ОРАЗ ҚИҚЫМҰЛЫ ЖАНДОСОВ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:

Ораз Жандосов
(1889-1937жж.)
Мемлекет және қоғам қайраткері, Қазақстанда Кеңес өкіметін орнатуға
белсене қатысушы.
Ораз Кәкімұлы Жандосов Алматы облысының Қасекелең ауданында туған.
Қаршадай шағынан қазақ ауылдарындағы теңсіздік пен қайыршылықты көріп өсіп,
көкірек түпкірінде әділеттікті іздеу туралы ой оянады. Осы бір арман оны
1918 жылы большевиктер партиясы қатарына әкеледі. Сөйтіп, сол жылы
Верныйдағы ерлер гимназиясын бітірген бойда революциялық жұмысқа кірісіп
кетеді. Атақты күрескер Тоқаш Бокинмен танысып, дос-жолдастарымен бірге
оқушылардың мәдени ағарту үйірмесін құрады, баспасөзге атсалысады. Алғашқы
жылдары Жетісу совдепінің нұсқаушысына жергілікті округтерде ойран салған
қарақшы ақ казактарға қарсы қолына жиі-жиі қару алуға тура келген. 1919-
1921 жылдары Жандосов Түркістан КП мұсылман коммунистерінің облыстық
бюросын басқарды. Ана тілінде ешқандай әдебиеттер жоқтығына қарамастан,
қазақ балаларын оқыту үшін, Жетісу жерінде алғашқы ауыл мектептерін ашты.
Кеңестік жаңа өмірді насихаттау ісінде аузы дуалы ақын-жыршыларға да арқа
сүйеп отырды, оның мұрындық болуымен 1919 жылы Жетісу ақындарының Жамбыл
Жабаев пен Кенен Әзірбаев қатысқан тұңғыш слеті өтті.
Жандосов Верныйда, Қапал, Жаркент, Лепсі уездерінде бүлікшілерді
талқандауға белсене қатысты. Жетісу облыстық революциялық-әскери комитетін
және облыстық Қосшы одағын басқарды. 1921-1923 жылдары Түркістан КП ОК-нің
үгіт-насихат бөлімінің меңгерушісі болды. 1923 жылы Тимирязев атындағы ауыл
шаруашылығы академиясында оқыды. 1924-1928 жылдары БК(б) П Кеген аудандық
комитетінің бірінші хатшысы, Алматы облыстық атқару комитетінің төрағасы
қызметтерін атқарды. Партияның 12, 14-съездерінің және КСРО Кеңестерінің 2,
7, 8-бүкілодақтық съездерінің делегаты болды.
1937 жылы жазықсыз Ораз Жандосовты облыстық атқару комитетінің
төрағасы қызметінен босатады да, сосын партия қатарынан шығарады. 13
қазанда жаптым жала, жақтым күйемен тұтқындалып, 1938 жылы 2 наурызда
атылды. Бұл уақытта ол отыз тоғыз-ақ жаста еді. 1957 жылы ақталды.
Алматы қаласында оның есімімен аталатын көшеде О. Жандосовқа ескерткіш
орнатқан.

ӘЙГІЛІ ҚОҒАМ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТ ҚАЙРАТКЕРІ - ОРАЗ ҚИҚЫМҰЛЫ ЖАНДОСОВ

Бүгінде коммунистік тоталитарлық жүйені жаппай сынау жағдайында, осы
жүйеге белсене қызмет еткен, сонымен қатар Қазақстанның аяққа тұрып,
нығайуына да үлкен еңбек сіңірген, тағдыры қайшылықты ірі тарихи тұлғаларды
объективті де, шынайы бағалау мәселесі күн тәртібінде тұр. Сондай
қайраткерлердің бірі Ораз Қиқымұлы Жандосов.
Ораз Қиқымұлы Жандосов 1899 жылы 25-ақпанда Верный уезінің шамалған
болысындағы №7 ауылда (қазіргі Қарасай ауданындағы Жандосов атындағы
кеңшарда) туды.
Ораз Жандосов 1937 жылдың 10-шы көкегінде жазған өмірбаянында былай
деді: “Шыққан тегім бұрынғы Жетісу, қазіргі Алматы облысының шаруа жанұясы.
Әкем 30 жылдан аса бұрынғы Жетісу казак әскерінің станциясы
кулактарында батрақ болып жұмыс істеді.
Сондықтан да өзімнің әлеуметтік шыққан тегімді шаруалар қатарына
жатқызамын”.[1]
Верный ерлер гимназиясында оқып жүрген кезінде-ақ Ораз Жандосовтың
Жұбаныш Бәрібаев және Тоқаш Бокинмен бірге патша үкіметіне қарсы астыртын
ұйымға мүше болғандығы туралы деректер сақталған. Өзі тақыр кедей
жанұясында өсіп, тәрбие алған, Алаш қозғалысы орталықтарынан шалғай, Верный
тәрізді әр түрлі ұлттар мекендеген қалада оқыған және азамат соғысы
жылдарында осы қаланы ақ казактарынан қорғауға белсене қатысқан Ораз
Жандосовқа большевиктер идеялары түсінікті де, жақын көрінді. 1918 жылы
қараша айында ол сондықтан да осы партия қатарына мүшелікке өтті.
Алайда туған ұлтына қызмет ету - оның басты мақсаты болғанын, оның
бүкіл кейінгі қызметі дәлелдейді.[2]
1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс кезінде ол көтерілістің сипатын дұрыс
түсініп, оған қатысты.
Тарихи деректер оның осы жылдары Күрті және Ботбай болыстарындағы
наразылыққа қатысушылар арасында жүргенін өзі жақсы таныс, әйгілі Бекболат
Әшкеевті тұтқыннан босатуға әрекет еткендігін Жетісудағы көтеріліс
басшыларының бірі Қырбай Бозымбетовты біраз жігіттермен бірге тұтқыннан
босатқандығы туралы айтады.
1916 жылғы көтеріліс туралы Ораз Жандосов былай деді: “...
Көтерілістің басты себебі - жер мәселесі, отарлау саясатымен, әрі
жергілікті тұрғындар мен қоныс аударушылар қарым-қатынасымен тығыз
байланысты”.
Бұл көтеріліс саяси құбылыс. Көтеріліс мақсаты – патша қанауынан азат
ету. Ал оның сипаты ұлттық сипатта болды.
Ораз Жандосов жергілікті халық пен осында сырттан қоныс аударып
келген переселендер арасындағы қақтығыстарда әрқашанда алғашқылар жағында
болды. Ол Жетісудағы мұсылман бюросының негізін қалаушы және оған басшылық
етуші екенін айта кеткен жөн. Азамат соғысы жылдарында Жетісу өңіріндегі
босқын қырғыздарды (қазақтарды) орналастыратын Түркістан Орталық Атқару
Комитетінің төтенше комиссия мүшесі болған ол, Жетісу кулактары пайдаланып
келген басы артық жерлерге қазақ тұрғындарын орналастыру ісін басқарып, бұл
істе үлкен принциптілік және табандылық көрсетті.
1921 жылдың 2-қаңтарында Жетісу облыстық әскери-революциялық
комитетінің төрағасы қызметіне кіріскен Ораз Қиқымұлы Жандосов алғашқы
шаралардың бірі ретінде, отаршыл саясат тұсында Верный атанған қала атауын
Алматымен ауыстырды. Осы қызметтегі өзінің №10 бұйрығында Жетісудағы
европалық елді мекендердің қазақтардан зорлықпен тонаған мал-мүліктерін
қазақтарға қайтарылуларын талап етті. Бұл бұйрықты орындамаушылар оның
тікелей бұйрығымен революциялық трибуналда жазаға тартылды.
Қазақстан тарихында Қосшы одағының алатын орны туралы айтар болсақ
онда міндетті түрде одақтың саяси басшыларының бірі болған Ораз Қиқымұлы
Жандосовтың есімі де міндетті түрде қатар айтылады.
Ораз Жандосов 1922 жылы Қосшы олдағы туралы былай деді: “Қосшы одағы
ауыл мен қыстақтардағы және де деревнялардағы патша үкіметі мен орыс
кулактары тарапынан отарлық езгіде болған халықтың немесе қазақ кедейлері
мен жалшыларының саяси және кәсіптік-кооперативтік ұйымы.
Қосшы одағының құрамына ауылшаруашылық кәсіпорындары мен жеке
шаруашылықтар, жерсіз және жері аз диқандар, мал аз малшылар мен жалдамалы
еңбекті пайдаланбайтын адал орташалар сияқты әлеуметтік топтар енді. Қосшы
одағы бұратана халықтың шаруашылықтың артта қалған түрінен алдыңғы қатарлы
түрлеріне, яғни Жетісуда шаруалардың көшпелі мал шаруашылығынан отырықшы
егіншілікке өтуіне байланысты пайда болды. Жетісуда Қосшы одағы жер
реформасы негізінде бұратана кедейлерді кең көлемдегі революциялық көтеруде
басты роль атқарған ұйымдық форма болды.
Қосшы одағы әлі де болса әлсіз ұйымдасқан еді. Себебі онда жоспарлы
ұйымдасқан жұмыстар жүргізілмеді. Бұл Қосшы одағының ішінде жағымсыз
элементтердің болуына байланысты” деп көрсетті.
1923 жыл 8 және 13 маусым аралығында Қосшы одағының Жетісу облыстық 3-
ші съезі болып өтті. Ораз Жандосов съездің ашылу мерекесінде шығып баяндама
жасады:
“Біз 8 маусым Қосшы одағының күнінде үшінші рет кездесіп отырмыз. Бұл
күні біз осы күнге дейін жасаған жұмыстарымыздың қорытындысын шығаруымыз
керек, сондықтан да менің сөзім сәлемдеме ретінде болмайды. Мен Жетісуда
болған, басынан кешірген, қол жеткізген және жеткізе алмаған істер туралы
қысқаша схемалық есеп бергім келіп отыр. Осы мақсатта патшалық Ресей
отарының езгісінде болған Жетісу облысының өткен тарихына көз жүгіртейік”.
Патша үкіметінің отарлау саясаты нәтижесінде халық байлығы шикізат
ретінде сорып алынып отырды. Осындай отарлау нәтижесінде езгіге ұшыраған
халық экономикалық жағынан әлсіреп, қайыршыланып,құр сүлдері қалған
жағдайға жетті.
“Бұл жерде біз 1918 жылғы қызу революция кезінде орыс кулактары мен
казактарының жерлерін тартып алып жерсіз кедейлерге беру жұмысын сол кезде
бастаудың орнына 1921 жылы бастап отырмыз. Ресейдің орталығында жүріп
жатқан революциялық өзгерістердің Жетісуға кешігіп жетуі қазақ халқының
отарлық езгіден әлі де құтыла алмай, мәдениет пен білімнен артта қалуын
түсіндіреді.
Соған қарамастан біздің 1921 жылдан бастап жүргізген жұмыстарымыздың
нәтижелері көзге көрініп тұр.
Таптық жіктеу саласында да біздің жұмыстарымыздың жемістері бар,
себебі Қосшы одағы - бұл кездейсоқ ұйым емес, бұл қазақ еңбекшілерінің
жерге деген күресі нәтижесінде туған ұйым. Бұл біздің жұмыстарымыздың ең
үлкен жемісі.
Енді біз атқаруымыз тиіс болған бірақ атқармаған жұмыстар туралы
айтамын.
Жер мәселесінде біз кедейлерге, жерсіз және жері аз шаруаларға жер
бердік бірақ бұл жұмысты аяғына дейін алып бармадық” .
Жер реформасын жүргізу барысындағы қателіктерін айта отырып Ораз
Жандосов, реформа барысында өздігінен тартып алынған жерлерді азат етіп,
қазақ байлары мен орыс кулактарының жерлерін кедейлерге алып беру саясатын
жүргізбегендігі туралы айтты. Осы жұмыстарды жүргізбегендігі туралы айтып,
енді тікелей жерге қоныстандыру мәселесін қойып, соы арқылы жерлерді
мемлекет қорына тартып алып, еңбекшілерге беру қажеттігін айтты.
Таптық жіктеу жұмыстарын Қосшы одағы үстірт, әкімшілік, механикалық
жолмен жүргізді. Халық тобы жанама түрде ғана қатысты, кедейлер бұл
процеске тікелей, белсенді түрде қатыспады.
Кеңес үкіметін беккемдеу саласында ауылдар мен қыстақтарда жұмыс
істейтін кеңестер жоқ, кеңес төрағасы ғана болды, Орталықтан бұйрық келсе
ғана атқару тапсырылған тұлғалар ғана бар. Осыдан аудандық және болыстық
органдарды бұрмалау, келіп шығады, себебі ауылдарда адал, нақты кеңестер
жоқ, жоғарыда тұрған органдар анықталмайынша, ел басында шенеуніктер ғана
болатын еді.
Жаппай қозғалыстар жасап, кедейлердің мүддесі жайлы қызыл кеңірдек
болып айқай салғанмен де, жетістіктерге алып келетін бір-ақ жол бар, ол
революция барысында еңбекшілердің мүдделері үшін иеленуге тиіс болған
жерлерді ұйымдасқан, заңды түрде иелену болды.
Ораз Жандосов сол жылы Қосшы одағы туралы жасаған қорытынды
баяндамасында өздерінің іс жүзінде емес, сөз жүзінде істеп келе
жатқандықтарын айтты.
Байлар мәселесі жайлы дауды малдың санымен ғана шешуге болмайтын еді.
Егер байлар кеңес үкіметіне қарсы көтерілістер ұйымдастырып жатпаған болса,
онда өздігінен өмір сүріп,байып, өзінің шаруашылығын кеңейте беруін
қолдайтын ұсыныстар жасады.
Егер байлар ауылдар мен қыстақтарда кедейлер үстінен билік жүргізуге
тырысқан атқамінерлер болса, онда олар нағыз контрреволюционерлер еді.
Оларға қарсы күресу керек. Байларға деген осындай қатынастарда болуға
шақырды. Бұл шындығында да нағыз демократияшыл әрекет еді.
Қосшы одағының саяси қызметіне кедергі жасап отырған келесі дұшпан
ретінде Жандосов шенеуініктерді көрсетті. Бұл шенеуініктер қатарына отаршыл
патша үкіметі мен асыра сілтейтін шенеуініктер жатты. Олар кеңес үкіметі
мен еңбекшілер тобы арасындағы делдалшылар, олар органдар мен халық
арасындағы бағытты жаулап алған еді. Мұндай шенеуініктерге орыстар мен
қырғыздар да жатты. Шенеуніктердің әрқайсысы өздері жақын тұрған
территориялық бірлікпен байланыс орнатуға тырысады. Осы әкімшілік
территориялық бірліктің барлық жұмыстары сол шенеуінік арқылы ғана өтеді.
Ол еңбекші бұқараға көмек беруге ұмтылмайды, ол тек қана өз қалтасын
толтыру үшін отырған адам. Осындай шенеуініктер кеңес аппараттарында немесе
үкімет органдарында отырғандарына қарамастан олармен күресу қажет еді.
Өкінішке орай соңғы кездері де Қосшы одағының арасында да алауыздық
күшейіп кетті. Мұндай жағдайда Қосшы одағының өмір сүруі мүмкін емес. Егер
болашақта Қосшы одағында жағдай осы күйінде қалатын болса, онда одақ
таратылудың алдында тұрды.
Егер де соңғы екі жыл ішінде Қосшы одағының құрамындағы диқандар мен
малшылар кооперация түрінде ұйымдаса алмаса, онда Қосшы одағы өмір сүруін
тоқтатуы мүмкін еді. Қосшы одағы күнделікті экономикалық мүдделер негізінде
ұйымдасуы және кооперативтік шаруашылық құруы қажет еді. Бұл бірінші жолы.
Екінші жолы – бұл батрақтар секциясы күшейіп, Қосшы одағының басқа
мүшелерін ұстап тұруы қажет болды.
Осындай Қосшы одағының басына таралып кету қаупі төнген кезде
көрнекті мемлекет қайраткері Ораз Жандосовтың Қосшы одағында қазақ
кедейлері мен шаруаларының рөлін күшейту саясаттарын жүргізу нәтижесінде
Қосшы одағының беделі ауылдар мен селолар арасында арта түсті. Осындай
қажырлы еңбегімен көзге түскен Ораз Қиқымұлы Жандосов 1922 жылдың 3-ші
қыркүйегінде Түркістан партисы Орталық Комитетінің үгіт-насихат бөлімінің
меңгерушісі қызметіне тағайындалды. Алайда білімге деген құштарлық оны
Мәкеудегі Тимирязев атындағы ауыл-шаруашылық академиясына алып келді. 1923
жылдың қыркүйегінен 1924 жылдың қазанына дейінгі аралықта ол осында студент
болды. Туған өлкесі оны, тағы да аса маңызды жұмыстарға басшылық етуге кері
шақырып алды. Ораз Жандосов 1925 жылдың 18-сәуірінде Қазақ өлкелік партия
комитетінің үгіт-насихат бөлімінің меңгерушісі қызметіне тағайындалды.
Ол 1926 жылы Қазақстан астанасы Қызылордада тұңғыш кәсіби Қазақ драма
театрын ашуға белсене қатысты. “Еңбекші қазақ”, “Лениншіл жас”, “Әйел
теңдігі” тәрізді күнделікті басылымдар жұмысын жандандырды.
Осы жылдары Ораз Қиқымұлы Жандосов 1921-1922 жылдардағы реформаны
жүргізу кезінде басшылыққа алған принципті тағы да ұстанды. Ол қазақтарды
бірінші кезекте жерге орналастыруды қолдады. Ал 1918 жылға дейін
Қазақстанға қоныс ауып келген орыс, украин, өзбек халықтары екінші кезекте,
1922 жылдың 31- тамызынан 1924 жылдың 7-ші тамызына дейінгі аралықта өз
бетімен қоныс аударғандар үшінші кезекте жерге қоныстандырулары керек деген
пікірді ұсынды.
Бұл тезис авторы Ораз Жандосов екендігі туралы 1929 жылғы Ахмет Байтұрсынов
ісі бойынша тергелген Байділдин былай деді: “...Партияның бесінші
конференциясына арналған жер мәселесі жөнінде тезистерді Жандосовтың өзі
жазып шықты... Шынымды айтсам, бұл тезистер әуел бастан-ақ маған ұнамады.
Өйткені, ұлтшылдық исі аңқып тұрған құжат болып көрінді”.
Ораз Жандосов өзінің өмірбаянында былай деді: “Басқа партияларда
болғаным жоқ. Оппозицияларға қосылған жоқпын, олармен қызу күрес жүргізуге
ат салыстым. Бірақ ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.