Абылай – Жәңгір ханның бесінші ұрпағы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

АБЫЛАЙ ХАН

АБЫЛАЙ, Әбілмансұр (1711 [Ресей деректерінде 1713] - 23.5.1781,
Оңтүстік Казақстан, Арыс жағасы) – ұлы мемлекет кайраткері, қолбасшы және
дипломат. Арғы тегі - Жошы хан, бергі бабалары Қазақ ордасының негізін
салған Әз-Жәнібек, одан соң Еңсегей бойлы Ер Есім хан, Салқам Жәңгір хан.
Абылай – Жәңгір ханның бесінші ұрпағы. Жәңгір ханның Уәлибақы, Тәуке
деген екі ұлы болады. Жәңгір қайтыс болып, таққа Тәуке отырғанда, Уәлибақы
хандыққа өкпелеп, Үргенішті билеген нағашы атасы Қайып ханның қолына
барады. Уәлибақының баласы Абылай жекпе-жекке шыққанда жауы шақ келмейтін
батыр болып, Қанішер Абылай атаныпты. Осы Абылайдан Көркем Уәли туады. Оның
баласы Әбілмансұр (кейін қазаққа хан болып Абылай атанған) ақтабан
шұбырынды жылдарында жетім қалып, үйсін Төле бидің қолына келеді. Аш-
жалаңаштықтан жүдеген өңіне, өсіп кеткен шашына қарап Төле би оған
Сабалақ деп ат қойып, түйесін бақтырады. Әбілмәмбет төренің жылқысын да
бағады. Бұл, Ш.Уәлихановтың айтуына сүйенсек, Абылайдың 13 жасар кезі болса
керек (онда Абылай 1710 ж. туған деуге де негіз бар).
Төле бидің тәлім-тәрбиесінде болуы Абылайға зор ықпал жасады. Казақ
даласының даналығын бойына жинаған баба ақылы мен парасатын, ел билеу
қабілетін, анталаған жауға қарсы қазақ халқы басы біріксе ғана тойтарыс
бере алатынын жас баланың санасына ұялата білген. Оған қоса бала кезінен
көрген жұпыны тіршілік, өмірлік тәжірибе Абылайдың ел өміріне ерте
араласуына себепші болды.
Бұкар, Үмбетей жыраулардың, т.б. ауыз әдебиетінің ірі өкілдерінің
мәліметтеріне қарағанда, Абылай 20 жасында қан майданда ерлігімен танылған.
Бұқардың Абылайға Сен жиырма жасқа жеткен соң, Алтын тұғыр үстінде Ақ
сұңқар құстай түледің деуі осының дәлелі. Қай жылы туса да, 1730 — 33 ж.
аралыганда болған бір ұрыс-та бұрын белгісіз жас жігіт Әбілмансұр жекпе-
жекке шығып, қалмақтың бас батыры, қоңтажы Қалдан Сереннің жақын туысы
(кейбір деректерде: күйеу баласы) Шарышты өлтіреді.
Үлкен әкесінің аруағын шақырып, жауға Абылайлап ат қойған Әбілмансұр
жеңісті ұрыстан соң, Орта жұздің сұлтаны деп танылып, қазақ даласындағы ең
беделді әміршілердің біріне айналады. Бұдан соңғы жерде Әбілмансұр есімі
ұмытылып, Абылай атанады.
Абылайдың 20 жасы қай жылға сәйкес келуіне байланысты, қай шайқасқа
қатысқаны туралы болжам айтуға болады. Бұл, әрине, Абылай қатысқан алғашқы
соғыс емес. Ел әңгімелері, тарихи жырлар Сабалақ әуелде Бөгенбай
жасақтарының құрамында жорық-жортуылдарға қатысқанын айғақтайды. Аңырақай
шайқасына қатыспады дегеннің өзінде де, Абылайдың 1730 – 33 ж. болған бір
ірі шайқасқа қатысқаны дау тудырмайды. Тарихи деректерден Орта жұз
жасақтары мен жоңғарлардың арасында 1930 ж. да, 1731 ж. да бірнеше үлкен
ұрыстар болғаны белгілі. 1732 ж. жоңғарлардың 7 мыңнан астам әскері Орта
жұздің шығыс шетіндегі ауылдарына шабуыл жасап, тегеурінді той-тарысқа тап
болады.
Абылайдың жиырма жасы 1733 жылға сәйкес келсе, дәл сол жылы қазақ пен
қалмақ арасында үлкен майдан болғаны қытай деректерінде атап керсетілген.
Абылайдың әскери қайраткерлігі, қолбасылық қабілеті 30 – 40 жылдардағы
шайқастарда ерекше көрінді. Осындай жан алысып жан беріскен соғыстардың
бірін Бұқар жырау Қалданменен ұрысып, Жеті күндей сүрісіп... деп
суреттейді. Ол соғыска Абылайдың қанды көйлек жолдастары: Қаракерей
Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Шақшақ Жәнібек, Қарақалпақ Қылышбек,
Шапырашты Наурызбай, т.б. казақтың белгілі батырлары тізе қоса қатысады.
Бұл да Абылайдың жауға қарсы қазақ халқының басын біріктіре білгендігінің
дәлелі болып табылады. Бірте-бірте ұлыстағы бар өкім Әз-Тәуке ханның
немересі Әбілмәмбет ханнан (ол да Салқам Жәңгірдің әулеті) өтіп, Абылайдың
қолына көшеді. Абылайдың ерлігі мен ақыл-парасатына бас ұрған Әбілмәмбет
ақылшы аға болып қалып, кеңесші хан дәрежесімен шектеледі.
18 ғ-дың 30-жылдарының аяғында Абылай есімі бізге белгілі құжаттарда
Әбілмәмбет ханмен қатар аталады. Орыс тарихшысы А.И. Левшин: 1739 ж. Орта
жүзде Сәмеке (Орта жүздің батысыңдағы аз санды руларды биледі) ханның
орнына хан сайлаудан бұрын Әбілмәмбет пен Абылай екеуі бірдей хаңдық билік
жүргізгенә, - деп жазды. Ш. Уәлиханов та осы пікірді қолдайды.
1738 - 41 ж. Абылай бастаған қазақ қолы жоңғар басқыншыларына бірнеше
мәрте соққы берді. 1742 ж. Абылай тұтқиылдан шабуыл жасаған жоңғарлардың
қолына тұтқынға түседі. Сол кездегі ойрат басқыншыларына қарсы күрестің ең
белсенді ұйымдастырушыларының біріне айналған Абылайдың жау қолына түсуі
қазақ қоғамында абыржушылық туғызып, Абылайды босатып алу үлкен саяси
мәселеге айналады. Тарихи жырларда қазақ билеушілерінің атынан Төле би мен
Әбілқайыр хан Орынбор әкімшілігінен Абылайды тұтқыннан босатып алуда ара
түсуге өтініш жасайды. Бұл деректің шындық екенін осы кезенде Орынбор ген.-
губернаторы И.И.Неплюев пен Әбілқайырдың өзара жазысқан хаттары да далелдей
түседі. Қазақтың үш жұзінен Төле би бастап 90 адам елші барып, келіссөз
жүргізіп, 1743 ж. 5 қыркүйекте Абылайды тұтқыннан шығарып алады. Бұл
жөнінде Неплюевтің Сыртқы істер коллегиясына жазған хатында қазақтар мен
қалмақтар бітімге келіп, бірігіп кете ме деген қауіп те білдірілген.
Абылай билігінің күшейе түсуінің жаңа кезеңі 1744 ж. Әбілмәмбеттің
Түркістанға көшіп кетуі уақытына саяды.
Абылай көреген саяси қайраткер бола отырып, қалмақтармен аса ауыр
соғыстардан қалжыраған елінің есін жиғызу үшін дипломат. жолдарды да тиімді
пайдаланды. 1740 ж. тамызда ол Орта жүз ханы Әбілмәмбетпен, таш да баска
120 старшынмен Орынборға келіп, орыс өкіметінің қамқорына кіруге
келісімін білдірді. Сонымен бір мезгілде қазақ халқының тұтастығын сақтау
мақсатында Шың империясымен де қарым-қатынасын суытпады. Петербург пен
Пекинге елшіліктер аттандырды (1757-77 ж. Пекинге 10 елшілік жіберген). Ол
Ресей мен Қытай империяларының өзара қайшылықтарын қазақ хандығы мүддесіне
пайдаланып отырды. Абылай 1745 ж. Қалдан Серен дүние салғаннан кейін,
Жоңғарияның билеуші топтарының тақ таласынан әлсіреп, бұрынғы әскери
қуатынан айырыла бастауын және жоңғар-қытай соғысын Шығыс Түрікстанмен
іргелес өңірдегі ойраттардың уақытша билігінде қалған қазақ жерлерін
қайтаруға, елдің дербестігін толық қалпына келтіруге пайдалану үшін барынша
күш салды. Абылай қазақ елінің тәуел-сіздігіне нұқсан келтіретін
жағдаяттармен аянбай күресіп, дербес сыртқы саясат ұстанып өтті.
1745 ж. Орта жүздегі Әбілмәмбет, Абылай және Барақ сұлтан қатар
аталса, 3 - 4 жылдан кейін мұндағы жағдай мүлдем өзгерді. 1749 ж. тамыз
айында Неплюевпен кездесуінде Жәнібек тархан: бұрын Орта жүзде Әбілмәмбет
хан болған, бірақ ол біраздан бері Ташкентте тұрып жатыр, ел басқарудан
қалған. Барақ сұлтан зұлымдық ісі үшін қашып жүр. Онда жалғыз Абылай сұлтан
ғана билік жүргізіп отыр, - деп көрсетті.
Жазба деректерде Абылайдың шетел басқыншыларына қарсы табанды соғыс
жүргізгендігі айқын көрсетіледі. 1752 ж. ол бастаған қазақ әскері шамасы 15-
20 мың адамдай ойраттар қолының шабуылына той-тарыс берді. 1753 ж.
желтоқсанда Абылай 5 мың жауынгерімен жоңғар әскерлерімен шайқасып,
бірталай қазақ жерін азат етті. 1754 ж. сәуірде Абылай бастаған 1700 қазақ
әскері 10 мың қалмақпен соғысуға мәжбүр болса, сол жылдың шілде-тамыз
айында 4 мың әскермен Жоңғарияға жорық жасап, 3000 қалмақты тұтқынға алып
келген.
1756 ж. Абылайдың бастауымен қазақтар қытайлар мен қалмақтардың
біріккен күшімен екі рет шайқасып, оның бірінде жеңіліп (Абылай жаралы
болады), екіншісінде жеңіске жетеді. 1757 ж. Абылайдың 6 мың әскері
Қытайдың 40 мың әскерімен шайқасынан соң, қытайлар Абылайдан бітім сұрады.
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.