Тұрар Рысқұлұлы туралы мәліметтер

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 22 бет
Таңдаулыға:

Тұрар Рысқұлұлы
(1894-1937)
Тұрар Рысқұлұлы 1894 жылдың желтоқсан айында Алматы облысының Талғар
ауданында қазақ-түркі отбасында дүниеге келген. Тұрардың әкесі Рысқұл
Жылқыайдарұлы 1905 жылы Жетісу өңіріндегі ұлт-азаттық көтеріліске, яғни
басқыншы орыстарға қарсы соғысқа қатысқаны үшін тұтқынға алынған. Кейін
Сахалинге (Сібір) жер аударылған.
Тұрар Рысқұлұлы әкесі тұтқынға алынып жер аударылғаннан кейін де оқуын
жалғастырған. 1907-1910 жылдарда ол Әулиеата уәлаятына қарасты Мерке
қалашығында оқиды. Одан кейін қазіргі Қырғызстанның астанасы Бішкек
қаласында оқиды және 1915 жылы осында ауылшаруашылық техникумын бітіреді.
Сонан соң Тәшкендегі педагогикалық институтты тәмәмдайды. Тұрар Рысқұлұлы
туралы сөз еткенде біз алдымен оның нағыз ұлтжанды тұлғалардың бірі
болғанын айрықша атап көрсетуіміз керек. Ол Алаш партиясының
бағдарламасына сай жұмыс істеді. Алайда, өзі ішінде жүрген жағдайлар оның
ашықтан-ашық алашшы ретінде көрінуіне мүмкіндік берген жоқ. Бірақ біз Тұрар
Рысқұлұлының шынайы алашшы болғанын кесіп айтуға тиістіміз. Міне, сондықтан
да Тұрар Рысқұлұлы ұзақ уақыт бойына бақылауға алынып, ақыры 1937 жылы
шейіт етілді.
Тұрар Рысқұлұлына баға беру үшін оның өз Отаны - Түркістанға көрсеткен
теңдесі жоқ қызметіне қанық болу қажет. Тұрар Рысқұлұлының патшалық Ресей
үкіметі 1916 жылдың өзінде-ақ тұтқындаған. Өйткені, ол 1916 жылғы
көтерілісті қолдаған болатын.
Түркістанда коммунистер орныққаннан кейін Тұрар Рысқұлұлы бірқатар
жауапты қызметтер атқарды. 1919 жылы Түркістанның денсаулық сақтау
комиссары (министрі) болып тағайындалды. 1920 жылы Түркістан орталық атқару
комитеті төрағасының орынбасары, өлкелік партия комитеті президиумының
мүшесі, Мұсылман бюросының және Түркістан атқару комитетінің төрағасы
қызметтерін иеленді. 1921-1922 жылдарда Мәскеуде, ұлттар комиссариатында
Сталиннің орынбасары болды. 1923 жылы Түркістан халықаралық комиссарлары
кеңесінің төрағасы болып тағайындалды. 1924-1926 жылдарда Коминтерннің
шығыс бөлімшесі-бастығының орынбасары, 1926 жылы Қазақстан КП ОК-нің
насихат бөлімінің меңгерушісі, 1926 жылдан 1937 жылға дейін РСФСР халық
комиссарлары кеңесі төрағасының орынбасары болып істеді.
Коммунистер билігі кезеңінде бүкіл Түркістан көлемінде мұндай жауапты
кызметтер атқарған (қазіргі Дінмұхамет Ахметұлы Қонайды есептемесек)1
екінші бір қазақ түркісі болған жоқ. Міне, осындай қызметтерде жүріп те
Тұрар Рысқұұлы Отанының биік мұраттарын әсте ұмытқан емес. Бұл бағытта
қолынан келген бар мүмкіндіктерді пайдалана отырып еңбек етті. Өзі
коммунистердің жауапты қызметтерінде болуына қарамастан ол коммунистерге
қарсы күрес жүргізген ұлтжанды азаматтармен үнемі байланыс жасады. Мысалы,
З.У. Тоғанның Естеліктерінде айтқандарына қарағанда Тұрар Рысқұлұлы З.У.
Тоғанмен астыртын кездесіп, оған кейбір жазба материалдар берген (37-бет).
Аталмыш Естеліктерінде (385-бет) З.У. Тоған тағы да көбінесе бақылау
астында болғандықтан, біз Тұрар Рыскұлұлын кездестіре алмайтынбыз деп
жазады, З.У. Тоғанның және сол Естеліктерінде баяндауына қарағанда Әнуар
патша дін жолында өлтірілген күндерде Ташкент төңірегінде өткізілмекші
жасырын жиынға үнемі бақылауда жүргендіктен қазақтардан Әлихан
Бөкейханұлы, Тұрар Рысқұлұлы, Ахмет Байтұрсынұлы, Мұхаметжан Тынышбайұлы,
өзбектерден Мүнәууәр қары сияқты кісілер бара алмаған.
Тұрар Рысқұлұлы коммунистердің жауапты қызметтерін атқара жүріп,
коммунистерге, яғни орыстарға қарсы Баршаға теңдік берілген болса, еңді
әркім өзінің ұлттық өмірін өзі қалаған сипатта ұйымдастыра алады. Бұл
туралы өздерің де бірнеше рет мәлімдедіңдер2. Олай болса, патшалық Ресей
қанап келген ұлттар бұдан былай азат, соңдықтан түркістандықтар өз
қалауынша әрекет жүргізуі керек дей отырып күресті. Осыған орай Тұрар
Рысқұлұлы Түркістанды бөлшектеуден құтқару үшін 1920 жылғы 12-18 қаңтарда
мәжілісі болып өткен Түркістан Мұсылман бюросының құрамындағы және
Түркістан коммунистік партиясы 5-конференциясындағы ең беделді тұлғалардың
бірі ретінде төмендегілерді талап етті:
1. Түркістан автономиялық республикасы Түркістан Республикасы деп
аталуға тиіс;
2. Түркістан коммунист партиясы Түркі коммунистік партиясы деп
аталып, Мәскеуге бағынышты емес, тәуелсіз партия болуы керек;
3. Түркістанда мұсылман-түркі армиясы құрылуға және мұсылман емес
әскерлер Түркістаннан әкетілуге тиіс;
4. Түркістан Республикасының өз алдына бөлек конституциясы болуы керек;
5. Сыртқы істер, әскери қызмет, қаржы-қаражат және сауда түркі
республикаларының өз құзырында болуға тиіс.
Тұрар Рысқұлұлының бұл талаптары жоғарыда аталған конференцияда
мақұлданған болатын. Бірақ советтік Ресейдің Түркістан майданындағы
қолбасшысы Фрунзе бұған келіспеді. Ал оны Ленин және Сталин сияқтылар
қолдады. Қысқасы, Тұрар Рысқұлұлының талаптары ақыры озбырлықпен
қабылданбай тасталды.
Тұрар Рысқұлұлы бұған тоқтаған жоқ, күресін жалғастырды. Түркістан
коммунистік партиясы Мұсылман бюросының 1920 жылғы ақпан айындағы
мәжілісінде төмендегідей қаулының жобасын ұсынды:
...түркілерді татар, қырғыз-қазақ, өзбек т.б. атаулармен бөлшектеу
идеясы шағын республикалар күру жөніндегі көзқарастар насихат жолымен
тоқтатылуға және тіпті РСФСР-дың құрамына енбейтін түркі халықтарына
біріктірілуге тиіс, ал бұған қазіргі кезде мүмкіндік болмаса, онда түркі
халықтарының жер тұтастығы қамтамасыз етілуі қажет..
Тұрар Рысқұлұлының бұл талаптарын да, олардың мәжілісте мақұлданғанына
қарамастан, Ленин мен Сталин қабылдамады. Қорыта айтсақ Тұрар Рысқұлұлы
ұлттық армия құру, ұлттық партия (коммунист партия болса да) ұйымдастыру,
орыс көшпенділерінің Түркістаннан әкетілуі, жалпы алғанда бүкіл Шығыстың
Батыс пен Еуропаның және Ресейдің билігі ықпалынан құтқарылуы үшін тұрақты
түрде күрес жүргізді.
Тұрар Рысқұлұлының жарияланған еңбектері көп. Онын жарық көрген
еңбектері мен мақалаларына өзі 1937 жылы шейіт етілген соң тыйым салынды.
Тұрар Рысқұлұлы тұтқындалып шейіт етілгеннен кейін Тұрар
Рысқұлұлшылдар деген айыптаулармен оған жақындығы белгілі болғандар да
тазартуға ілікті.
Әр өңірдің еліне елеулісі, халқына қалаулысы, есімін есіне ұзақ сақтар
еңбегін жыр қылып мақтар ерлері болады. Ондай суға түсіп, отқа күйген,
сол үшін халқы сүйген сабаздар әркез ел есінен шықпайды, тарих топырағының
астында жатпайды. Олар хан қаһары, өкімет өктемдігіне ұшырап, жау деп
жарияланса да, халқына қарсы қойылып, құбыжық делінсе де жұртына жат
көрінбейді, елі олардан безінбейді, өндірім, өзегім деп өзіне тартып
тұрады, реті келгенде іш бұрады. Шындық жеңіп, заман түзеліп, өкілдік жетіп
арыстары ақталса, олармен халқы қуана-қуана қайта қауышады, құшақ айқастыра
арқа қағысады.
Мұны өз басымыздан өткеріп, бұл шындықтың дәлелдерін көп көріп
жатырмыз. Кешегі өзі де, сөзі де арам, ісі де, түсі де арам деп елді
безіндірген хан-сұлтан, би-бектерімізбен, молда-қажы, бай-батырларымызбен
қайта жүздесіп, байыппен бақұлдасып, жаламен жат болғанымызға көз жеткізіп
отырмыз. Сонау Әбілхайыр, Абылайдан бастап, Кенесары - Наурызбаймен қостап,
Алаштың ақ тулы азаматтарымен, кешегі қызыл қырғын құрбандарымен
арыстарымыз, ардақтыларымыз деп алақайлап амандасып, мәре-сәре
болудамыз.
Сөз жоқ, бұлардың әр қайсысының ел игілігіне еткен, елеп ескерер елеулі
еңбегі бар. Бірі халқымызды ұлт ретінде құрып бітуден қорғаса, бірі еңсесі
басылып, өмірбақи езгіде қалудан сақтады. Енді бірі оның қазақ атын
асқақтатып, әлем аренасына, шығарса, тағы бірі халқымыздың санасын оятып,
саяси, мәдени, қоғамдық жағынан дамуына зор жігер-қайрат көрсетті.
Осылардың ортасында Т. Рысқұловтың да өз орны бар. Бүгінде есімін еңселі
етіп, атағын арзандатпай, халқының аяулысы ретінде абыройын асқақтатып, бас
идіріп отырған Тұрар құдіретінің сыры неде? Тұрар тұғырының биіктігі, Тұрар
тұлғасының ірілігі неде жатыр.
Біздіңше, мұның сыры көп нәрседе жатыр. Ең алдымен, Тұрар бұрынғы Совет
еліне, оның ішінде өзін басқаларға бас ие, ұлы халық санаған орыс
ағайындарға, қала берді, әлем елдеріне дүниеде қазақ деген халық бар
екендігін, оның да үлкен жүректі, биік парасатты, жұрты үшін жанын қыйуға,
қанын төгуге дайын тұратын, көш бастап көсем болуға, сөз бастап шешен
болуға жарайтын өрелі ұл-қыз өсіргенін мойындатты. Ресейдің бірсыпыра
толымды тұлғаларының өзі Тұрар туралы мынадай мінездеме беруге, мақтау
айтуға мәжбүр болды.
М.В. Фрунзе: Мұсылман коммунистерінің ең ірі өкілдері қазақтан
Рысқұлов, өзбектен Өлкелік Комитеттің төрағасы Тұрсын-Ходжаев. Біріншісі
көзге ерекше түседі. Ол ақылдылығының үстіне, үлкен, қажыр-қайрат, аса
салиқалы мінез иесі.
В.В. Куйбышев: Рысқұлов – ерекше, біртуар адам. Москвада шыңдалса,
одан аса көрнекті коммунист шығады. Сондықтан да оны Москваға, Орталық
Комитеттің қарауына алдыру аса қажет.
Осылайша Тұрардың өз кезінде ақ дегені — алғыс, қара дегені — қарғыс
болған Ленин, Сталинмен иық тірестіруі, Ресейдің ірі-ірі саяси, әскери
қайраткерлерінің оны асқақ бағалауы, шетел ғалымдарының назарына ілінуі,
жергілікті ұлттан шыққан белгілі коммунист, ірі мемлекет қайраткері деп
тануы — қазақ халқын тануы, оның да ірі тұлғалар бергенін мойындауы. Осы
үшін де халқымыз Тұрарды тұлға деп біледі, оның құдіретін көкке көтереді.
Т. Рысқұловты халқының асқақтата ардақтауының екінші сыры — ол өз
ұлтының ар-ожданы, намысы болды. Қазақ халқының тағдыр-талайы, ұлттық іс-
қимылы, дәстүр-салты сынға түсер сәттерде оның қадір-қасиетін, ар-намысын
көп ретте Тұрар қорғаған. Бұған дәлелдер: 1916 жылы ұлт-азаттық көтерілісі
басталысымен Тұрар Ташкенттен Меркеге келеді. Орталықтағы жалшы,
батырақтар мен ауыл кедейлері не істейміз, күресті қалай жүргіземіз? деп
одан ақыл сұрайды. Тұрар орыс шаруаларымен ынтымақтасып, күресті патша
шенеуніктеріне қарсы жүргізіңдер деп кеңес береді. Жасырын жиындар
өткізіп, көтеріліске жұртты көптеп тартып, бағыт-бағдар сілтейді. Бір қудың
берген хабарымен мұны учаске приставы Лундин сезіп қойып, шақыртып жауап
алады да, Тез Ташкентке кет, әйтпесе айдатып жіберемін деп қорқытады.
Тұрар ел-жұртының ар-намысын өз басының амандығынан жоғары қойып
көтерілісшілер қатарында қалады.
1920 жылы көктемде Түркістан жетекшілерінің арасында әртүрлі мәселелер
жөнінде пікір таласы жүрді. Сонда орталықтан келген кейбір өкілдердің
жергілікті ерекшеліктерді ескермеу, тұрғылықты ұлттардың салт-сана
дәстүрімен есептеспеу ыңғайы байқалды. Бұл да ел-жұрттың ар-намысына тию
еді. Бұған Тұрар үзілді-кесілді қарсы тұрған. Түрккомиссиядан қолдау
таппаған кейбір мәселелерді шешу үшін Ленинге дейін барған.
1923 жылдың маусымында Орталық партия Комитетінің ұлт қайраткерлерімен
өткізген ІV кеңесінде Тұрар барлық халықтар көсемінің ұлт саясатын
жүргізудегі Ленин белгілеп берген бағыттан айни бастағанын байқаған И.В.
Сталин Т. Рысқұловты М.X. Сұлтан-Галиевпен байланысы бар деп айыптаған.
Сонда Тұрар: Менің ешкезде Сұлтан-Галиев көзқарасының ықпалына түсуім
мүмкін емес. Бұл орайда мен өз жөнін білетін адаммын, өз көзқарасымды
жасырмаймын. Сталин жолдастың кінәлеуі дұрыс емес. Сталин қателесіп отыр,
— деген. Бұған Сталин лайым солай болғай (дай бог) деген де қойған.
Бұл ретте де Тұрар әрі өзінің, әрі қазақ ұлтының ар-намысын қорғаған.
Қолдан арам ниетпен жасалып, Қазақ жерін жайлаған 1931 жылдардың
басындағы аштық туралы, сондағы қазақ халқының өмір сүруге адамдық құқықтан
жұрдай болуы, елдегінің табанға салынып тапталуы туралы Сталинге
айналасында, совет құрылысында, экономикада жатқанын айтты.
И.В. Сталинге хатында Т. Рысқұлов Аштық пен індеттің салдарынан
бірқатар қазақ аудандары мен қоныс аударушылардың арасында өлім-жітім
орталық органдардың шұғыл араласуын қажет ететін ауқымға жетіп отыр. Қазақ
халқының белгілі бір бөлігіне қатысты Қазақстанда пайда болған мұндай
қазіргі жағдай өзге өлкенің, не республиканың ешқайсысында орын алып
отырған жоқ, — деп жандаусын батыл шығарады. Не қыларын білмей есеңгіреген
елдің ерсілі-қарсылы босып кеткенін, олардың өлігі қала мен далада, қыр мен
сайда, жатқанын еңірей ескертті. Бұл жөнінде жасқанбай небір жан-
түршігерлік факт-деректер келтірді. Мысалы, Сарысу ауданындағы 7000
түтіннен тек 500 түтін қалған...

1921 жылғы жер реформасының әлі де жүзеге асырылмай отырғанын ашына
айтты. Осымен байланысты үкімет орындарының алдына жер реформасын тұрақты
жүзеге асыру, бұл ретте ұлттар арасында іріткі салуға жол бермеу, жергілікй
халықтарға мемлекет тарапынан көмек көрсету, жер салығын, баж салығын алуда
олардың жағдайын ескеру, реформа жүргізуге бүратанахалық өкілдерін көптеп
қатыстыру сияқты нақты міндеттер қойды.
Түрксіб темір жолының экономикалық қажеттігіне Тұрар 1924 жылы-ақ кітап
арнады. Онда бұл желінің Қазақстан күш-қуатын Сібірмен байланыстырудағы зор
маңызын ашып берді, 1926 жылы Ресей Совнаркомы төрағасының орынбасары болып
Мәскеуге барысымен Түрксібті салуды қолға алдырды.
Бүдан кейінгі жылдардағы бүкіл әлеуметтік, қоғамдық, мемлекеттік іс-
қызметтерінде, әрбір сөйлеген сөз, мақала, еңбектері мен жасаған
баяндамаларында Т. Рысқұлов езілген, надан еңбекшілерді саналандырумен,
ағартумен болды, революция берерін, Совет өкіметінің игі ниетін
түсіндірумен болды. Провинциялық советтік өңір дерттері (1919), 1923 жылы
жазылған Партиямыздың маңызды міндеті (Избранные труды, А. , 1984, 59
және 87-беттерді қараңыз) мақалаларында шет аймақ, алыс ауыл, қыстақ,
деревняларда саяси-ағарту, үгіт-насихат жұмыстарының жоқтығын,
ықпалсыздығын пайдаланып революция жауларының жаңа қоғам, жаңа құрылыс
туралы неше түрлі өсек-аяң таратып жүргенін, еңбекші елге Совет өкіметін,
коммунистік партияны жексұрын етіп көрсетуге әрекет етіп жатқанын
әшкереледі. Бұл жаулықтың арам ниетін ашып, шындықты түсіндірді. Еңбек
адамдарын, ел жастарын партия қатарына тартып, жергілікті жерлерде совет
өкіметін нығайтуға шақырды. 8 наурыз жене Шығыс әйелі (Туркестанская
правда газеті, 8.2.1923) мақаласында Түркия, Сирия, Япония, Персия,
Монголия, Ауғанстан елдеріндегі әйелдер қозғалысының жайына шолу жасай
келіп, советтік Шығыс әйелдерінің өміріне революцияның үлкен жаңалықтар
әкелгенін паш етті. Бірақ оларды әлі де түгелдей азат етпегендігімізді,
күңдікті ұстау, малға сату, өнер-білімге үйретпеу фактілерінің кең орын
алып отырғанын атап өтті. Енді 8 наурыз қыз-келіншектерді саяси жұмыстарға
тарту, партия қатарына алу, олардың арасында мәдени-ағарту жұмыстарын
күшейту, сөйтіп әйелдерді біржолата, шын мәнінде азат етудің басы болсын
деп мәселе қойды,

Асылы, Түрар Рысқүлов әлгі ; аталған үш облысңа да бөтен емес,
үшеуінің де перзенті, ушеуінің де өкілі. Оңтүстіктің Түлкібас ауданы
— Түрардың ата-бабасы мен ата- ,• анасының мекені. Бірақ жергілікті
болыс-билерден теперііп көрген аз үйлі Шілменбет (Рысқұлдың ру аты
— Т. К.] 1880 жылы үдере көшіп, \ Алматы маңындагы Шыгыс Талғар I
болысынанқоныстепкен. Түрар 1894 жылы осында дүниеге келген, кінді? қаны
осында тамған. Жақында жур налист Еркін Қыдыр Қайраткерді туған жері
Оңтүстік Қазақста облысындагы Түлқібас ауданын^ оның есімін мәңгі есте
қалдыр'у үі^ көптеген игтлікті істер атқарылудг1 деп жазды. Жақсы
шаралардЛі :күзеге асырылып жатқаны * :жақсы болған, оған
қуанам?" Түрардың туған жері — ТүлкіС^ деу дөл болмаған.. Бірақ ел-жүр™
меке'нінің де Түрарды ^з-ч(р„

Шығыс халықтарының 1920 жылы қыркүйекте Бакуде өткен I — съезінде үлт
мөселесі, отаршылдық саясат туралы жарыс сөзде Тұрар тереңнен тарта, ағыл-
тегіл ақтарыла сөйледі, Оның орынды да өткір пікірлері отаршылдардың
сүйегінен өтіп, делегаттардыңжүрегінежетті. Шешен сөзі жалындап барып
аяқталғанда, жүрт дуылдата қол соғып, үшып-үшып орындарынан түрды.
Қүлағының қүрышын қан-дырып, -зердесіне өшпестей із қалдырган Түрардың осы
сөзі туралы А, И. Микоян кейін батыл да сенімді шықты, делегатгарға қатты
эсер етті деп еске аладьт. (Дорогой борьбы, М. , 1971, кн. 1, стр. 586).
Т. Рысқүловтың белсенділігін, жалындап жанып туратындығын, ерекше
еңбеккерлігін, мақсаткерлігін Е. Д. Стасова, Г. К. Орджоникидзе, Н, Н,
Наримановтарда арнайы атап, мадақ пікірлер айтқан.
Ерекше іскерлігімен, асқан ақыл-ой парасатымен жап-жас Т. Рысқүлов
Лениннің алдына жеткен, Түркістан өлкесінің тағдыр-талайы туралы өз
бағдарламасынжасап, батыл пікір айтқан. 26 жасында РСФСР-дің үлт істері
жөніндегі халық комиссары И. В. Сталиннің екінші орынбасары болып та-
ғайындалып, онымен талай тай-таласқа түскен. 1926—1937 жылда-ры РСФСР халық
Кояиссарлары Советі төрагасының орынбасары болып, Шығыс халықтарына зор пай-
дасын тигізген, Қазақ өкілі, қазақ азаматыретінде өзін биіктен көрсете
білген_.
у*1967 лодлы Нью—Йоркта жарық көрген Орталық Азия орыс биле-ген
ғасырда деген жинақта Америка ғалымы Елена Коррер Данкос Түрардың еңбек
жолына шолу жа-сап, атқарған қызметтеріне биік баға берген. 1919 жылы
мартта, — дейді1' ол, — жергілікті партия орында"ійя* ның үйымдастыруымен
Россия коммунист большевиктер партиясының аймақтық конференциясы өтті. Стан
Рысқүлов, Түрсын—Ходжаев сияқты либералдыққа бейім лидерлер шақырылды. Май
айында бүлар Орта Азия мүсылман коммунистерінің бірінші конференциясын
өткізді. Онда отаршылдыққа, үлы орыс-шылдыққа ашық шабуыл жасалды. Олардың
жергілікті халыққа, оның үстем табына жаулық көзқарасы, қатал саясаты қатты
сыналды, бүл қаталдықтың жүмсартылуы талап етілді,
Ақыры- Рысқулов соңына ерген барлық үлтшылдар партиядан қуыл-ды.
Мүсылмандар бюросы таратыл-ды. Жергілікті үлт өкілдері қолында болған;
өкімёт пен партия жаңа
Қолдан арам ниетпен жасалып, Қазақ жерін жайлаған 1930 жыл-дардың
басьшдагы аштық туралы, сондагы қазақ халқының өмір суруге адамдық,
азаматтық қүқықтан жүрдай болуы, елдігінің табанға салыньга тапталуы туралы
Сталинге хаты да Тұрардың өз үлтының ары мен намысы болганын дәлелдейді..
Хатта Сізден осы жазбамен та-нысуыңызды және бүл іске, сол арқылы аштан
өлу қаупіне душар болған көптеген адамдардың өмірін сақтап қалуга
араласуыңызды сүраймын деп өтінуі де — халқының ар-намысын қорғауы. Кейбір
тарих-шылардың азамат соғысы жылда-рында қазақ еңбекшілері Совет өкіметін
қоргау үшін куреске енжар қатысты деген жалаға да Түрар той-тарыс берген.
Арнайы Қазақс-тандағы революциялық күрес тари-хынан деген кітапша жазып,
шындықты бүрмалаушы тарихшы-лардың төбесінен түйген,
Осының бәрі — Т. Рысқүловты өз халқының ар~ожданы, елдік намы-
сьгболғанын айқындайтын айғақтар.
Қазақ халқының Түрарды қүды-реткөруінің үшіншісыры — ол оның
жоғынжоқтағанжоқшысы, мұңын мүңдаған мүңшысы, ақылмен ара түсер жанашыры
болған. Бүл орай-да ең алдымен бүкіл түркі тектес халықтарга дербестік
әперуді ниет еткен. Олардың тәуелсіз елдігі, өзіндік мемлекеті болуын қа-
растырған. Үнемі орыс шылауында, орыс езгісінде қала бермей, бүрынгы ата-
баба дәстүрімен өз жүрт-тығымызды жасайықшы деген ойға келген, 1920 жылы
қаңтарда өткен Түркістан компартиясының V кон-ференциясында Т. Рысқүлов
өлкені Түрік Совет республикасы, ал парт-иясын Түрік коммунист партиясы
етіп қайта қүруды усынган, Ор-талықтан келген В. В. Куйбышев, Ф. И.
Голощекин, Ш. 3. Элиава қатысып отырған бүл конференция Түрар үсынысын
қуаттап, әлгідей шешім қабылдаған. БұгантекЯ. Э. Рудзутак қарсылық
білдірді. Түркістан өлкесің қолдан шығаргысы келмеген Мәскеу бүл шешіммен
мүлде келіспеді. Бір айдан соң М. В. Фрунзені жіберіп, зиянды, қате деп
тауып, ол шешімнің кушін жойғызған. Осыдан кейін Түрарга пантуркист,
панисламист таңбасы басылды.
РКП (б) XII съезінде И. В. Сталин партия мен мемлекет қүрылы-сындағы
үлттық мәселелер жөнінде баянда'ма жасады. Жарыс сөзде Түрар сөйлеп, шеткі
аймақтарда жау элементтердің үлтаралық қатынас-тарды шиеленістіріпжатқанын,
үлы-державалық шовинизм дертіне шалдыққан жергілікті советтік
қызметкерлердің лениндік ұлт сая-сатын жүргізудің жолдарын бүр-малап, оны
тізеге салып, күшпен шешу әрекетін сынады. Үлт мәселесін әкімшілік,
өктемдік шаралармен шешу'ге болмайтынын, іс жүзінде оны саяси, экономикалық
теңдік орнату арқылы гана дұрыс шешуге болатынын ескертті. Бүл мәселені
шешудің тетіктері шаруашылық са-
л^атқанын еңірей ескертті. Бүл С
жөнінде жасқанбай небір жан- к
түршігерлік факт-деректер келтірді. Р
Мысалы, Сарысуауданындагы7000 о
түтіннен тек 500 түтін калган... Но- с
ябрь айында осы ауданнан бірнеше д
жүздеген қазақтар үй-іпггерімен я
бірге үзақ жолға шығады. Жол- Т
жөнекей олардың бір бөлігі қаза б
табады. Январьдың екінші бес- • қ
күндігінде 24 өлік жинальш алын- С
ган... Әйелдер шарасыздықтан бала- қ
ларынсуғалақтырады, 5-6январьда Т
Әулиеатақаласындағы шайханалар- д
дан аязға қатып қалған 20 баланың 2
өлігі жиналып алынған және осы л
күндері84ересекадамөлген... Аягөз к
станциясының бір өзінен 300 бала б
жиналып алынған. (Ьсында бір қазақ б
әйелі өзінің екі баласын поездың қ
астына тастаған. Ал Семейде тағы 1
бір қазақ әйелі екі баласын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.