өнердегі қасиеттің
символы. Махамбет өлеңі – қазақ сөзінің қайталанбас құдіреті: әрбір буыны
мән бунағы, тармағы мен шумағы мұншалық тап–таза корғасыннан құйылған ап-
ауыр асыл сөз қазақтан басқа жер бетіндегі ешбір елдің өлең-жырында жоқ,
оның өзге тілге оңай аударылмайтыны да сондықтан.
(Академик 3.Қабдолов.)

Махамбет Өтемісұлы – ақындық таланты мен батырлығын – отаршылдар мен өз
билеушілерінің илеуінде қорлық көрген туған халқының бостандығы мен
еркіндігі, әлеуметтік теңдігі жолындағы күреске арнаған даңқты тұлға. Оның
өзіне дейінгі де, өзінен кейінгі де атақты ақын–жыраулардан айырмашылығы –
бүкіл дерлік өлең толғауларының 1836-1837 жылдары Исатай батыр екеуі
бастаған Бөкей ордасы қазақтары көтерілісінің поэтикалық шежіресі,
қаһармандық–трагедиялық мазмұндағы тарихи құжаты болуында.
Махамбеттің азаматтық, ақындық асқақ тұлғасы – ежелден бостандық пен
еркіндік сүйген халқы рухының ерекше көрінісі. Сондықтан да, оның поэзиясы
арқылы бізге қазақ менталитетіне тән сол еркіндік, ерлік-намысқойлық қаз
қалпында жетті және ел оның Ұлт ретінде өзін-өзі тануына, егемен ел болуына
дем беріп отырды. Ұлы ақынның туғанына 200 жыл толған мерейтойының ЮНЕСКО
ауқымында аталып өтуі – оның әлемнің барлық халықтарына ортақ саяси
бостандық пен әлеуметтік әділдік идеясын жоғары көркемдік дәрежеде
бейнелеген құдіретті талантын мойындағандықтан және лайықты бағалағандықтан
болып табылады.
Бұлтта ойнаған жасындай өмір
Махамбет Өтемісұлы 1803 жылы қазіргі Орал облысы, Жәнібек ауданындағы
Бекетай құмы деген жерде дүниеге келді. Махамбет кейін перзенттік ыстық
сезіммен әсірелей суреттеген, қуғында жүргенде аңсай сағынған бұл аймақ
Бөкей ордасы, Бөкей хандығы немесе Ішкі орда деп те аталады. Еділ мен Жайық
арасындағы бұл өлкенің Ішкі орда делінетіні сол кездегі Ресейдің шекаралық
аумағына кіретіндіктен болса, Бөкей ордасы немесе Бөкей хандығы аталуы –
Кіші жүздің бір бөлігін мұнда алғаш бастап әкеліп, қоныстандырған
сұлтанның, кейінірек осы жердің ханы болған кісінің есіміне байланысты еді.
Міне, осы өңірді алғашқы қоныстаушылар арасында өсіп–өнген іргелі
ауылдардың бірі – шешендік, батырлық, турашылдығымен белгілі Өтеміс те
болады. Махамбет – осы Өтеміс бидің он баласының бірі. Қашанда турасын
айтатын ақын ертеректегі бір өлеңінде шыққан әулеті туралы:
Санаулы сәнді орданың бірі едік, –

десе, көп жылдардан соң, сол айтқанын сөзбе–сөз дерлік қайталап:

Біздер–дағы, Байеке,
Оза шауып, кең жайлап,
Еркіннен еркін жатқан ел едік, –

деген. Бұдан Махамбеттің өнегелі ортада өсіп, үлгі алған текті атаның
баласы екенін көреміз. Өтемістің он баласы да кілең көкжалдар болып өседі.
Осылардың сегізі 1836-1837 жылдардағы көтеріліске белсене қатысып, ұрыста
қайтыс болғаны, айдалғаны бар – бәрі өле-өлгенше Исатайдың қасында болып,
адалдық танытқан.
Әйтсе де бала Махамбеттің мінезі мен жан дүниесіне әкесі Өтемістің
әсері бәрінен де күшті болғаны байқалады.
Шынында да, Өтеміс жанып тұрған жас ұлы мақтан тұтып, еліктейтіндей
кісі болыпты. Ол старшын болып, ел басқарған, би болып, сөз бастаған. Өлең
сөзге де кет әрі емес екен. Ішкі Ресей жақтан қашып, жан сауғалаған орыс,
татарларды да паналатқан. Мұндай ауылға әдеттегі ұры-қары, бұзықтар
маңайлай алмаса керек. Патшалыққа тынышсыз болған ондай ойы мен ісі бөлек
бөтен жұрт адамдарымен таныстық та жаңаға әуес, арманшыл жасөспірім
Махамбет үшін із-түзсіз кетпегені күмәнсіз. Артық сөзге жоқ, ұстамды
Махамбеттің:

Атарына қолы ұзын,
Қабағын қара биік бөрік басқан.
Жауырынына күшіген жүнді
Қу жебе оқ шанышқан.
Оң келгенін оң атқан,
Сол келгенін сол атқан,
Солақай тартып, бек атқан.
Құланды қақтан қайырған,
Ерегескен күнде хандардың
Талайын тақтан тайдырған, –

деп, әкесінің тамаша портреті мен мінездемесін жасауында бала күнгі әсері
мен қиялы жатқанын байқау қиын емес. Жас Махамбеттің зердесінде әкесінің
тағы бір өзгеше сипаты сақталып қалыпты. Ол туралы Жәңгірге кейіген бір
өлеңінде:

Атасы өткен Айшуақ, –
Соның көзі көрді ғой,
Менің атам Өтеміс
Елдің қамын жеді ғой! –

деп, әкесінің елдің қамын жеген кісілігін жоғары бағалайды. Міне, осындай
айбарлы да қайратты Өтеміс үйін Махамбеттің 13 жасында – 1816 жылы
Сүйінішқали сұлтан шауып, дүние–малын олжалап алып кетеді. "Үйінде
қашқындарды ұстайды" – деген Сүйінішқалидың сөзіне құлақ асқан Орынбор
әкімдері Өтемісті қаматып, ол сонда (1817 ж.) қайтыс болады.
Бұл қайғылы оқиғаның әкесін пір тұта ардақтаған жасөспірім Махамбеттің
жан дүниесінде қандай із қалдырғанын шамалауға болады.
Өйтсе де ол өңкей марқасқа 9 бауырының ортасында, байсалды да қайратты
шешенің бауырында қай жағынан да таршылық, тапшылық көрмей өскен. Оның
үстіне, ақылды да айбынды Исатай өжет мінез, өткір ақыл, өнерпаздық
дарынмен даралана ер жетіп келе жатқан Махамбетке ағадай, әкедей қамқорлық
көрсеткен. Көтерілістен көп бұрын, Исатайдың ханмен ренжісіп, ордадан
кетерінде:
Арыстан еді-ау Исатай, нетесің, тақсыр, табалап.

Құрттайымда өсіп ем,
Бауырында паналап.
Алдымда асқар тау еді,
Соңына ерсем ағалап, –

деп Махамбеттің араға түсуі соны көрсетеді.
Ақындық талант, күйшілік өнер, батырлық жаратылысымен дүние есігін
ашқан ол құнарлы топыраққа тамыр тартады. Батырлық атақ-даңқы мен асыл
мұралары ел көкірегінде жатталып қалған кешегі өткен Қамбар батыр, Ер
Тарғын, Орақ, Мамай, Асан қайғы, Сыпыра жырау, Қазтуған, Шалгез, Жиембет,
Доспамбет сияқты ұлылар осы өңірдің тумалары болатын. Жайықтың шығыс
бетінде қазақ шаруаларын азаттық пен әділеттілік туының астына жинап,
отаршылдар мен олардан халқын қорғай алмаған хан, төреге қарсы шыққан
әйгілі Сырым батыр жорықтарының дүбірі алғашында жас романтик Махамбеттің
қанын қыздырып, делебесін қоздырса, келе-келе саналы мұратына айналған.
Сөйтіп: "ұқпасын ба сөзді тез, өз өнері түр таяу", – деп данышпан Абай
айтқандай, осының бәрі талантты жастың көкейіне ұялап, ойсанасын
нұрландырды. Осынау ұлы мектептің жарқын іздері Махамбеттің азаматтық
құлқынан айқын танылады, шығармаларында сайрап жатыр.
Сол бір асау, еркін бозбала дәуренін еске алғанда, аузына "талма түстің
шағында, тай жеген тарлан бөрідей" деген теңеудің түсуі, әрине, тегін емес.
Ол жас кезінде палуандығымен де, мүлт жібермейтін мергендігімен де көзге
түсіпті. Өткеннің ой мен өнер мұраларын көкірегіне тоқып, ел жақсыларының
қатарына ерте қосылған.
Түркі, араб–парсыға қоса, орыс тілін де меңгеріп, татарша, орысша жаза
білген. Арынды ақын, төкпе күйші, ақпа шешен, палуан, мерген, ханзададан
озық дегдар, түр-пошымы да келісті Махамбетке жасы өзімен шамалас,
айналасына өнерпаз жастарды жинаған хан Жәңгірдің назары ауған. Сондықтан,
хан ұлы Зұлхарнайды Орынбордағы Неплюев кадет корпусына оқуға жібермек
болып (1833 жылдың мамыр айында), оған бас–көз болуға лайық адам іздегенде,
таңдау Махамбетке түседі. Ал Орынбордағы жоғары шенді, тәкаппар патша
шенеуніктерінің құлқын жетік білетін намысқой Жәңгір Махамбетті таңдағанда,
оны орыстың тілін білуің үстіне, хан тағының абыройы мен беделіне лайық
бірден–бір тұлға санағаны күмәнсіз.
Содан екі жылдай бұрын ғана, яғни 1829 жылы Махамбет қазақтардың қарулы
бас көтеруіне қатысқан. Ақын қолға түсіп, 2 жылдай қамауда жатады. Тек,
қалада оба ауруы жайылған үрейлі күндерде ебін тауып қашып шығады. Обыр
күшпен Махамбет алғаш рет осылай беттеседі.

Кеше біз зынданда жатып кұбылдық,
Қамалаған көп дұшпанға қор болдық.
Терезеден телміріп, ағайын мен туғанды
Бір көруге зар болдық, –

деп күйінген...

Орынборда болған кезде Шекаралық комиссияның ерекше тапсырмалар
жөніндегі шенеунігі, қазақтар өмірінен роман жазған жазушы, орыс тілінің
әйгілі 4 томдық түсіндірме сөздігінің авторы В.И.Дальмен танысады. Ақынның
қалада жүздесіп, пікірлескен белгілі адамдары жалғыз Даль болмаса керек.
Мұның бәрі Махамбеттің ой өрісін кеңейтіп, таным-түсінігін тереңдетеді. Ол
осы кезде "қорлықта жүрген елінің қорғаны", жоқшысы болуға берік бел
байлаған сыңайлы. Осы ниет шешімін байқатып алуы – оны ханның елге шұғыл
шақыртып алуына себеп болады. 1837 жылы Орынбор губернаторына жазған
хаттарының бірінде Жәңгір хан Махамбеттің Орынборда баласы Зұлхарнайдың
қасында болғанын айта келіп: "... мен ол сойқанды қуып жібергем", – деген
сөзі соған дәлел. Е.П.Ковалевский: "...Махамбет Өтемісов – Жәңгір ханның
кеңесшісі, оның үйі мен сарайының ешкімге есеп бермейтін басқарушысы, жан
қияр досы болған", – деп көрсетеді. Қалай болғанда да, Махамбет 1834 жылы
елге оралады және Жәңгір өзі "қуып жіберген сойқанын" сол жылы старшина
етіп белгілейді. Исатайға да жаңа қоныс береді. Исатай мен Махамбет
өздерінің жеке мүдделеріне бола ханмен ауыз жаласа қалатын кісілер
болмағандықтан, бұл – Жәңгірдің соңғы жылдары күшейе түскен халық
наразылығынын алдын алу үшін жасаған, Исатай мен Махамбетті алдарқатқан
қулығы болатын.

Тастөбедегі жеңілістен кейін айтқан Махамбет толғауында:
Төрт-бес жылдай алысып, –
Мына тұрған Исекем
Ханның бір тауын қайтарған, –

деген сөздер бар. Бұл толғау айтылған кезден (1837 жылы желтоқсанның соңы
немесе 1838 жылдың қаңтары) өлеңде аталған 4-5 жылды алып тастасақ, "алысу"
1833-1834 жылдардан басталған болып шығады. Осыдан кейінгі 2 жылдай уақытты
Исатай мен Махамбет жоқшылық пен зорлық-зомбылықтан ашынған елдің басын
біріктіріп, көтерілісті әзірлеуге жұмсаған.
Отаршыл билікке арқа сүйеген орыс помещиктері қазақ шаруаларының егін
егіп, шөп шабуға қолайлы құнарлы жерлерін тартып алса, әскерлер мен
казачество халықты шекаралық қысқы қоныс, жазғы мал жайылымдарынан
ығыстырады. 1830 жылдан бастап Жәңгір хандық аумағындағы жердің тәуірін өзі
иемденіп, төре, сұлтандарға, ауқатты байларға бөліп бере бастады. Ішкі
ордадағы барлық халықтың 4 пайызын ғана құрайтын хан айналасы, төрелер,
билер мен байлар пайдалануға жарамды жердің 91,5 пайызын иемденген. Оның
үстіне, бұрын түтін салығының өзін жүрдім–бардым төлеп келген халық енді 10-
ға тарта салық төлеп тұрды. Қарауыл қожа сияқты обал-сауапты ұмытқан
нысапсыздар ол салықтарға білгендерінше үстеме қосып жинады.
Мұны Жайық қазақтарының атаманы генерал Пакатилидің: "Ханның елге
шығарған сұлтандары, билері елді көп тонайды. Қазаққа, әсіресе Қарауылқожа
көп зәбір көрсетеді. Тайманұлы ханға қарсыларға бас болып, күшке күшпен
жауап беріп тұр", – деген сөздері де дәлелдейді. Қайыршылыққа түскен халық
бекіністерге барып жалданды, тапқандары тамақтарын асырауға да жетпеді. Ол
жайында генерал В.Петровский де атап жазған. Отаршыл үкімет те, оның
ырқындағы хандық билік те халықты бұл әлеуметтік күйзелістен шығару жөнінен
ешқандай шара қолданбады.
Махамбеттің ақындық даңқы мен батырлық атағын аспандатып, 18 айға
созылған, ақыры 8 жылдық сергелдеңге ұласқан ұлы оқиғалар 1836 жылдың
көктемінен басталады.
1837 жылдың басынан көтеріліс жаңа қарқын алды. Көктемнен күзге дейінгі
аралықта Исатай, Махамбет бастаған көтерілісшілер Балқы би мен Қарауылқожа
жасақтарын тас–талқан етіп жеңіп, ауылдарын шауып алды, олардың елді тонап
жинаған малы мен дүние–мүліктерін иелеріне қайтартты. Көптеген ауылдар
ханға бағынудан бас тартып, өздерінше өмір сүріп жатты. Осы кезеңде
Махамбет ерекше көзге түсіп, белсенділік көрсетті. Ақынның:

Ақ сүйектің баласын
Қара ұлына теңгеріп,
Қоңыраулы найза өңгердім.
Жетімдерге жер бердім,
Жесірлерге жер бердім, –

дегені осы кезеңге қатысты.
Жәңгір Орынбор губернаторына жолдаған хаттарында:
"Исатай түзелмейтін Махамбеттің ықпалында жүр", Махамбет көтерілістің
негізгі дем берушісі" – деп хабарлаған. Көтерілісті басуға келген әскердің
командирі подполковник К.Геке де көтерілістің "бас жарлықшысы – Махамбет"
деп көрсеткен. Ал тарихшы ғалым А.Рязанов Махамбет "көтерілістің жаны
болды" – дейді. Шынында да, бұл тұста Махамбет жалынды жырларымен халықты
күреске үндеп, желді күнгі дауылпаздай жарқылдап қол бастайды. Қиялымола,
Теректікұм, Тастөбедегі шайқастарға алдымен кіріп, көк сүңгісімен жауын
жапыра қимылдап, ерен ерлік көрсетеді. Ұлы майданда дұшпанның зәре–құтын
қашырған мұндай ұлы ақын, даңқты батыр тұлға бір ғана қазақ емес, басқа
елдер тарихында да некен–саяқ болса керек.
Көтеріліс 1837 жылдың күзінде шарықтау шегіне жетеді. Исатай мен
Махамбет қарашаның соңында 3 мың қарулы жасағымен Жасқұстағы хан ордасын
қамайды. Ханды талаптарын орындауға көндірмек болады. "Ордаға төнген көпті
көрген соң, – деп жазды ақынның өмірбаянын тұңғыш жазушы Халел
Досмүхамедұлы, – хан шошып кетіп, қашпақшы болады".
Жәңгір көтерілісшілерден 10 күн рұқсат сұрайды. Махамбет бұған:

Шабар күнің бүгін–ді,
Бүгіннен кейін қиын–ды, –

деп, бірден, үзілді–кесілді қарсы шығады. Бірақ көпшілік: "Исатайдың
айтқаны болсын", – дейді. Исатай Жәңгірдің сұраған он күнін береді. Бұл
оқиға Махамбеттің "Әй, Махамбет, жолдасым" деген, Исатай атынан айтылатын
өлеңінде қаз–қалпында шынайы суреттелген.
Сөйтіп, ханның дегені болады да, осы аралықта ордаға көмекке жіберілген
Геке әскерлерінің бас-аяғы жиналып үлгереді. Исатайлар алданғанын білген
кезде, бәрі кеш еді. Ақыры екі жақ қарашаның 15-інде Тастөбе деген жерде
шайқасады. Көтерілісшілер жеңіліс тапқан бұл ұрыс ақынның "Соғыс" деген
белгілі өлеңінде үлкен реалистік–көркемдік қуатпен суреттелген.
Осыдан кейін бірде Исатай қасындағы отыз шақты адамымен орыс отрядының
қоршауында қалады. Сонда Махамбет бір топ жолдасымен Исатайды қоршаудан
кұтқарып, ол ұзап кеткенше, жаумен қаша ұрыс салады. Ақыры әскерлер өзін
қуып жетіп, қолға түсірер болғанда, ерінің көпшігін суырып алады да,
ішіндегі мамығын жақындап қалған қуғыншылардың көзіне шашып, құтылып
кетеді.
Жеңілістен кейін батырлар ең ауыр күйзелісті, күйінішті күндерді бастан
кешіреді. Махамбеттің: "Алты күндей алаулап, он екі күндей ой ойлап, ақылды
алпыс жаққа шаптыратын", "Ақыретті жанға байланып, талай жүрдік далада әділ
жаннан түңіліп" дейтіні осы кез. Оның үстіне күн қарлатып, суық түсіп
кетеді. Жайықтың екі жағына да мықты күзет қойылады. Сөйтсе де батырлар
амалын тауып, қастарына ерген 40 адамымен желтоқсанның 13-інде Жайықтың
шырысына өтеді. Уақыт оздырмай қайта қол жасақтауға кіріседі.
Бір жақ 1838 жылғы шілденің 12-сінде Қилы өзені жағасындағы Ақбұлақ
деген жерде тоқайласып, ұрыс салады. Шегіне атысып келе жатқан Исатай оққа
ұшты. Осылайша асау, еркін күндерін әлі ұмыта коймаған дала елінің айбарлы
батыры мен ақылды ақыны бастаған азаттық пен бостандық, әлеуметтік,
әділеттілік жолындағы көтерілісі жасанған жаудың от қаруының күшімен басып
тасталды. Ал Исатай өлімі Махамбеттің шығармашылығында өшпестей із
қалдырады.
Махамбеттің бұдан кейінгі өмірі қудалауда, сергелдеңде өтеді. Қайта қол
жинамақ болған, Хиуадан көмек сұраған әрекеттерінен ештеңе шықпайды. Бір
ауық:

Ер қабыланын жөнелтіп,
Елсіз қаңғып қалған шақ,
Кім айтады бізді мұңсыз деп?!
Немесе:
Махамбеттей мұңдыға ,
Енді келер күн қайда?
Ханға құрған шатырды
Сүңгімен түртіп ашарға, –

деп тарықса, тағы бірде:

Ісім жөнге келгенде,
Қамалаған көп дүшпанды
Әлі де қойдай қылып айдармыз, –

деп, күрестен үміті үзілмегенін әйгілеп, хас батырға тән қайсарлық
танытады.
Жайық сыртындағы ел ішінде жасырынып жүрген Махамбет 1839 жылдың
қарашасында Бұқараға бет алып бара жатқан экспедиция жетекшісі
Е.П.Ковалевскийге өзі барып жолығады. Орысша еркін сөйлеп, басындағы бар
халді жасырмай айтады, өздерімен бірге ала кетуге экспедиция басшысын
көндіреді (бірақ кейін жолда әлденендей себеппен қалып қояды). Ковалевский
өзінің 1843 жылы Санкт-Петербургте басылып шыққан кітабында: "Біз Борсық
құмындағы ауылдарда болған кезімізде өз халқының ішінде өте тамаша киргизді
(қазақты) кездестірдік... Аз ғана уақыттың ішінде ол өзінің ақылдылығын да,
шешендігі де танытты", – дей келіп, ақын жөнінде біраз құнды мәліметтер
келтіреді. Бұл – кейін Шоқан Уәлихановтың "Қашқар жазбаларын" оқи отырып:
"Гениально!" – дейтін Ресей сыртқы істер министрі, Азия департаментінің
бастығы Егор Ковалевский ғой. Бұл және жай шенеунік емес, Карпат пен
Балқанды, Египет пен Кашмирді, Ауғанстан мен Африканы, Қытай мен Орта
Азияны шарлап зерттеген, ондаған роман, повесть, талай өлең жазған,
шығармалары Белинскийден жоғары баға алған оқымысты адам болатын.
1840 жылы күзде Жем бойындағы бір үйде жалғыз отырған Махамбеттің
үстіне 50 шақты адам сау етіп кіріп келеді. Ақын оларға қарсы атылып, қатты
қарсылық көрсетеді. Бастап келген урядникті тамағынан жаралайды. Сонша адам
қойсын ба, Махамбетті ұстап алып, Орынборға әкеліп қамайды. Махамбет өзіне
тағылған кінәларды мойындамайды. 1838 жылы хорунжий Шустинов пен урядник
бастаған 5 қазақ-орысты қолға түскен жерінен босатуға көмектескенін, оларды
іздеп шыққан губерниялық хатшы М.Айтовты қауіптен құтқарғанын, Е.
П.Ковалевскийдің экспедициясын қарақшылар шабуылынан корғауға
көмектескенін, інісі Хасенді Хиуаға жіберіп, ондағы қазақтарды Ресей қол
астына кіруге үгіттегенін, т.б. дәлелдер келтіріп, ақталады. Орынбор
әкімшілігі Жайықтың сол жағындағы А.Жантөрин сұлтанның қарамағында тұруға
рұқсат етеді.
Ақынның Жайықтың сол жағында жүргенде айтқан:

...Жалғыз ұлым Махмұт
Бекетай құмның ішінде
Жалғыз қалған о да бар, –

дегендегі Махмұд 1833 не 1834 жылы туған болып шығады. Екінші ұлы –
Нұрсұлтан 1835 жылы дүниеге келген. Аяулы ақын осы Нұрсұлтанын өзі аранынан
кеше ғана әрең құтылған Орынборға апарады, оқуға бермек болады. Бұл неткен
ізгі тілек, неткен көзсіз ерлік, неткен ірілік десеңізші! Ел аузында
айтылатын, шындыққа келетін бір әңгіме мынадай. Жағдай асқынып, Махамбеттің
ұсталарына көздері жеткен соң, елдің белді кісілері араға түсіп, Махамбетті
ұстап бермеуге Баймағамбет сұлтанның рұқсатын алады. Содан кейін ақынды
Баймағамбетпен жүздестіреді. Махамбет үйге қару–жарағын тастамай кіреді.
Баймағамбет оған: "Батыр, бір–екі ауыз өлең айт", – дейді. "Менің сөзім
Сізге жақпас", – дегеніне сұлтан қоймайды. Сонда барып Махамбет кімнен
болса да ойындағысын іркіп, жасқануды білмейтін мінезіне басып, өзінің
"Баймағамбет сұлтанға айтқаны"деген әйгілі толғауын шығарады. Сүлтанның
нөкерлері жанжал шығармақ болғанда, Баймағамбет: "Бұлай айтпаса, Махамбет
батыр бола ма? Батырдың сөзін көтермесем, мен хан болам ба?" – десе керек.
Десе де Махамбеттің өмірі аяқталып келе жатты. Оны батырдың өзі де сезді.
Соңғы бір өлеңін ақын:

Түбін қазған мен бір бәйтерек,
Толқуменен құлармын, –

деп бітіреді. "Түбін қазған бәйтерек" пен оның "толқуменен кұлауында" ұлы
ақынның асқақ та трагедиялық өмірі және тақап қалған қайғылы өлімі де
бейнеленіп тұрған жоқ па? Ұлы ақынның сезім–түйсігі алдамады. Көп ұзамай
бәрі де өзі болжағандай болды да шықты. Сол жылы күзде Махамбет Қарой деген
жерде жалғыз үй отырады. Бір күні сонда Баймағамбеттің жұмсауымен
Махамбетпен көңілі жақын болып жүретін Ықылас (Төлейұлы) бір топ адаммен
ақынның үйіне келеді. Ойында ештеңе жоқ, қамсыз, қарусыз отырған батырды
әлгілер соққыға жығып, қылыштап өлтіреді.
Сөйтіп, Исатаймен бірге бостандық туын аспандатып, "қорлықта жүрген
халқына ... ақырып теңдік сұраған", ежелгі дала елінің асау, асқақ рухының
намыскер мұрагері, ақиық ақын, айбынды батыр отаршылдар мен олардың
қолшоқпары хан-сұлтандардың колынан мерт болды.
Махамбет:

... Өтемістен туған он едік,
Тапа тал түс шағында
Тай жеген тарлан бөрі едік ...
Санаулы сәнді орданың бірі едік", –

деу арқылы не айтқысы келген? Онысы шындыққа үйлесе ме? Ойларыңды
мысалдармен дәлелдеп көріңдер.

Шығармашылығы
Махамбет өлеңдерінің жалпы саны онша көп емес, шығармаларының толық
жинағына ("Жыр семсер", "Жазушы", Алматы, 1979 ж.) 70 туындысы енген. Соның
барлығы дерлік 1836-1838 жылдардағы ұлт-азаттық көтерілісіне қатысты болып
келеді. Ал уақыт жағынан: 1) көтеріліске дейін, 2) көтеріліс кезінде және
3) көтеріліс жеңілгеннен кейін шығарылған өлең–толғаулар деп бөлуге болады.
Олардың идеялық-тақырыптық мазмұнын, негізінен, жастық дәурен, азаматтық
қадір-қасиет, достық-қастық, өткінші өмір жайындағы тебіреністері; ел мен
жер, ерлік пен азаматтық парыз, көтеріліс көсемдері Исатай мен Махамбеттің
өз бейнелері; жеңіліс күйініші мен сынбаған рух қайсарлығы құрайды.

Ел мен жер туралы
Жерсіз елдің күні жоқ, елсіз жердің құны жоқ. Елсіз жер-жетім, жерсіз
ел-жетім. Шынтуайтына келгенде, Исатай мен Махамбет батырлар бастаған 1836-
1837 жылдардағы Ішкі ордадағы көтеріліс отаршылдар мен хан, Төрелер тартып
алған ата қоныс жер үшін, жерінен айырылып, әрі жетімдік күйге түсіп,
күйзелген ел үшін, елдің "дұшпанға кеткен кегі" үшін болғаны мәлім. Өздері
ер болмаса, елін, жерін ерекше сүймесе, екі батыр күші сан есе басым, сұсты
жауға қарсы аттанбас еді. Сондықтан, Махамбеттің өлеңдерінде туған ел, ата
қоныс тақырыбы бастан аяқ желі болып тартылып жатуы табиғи.
Қуғында жүргенде аңсай сағынып, перзенттік ыстық сезіммен еске алатын
туған жері – Нарынға арналған өлеңін тебіренбей оқу мүмкін емес.

Біздің анау Нарында
Бір тебелер бар еді.
Айналасы ат шаптырса жеткісіз,
Қиқулай үшқан қырғауыл,
Күніне құлан да басып өткісіз,
Күндіз келген қонағы
Кешке үйіне кеткісіз.
Қойды мыңға толтырған
Сол Нарынның қүмдары,
Түйені жүзге толтырған
Көкпекті шайыр шымдары.
Жатып қалған тайлағы
Жардай атан болған жер.
Жабағылы тоқтысы
Қой болып, қора толған жер.
Аш–арығым тойған жер,
Жылаған бала қойған жер.
Шортаны қара бақандай,
Бақасы сары атандай,
Балдырғаны білектей,
Баттауығы жүректей,
Қымыздығы күректей,
Сонасы қоңыр үйректей.
Ондай қоныс маған жоқ,
Құдайым қылды – амал жоқ.

"Па, шіркін!" демеске амалың жоқ. Әлденеден көңілің көтеріліп, қуанып
каласың. "Осынау ғажап жерұйығын бір көрер ме еді?!" – деп ынтығасың.
Бәрімізді осынша сүйіндірген, таңырқатқан керемет не сонда? Ол керемет –
Махамбет ақының құдіретті таланты, туған жерге деген махаббаты. Ал осы
өлеңнің соңғы:

Ондай қоныс маған жоқ,
Құдайым қылды–амал жоқ, –

деген жолдарын оқып, үнсіз күрсінеміз, жаңа ғана жарқырап түрған кун,
жайнап тұрған дүние бұлт басқандай куңгірт тартып кете барады. Біз Нарындай
жер-суынан айырылып, күйзелген соң бір заманғы қазақ елінің шерлі жанын
тусінгендей боламыз.
Ел шырқы бузылды, өз жерінен өзі қуылып, өгейдің кебіне түсіп
барады. Жаны алқымына тақалғанда қой екеш кой да тұяқ серпімей ме. Ал біз
кеше ғана еркін, азат, есесін ешкімге жібермеген намысқой ел емес пе едік.
Міне, Исатай, Махамбет сияқты ел серкелері мен олардың бостандық туының
астына жиналған басқа да өжет ерлердің мақсаты да сол елдің қолдарынан
тартып алынған жер–суын өзіне, адал иесіне қайтару.

Еділ үшін егестік,
Жайық үшін жайғастық,
Қиғаш үшін қырылдық,
Тептер үшін тебістік, –
Теңдікті малды бермедік,
Теңсіздік малға көнбедік.

Көріп отырғанымыздай, көтерілісшілер аты-заты бар ата қоныс үшін жан
беріп, жан алып шайқасыпты. Ақынның жеңілістен бұрын да, кейін де шығарған
өлендерінде, әйтеуір, туған жердің бір белгісі, туған елдің бір сипаты
айтылмайтыны некен-саяқ.
Әйтсе де: "Айналайын Ақ Жайық, ат салмай өтер күн қайда?" – деп
журекті шым еткізетін ("Ұлы арман" деген өлеңдегі) ата қонысында өзіне-өзі
би, қожа кездегі қазақ елі өмірінің сәні мен салтанаты қандай келісті."Ұлы
арман" десе, ұлы арман. Тіпті бұл өлеңнен үзіп мысал келтірудің" өзі қиын.

Кербұғыдай билерден
Ақыл сұрар күн қайда?
Бізді тапқан ананың,
Асыраған атаның,
Ризалықпен жайғасып,
Қолын алар күн қайда? –
деп бір тыныс алса, әрі қарай былай дейді:
Еділдің бойын ен жайлап,
Шалғынға бие біз байлап,
Орнық ты қараса бадан,
Бозбаламен күліп-ойнап
Қымыз ішер күн қайда?
Елбең-елбең жүгірген,
Ебелек отқа семірген
Арғымақ туран асылды
Барыстай жал-құйрығын таратыды,
Бауырынан жаратып,
Тұяқтан ұшқан тозаңын
Арқадан жауған қардай боратып,
Басын көкке қаратып,
Құлағын істей қадалтып,
Баптап мінер күн қайда?...
Алаштағы жақсыдан
Батасын алып, дәм татып,
Түлкідейін түн қатып,
Бәрідейін жол жатып,
Жауырынына мүз қатып,
Жау тоқтатар күн қайда?

Махамбеттер кезіне дейін осы айтылғандай заман болған ғой қазақта. Оған
Махамбеттен кеп бұрын дүниеден өткен Ақтамберді жырау да өлең-куәлік
қалдырғаны белгілі. Өлеңде қылаудай бір шетін сөз, сөз түгіл, бір дыбыс
болсайшы. Бәрі құлпыра кұйылысып, өлеңнің романтикалық шалқыған ырғақ
сазына айналады. Қайда және қандай күйде жүрсе де, ақын туған халқын есінен
шығармайды. "Елім үшін жан пида!" – деген сертінен айнымайды. Онын өлеңі
де, өмірі де соған айғақ.

Баданамды баса бектеріп,
Қасыма жаттан жолдас ертіп,
Күн–түн қатып жүргенім –
Анау Нарында жатқан жас баланың қамы үшін, –

дейді батыр. Бұған зәредей де шек келтіру күнә болар еді. Ол өзінің
аңдысқан ата жауы, билеуші сұлтан Баймағамбеттің алдына еріксіз барған
кезінің өзінде :

Еділдің бойы ен тоғай –
Ел қондырсам деп едім.
Жағалай жатқан сол елге,
Мал толтырсам деп едім, –

деп, алдына қойған мақсатын, қазірдің өзінде де, бұл ниетінен қайтпағанын
жасырмайды.
Жеңілістен кейінгі ауыр күндерде майысса да, сынбаған, бойын қайта
тіктеп алған қайсар ақын:

Қарындастың қамы үшін,
Қатын менен бала үшін,
Қайрылмай кеткен жігіттің
Өзін – кәпір, алғанын–
Талақ деп айтсақ болар ма? –

дейді шамырқана. Қарындастың қамын ойламаған азамат-азамат емес, жігіт-
жігіт емес. Ақын осылай дейді. Оның ойында, жүрегінде қашан да халық
тұрады. Досты да, қасты да сол халыққа, туған жер мен елге қатынасымен
өлшейді. (Ол заманда, бертіндегі Абай тұсында да қарындас сөзі ағайын жұрт,
туған халық ұғымында қолданылған). Сол үшін де "ханнан туған қырықтан",
"халықтың кегін қуатын қарадан туған біреуді" артық санайды. Алдағы арманды
туған жерімен, онда орнатсам деген өмір салтанатымен, ата қоныс – Жайығымен
байланыстырады.
Жайықтың бойы кек шалғын Күздерміз де жайлармыз. Күлісті сынды күренді
Күдірейтіп күнде байлармыз, – дейді. Осындай ғажайып көркем де көңілді
шумақты жалрыздық тауқыметін, жеңіліс қасіретін бастан өткеріп жүрген
ақынның жүрегінен балқытып шығарған да туған жер құдіреті, туған елге,
атамекенге деген ұлы сүйіспеншілік емес пе!
Тастөбедегі шайқастан кейін соңынан тіміскілеп жау түсіп, алда
Жайықтың екі жағына күзет қойылып, ол аз болғандай, аяздатып қар бораған
сол бір сұрқай күндерде шығыс жағаға етіп келгендегі айтқаны:

Абайламай айрылдым,
Ар жақтағы елімнен,
Анау Нарын деген жерімнен.
Тірі кеттім демеймін,
Кем болмады өлімнен, –

деген кісінің сай-сүйегін сырқырататын сөздер болды. Халық үшін жан пида,
"өзекті жанға бір өлім" – деп, қол бастап, қалың жауға қарсы аттанған
батырды бұлай дегізген, "Нарын деген жеріне" – деген перзенттік ұлы
сүйіспеншілік қой. Тегінде туған елді, туған жерді осылай сүймесе, анау
патша деген алып аждаһаға, оған арқа сүйеген хан, сүлтан, төре,
төлеңгіттерге қарсы азаттық, еркіндік туын көтеріп шығар ма еді?
Туып-өскен жері Нарыны – ақын үшін елінің, Отаныңың символы. Жерім десе
– елі, елім десе – жері көз алдына келеді, екеуі бір бүтін, бірдей
қасиетті, қастерлі. Мына шумақты оқып көрелікші. Сол Нарында:

Ата менен ана бар,
Іні менен аға бар,
Қатын менен бала бар.
Қарындас халқым жана бар.
Жалғыз ұлым Махмұт
Бекетай құмның ішінде
Жалғыз бір қалған о да бар.

Демек, бар аяулы, бар жақыны сонда екен. Онсыз өмірдің қызығы ғана
емес, мәні де жоқ. Тегі соларсыз өмірге келудің қажеті бар ма? Жалаң қылыш
қолға алып, найзасын көлденең өңгеріп, арқасына мұз тоңып, қабағына қар
қонып жүрген шақтың өзінде батыр жүрек елжіреп осылай дейді. Көтерілісшілер
жеңіліп, Исатай оққа ұшқан, енді елдің басын біріктіріп, күресті қайта
жалғастыру үмітсіз дүниеге айналып бара жатқан кездің өзінде:

Он екі ата Байұлы ...
Тізгінін берсе қолыма,
Заулар едім бір көшке, –

деп күш те, құдірет те халықта, ол барда үміт бар дегенді аңғартады.
Әйгілі "Қызғыш құс" та, түптеп келгенде, туған жер туралы ғой.
Жапан далада тізгінін бос тастап, бір салт атты кісі келеді. Бойында
асынған қару-жарағы бар, қабағы салыңқы. Реңі жабырқау. Бұл өзі кешелері
қол бастап, жалаң қылышпен жай отындай жарқылдап, хан жасағын, патша
әскерлерін жапыра, ат ойнатқан кісі еді.
"Тәңірім салса, не амал бар!" Ағалап алдында ұстаған, бүкіл ел
ардақтысы, көтеріліс басшысы батыр Исатай о дүниелік болған. "Қаумалаған
қарындас" та енді қасында жоқ, жападан-жалғыз, жапан түзде арыған атының
тізгінін бос салып, аяңдап келеді. Аты тоқтап, әудем жердегі жарқыраған
суға тігіле карап қалыпты. Көл үстінде құс біткеннің зәресін қашырып, бір
қарайған жүйткиді. Тәжірибелі жолаушы оның лашын екенін білді. Ол ойын
жиды, оу, бұл таныс көлдің тұрақты күзетшісі – бір қызғыш бар еді ғой! Ол
қайда? Сөйткенше болған жоқ, салт аттының көзі төбесіңде шырылдаған қызғыш
құсқа түсті. Бейшара-ай, ә! Ал мұның өзінің, батыр Махамбеттің, ақын-жырау
Махамбеттің, халі қалай бұ күнде?! Мұның "көлі" – елі қайда, бұл неғып
айдалада арыған атымен жалғыз келе жатыр? О, тәубе, көл қорыған қызғыштың
да, ел қорыған ер Махамбеттің де тағдырталайы бірдей екен-ау! Осыған ұқсас
бірдеңе бұрын да болған сияқты еді ғой... Жо-оқ! Ақын өзінің бір толғауын
еске түсірді.

Көшер еді-ау біздің ел,
Сонау Еділден бергі жатқан жердейін.
Қонар еді-ау біздің ел,
Арқада қоныс төлдейін.
Нұралыдан қалған көп тентек
Бүлдірмегей еді елімді
Лашын құс, бүркіт шайқаған көлдейін, –

деген болатын. Нақ соның кебі келіп тұр ғой. "Ереуіл атқа ер салмайдағы"
айтқандары да айнымай алдынан шыққан. Ақындық болжам сөздің өститіні бар...
Ақынның ерні жыбырлап, көзі тағы да төбедегі шырылдаған титімдей кұсқа
түсті.

Ау, қызғыш құс, қызғыш кұс,
Қанатың қатты, мойның бос,
Исатайдан айырылып,
Жалғыздықпен болдым дос.
Ау, қызғыш құс, қызғыш құс!
Ел қорыған мен едім,
Мен де айырылдым елімнен;
Көл қорыған сен едің,
Сен де айырылдың көліңнен.
Аспанда ұшқан қызғыш құс! –
Сені көлден айырған–
Лашын құстың текпіні;
Мені елден айырған –
Хан Жәңгірдің екпіні.
Айтып–айтпай немене ?!
Құсалықпен өтті ғой,
Махамбеттің көп күні!!!

Иә, бәрі айны қатесі жоқ, тап осындағыдай. Осылайша, тек қазақ
поэзиясындағы ғана емес, әлемдік поэзиядағы да, бір элегиялық ғажайып
көркем өлең дүниеге келді.
"Туған жерғе кіндігінен байлаулы болмаса" (Ғ.Қайырбеков), бірі – басқа
жерді жерлеп, екіншісі – басқа көлді көлдеп, қағанағы қарық, сағанағы сарқ
жүре бермес пе еді.
Махамбет туындыларында ақынның ел мен жерге деген сүйіспеншілігінің
терең бейнеленуіне мысалдар келтіріңдер.

Ерлік жыры

Ата қоныс жер үшін, сол қоныстан қуылып, соры қайнаған ел үшін
билеушілермен жағаласкан ердің ісі қандай мадақтауға да тұрады. Сондай асыл
мақсаттарын орындай алмай, опық жеген ерлердің тағдыры да қара аспан кұлап
түскендей қасіретті. Ал, соның бәріне төзіп, алған бетінен қайтпаған
қайсарлық пен ерлік халық жолындағы іске ақырына дейін берілген адамның
сипаты ретінде қалай қастерлеуге де тұрады.
Ал, Махамбет осы ерлік тақырыбын қай ақыннан да асыра, жеріне жеткізе
жырлаған. Оның үғымынша, ерлік – ел үшін туып, өмір сүрген адал перзенттің
азаматтық қасиеті. Әне, сондай қасиетке ие адам ғана халқына қамқор болып,
соның жолында қандай қиындыққа да қиналмай барады. Сондықтан да, Махамбет
ерлік белгісі – сөз емес, іс; халықтың кегін үйде отырып күпінген сөзбен
емес, оның жауларымен жан алып, жан беріскен күрес арқылы, қасық қаны
қалғанша шайқасу, келісімі, бітімі жоқ майдандасу арқылы ғана қайтаруға
болады деп біледі. Ерліктің өтемі – елге тигізген пайдасы.
Ақын халыққа бостандық әперу, оңай шаруа емес екенін, оңайы былай
тұрсын, ең қиямет-қайым киын іс екенін ашық айтады. Бұл оның "Ереуіл атқа
ер салмай" – деген әйгілі өлеңінде жеріне жеткізіле жырланған.

Ереуіл атқа ер салмай,
Егеулі найза қолға алмай,
Еңку-еңку жер шалмай,
Қоңыр салқын төске алмай,
Тебінгі терге шірімей,
Терлігі майдай ерімей,
Алты малта ас болмай,
Өзіңнен туған жас бала
Сақалы шығып, жат болмай,
Ат үстінде күн көрмей,
Арып-ашып шөл көрмей,
Өзегі талып ет жемей,
Ер төсектен безінбей,
Ұлы түске ұрынбай,
Түн қатып жүріп, түс қашпай,
Тебінгі теріс тағынбай,
Темір казық жастанбай,
Қу толағай бастанбай,
Ерлердің ісі бітер ме?!

Осынау өлең соңғы 19-жолы – басыңқы, ал оған дейінгі 18-жолы баяндауышы
көсемшелі етістіктен жасалған бірыңғай бағыныңқы сөйлемдерден тұратын бір-
ақ шумақ. Өлең сондықтан да бір-ақ деммен оқылып, ондағы кілең етістіктен
жасалған баяндауыштар жіті қимыл, қым-киғаш әрекетті бейнелеп, туындыға
қызу қарқын, серпінділік дарытқан. Өлеңнің ырғақ, екпін, ұйқасында кылаудай
мін жоқ, бірде-бір артық-ауыс элемент жоқ. Әбден шабытына келген ақын
төпеп, нөсерлетіп өте шыққан. Өлеңнің әуен, ырғағы, екпінінен күрес, қимыл-
әрекет, майдан рухы желдей есіп түр. Өлеңде өте көп іс-кимыл атауы, теңеу,
салыстыру, эпитет, идиома, өзіндік сөз қолданыстары бар. Соның бәрі өзді-
өзінің ғана орнында әрі бір-бірімен ғажап үйлесімді, жарасымды қолданылған.
Соның бәрін ақынның бірден еске түсіріп, әрі осындағыдай қиыстырғанына таң
қаласың. Алдын ала дайындықсыз, бірден суырып салып, мұндай өлең шығару
мүмкін еместей.
Ақын елім деген азаматтың алдында тұрған сан алуан қиындықтар мен қиын
сынақтарды тізіп шығады. Осыларды басынан өткеріп, шыдаған кісі ғана ер
атануға лайық. Бірақ, байқайсыз ба, ақын халық үшін осыншама сұрапылды
жеңген ер қайратының өтеуіне ештеңе ұсынбайды. "Ер" деген аттан басқа
ештеңе уәде етпейді. Ерлік туралы осындай түсінік, ерге қойылатын
жоғарыдағыдай талаптар ақынның "Орай да борай қар жауып" деген өлеңінде
одан әрі тереңдетіле, толықтырыла түскен.
Біздің бұл қолға алған ісімізге, яғни көтеріліске қандай адамдар керек
деген сұрағына "Толарсақтан саз кешіп" – деген өлеңінде өзі былай деп ашық
жауап береді:

Толарсақтан саз кешіп,
Тоқтамай тартып шығарға,
Қас үлектен туған кәтепті
Қара нар керек біздің бұл іске.
Қабырғасын қаусатып,
Бір-біріндеп сөксе де,
Қабағын шытпас ер керек,
Біздің бүйткен бұл іске!..

Ақын көтерілісшілер ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.