Сәтбаев – академик

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе 4
Сәтбаев – академик 5
Балалық шағы. Оқу жылдары 5
Үлкен Жезқазған 7
Ұлы Отан соғысы жылдары 9
Қазақстан Ғылым академиясының ашылуы 11
Геология ғылымдарының институты 12
КСРО Ғылым академиясы және қоғамдық қызметі 12
Ұлы тұлға 13
Қолданылған әдебиеттер 15

1889-1964 жж.
Қаныш Имантайұлы Сәтбаев

Кіріспе

Ғылыми еңбектері біздің еліміздің ғана емес, бүкіл әлемге әйгілі
академик Қаныш Имантайұлы Сәтбаев өзінің күллі өмірін Қазақстанның жер
қойнауындағы Отан игілігіне жұмсауға арнады.
Қаныш Сәтбаев – 640-тан астам еңбектің авторы, қазақстандық
металлогения мектебінің негізін қалаушы.
Ол Жезқазған мыс рудалы ауданын ашуда көп еңбек сіңірді.
КСРО Ғылым акдемиясының акдемігі Қаныш Сәтбаев республикамызда
ғылымның түрлі саласын дамытуға баға жетпес үлес қосқан дарынды
ұйымдастырушы, басшы да. Ол Геология ғылымдары институтын басқарды, ал 1946-
1952 және 1955-1964 жылдары Қазақ ССР Ғылым академиясының президенті болды.
Қазақстаннан шыққан тұңғыш академик Қ.И. Сәтбаевтың ғылымды дамытуға
сіңірген зор еңбегі жоғары бағаланды: ол төрт мәрте Ленин орденімен, екінші
дәрежелі Отан соғысы орденімен, көптеген медальдармен наградталды, жаңа бір
минерал Қаныш Сәтбаевтың есімімен аталады.

Сәтбаев – академик

Қаныш Имантай Сәтбаевтың есімі Қазақстан өнеркәсібі мен ғылымының
қалыптасу тарихымен тығыз байланысты. Қ. И. Сәтбаев Жезқазғандағы мыс,
Жездідегі марганецтің елімізге үлкен қорларын ашқан тұнғыш қазақ кәсіпқой-
геологы, қазақтан шыққан тұңғыш геология-минералогия ғылымдарының докторы,
Қазақстан ғылымының гүлденуі мен оның толық практикалық қайтарым беруі
жөнінде тынымсыз еңбек еткен Қазақстан Ғылым академиясының тұңғыш
президенті, Кеңес Шығыс республикаларының ішінен КСРО Ғылым академиясының
тұңғыш академигі, ғылыми кадрлардың өсуіне қамқорлық жасаған, жастардың
данышпан тәлімгері.
Қаныш Имантайұлы еңбекке, күреске және үлкен өрлеуге толы жарқын өмір
сүрді, бойындағы барын, бірін қалдырмастан өмірінің соңғы күніне дейін
халқының, елінің гүлденіп өркендеуіне бағыштады.

Балалық шағы. Оқу жылдары

Қ. И. Сәтбаев 1889 жылы 12 сәуірде Семей губерниясы Павлодар уезі,
Ақкелін болысының 4–ші ауылында (қазіргі Қазақстан Республикасы Павлодар
облысы Баянауыл Ауданының) Теңдік поселкісінде туған.
Сәтбаевтің отаны - көгілдір көлді, гранит жартасы, қарайғалы, қайынды
орманды ертегідей сұлу Баянауыл.
Қаныштың әкесі - Имантай Сәтбаев (1845-1928) өз ортасында беделді,
көшпелі малшы болатын. Жас кезінде Омбыдағы медресе оқиды, Шоқан
Уалихановпен де таныс болатын. Әкесінің ықпалымен жас бала араб, парсы
тілдерін ықыластана үйреніп, Хафиздің, Сағдидің, Науаидің өлендерін жаттап
өсті.
Қ. И. Сәтбаевтың анасы - Әлима ( 1862-1904) кішкене Қанышқа бес жас
толмай қайтыс болады. Ол туғанда қойған қатал естілетін Ғабдулғани деген
есімінің орнына бүлдіршінге еркелетіп айтатын Қаныш есімін береді. Әлима
қайтыс болғаннан кейін оны әкесінің бәйбішісі мейірімді Нұрым аналық
қамқорлыққа алады.
Болашақ академиктің ғылымға барар жолдары соқпағы Жұмаш молданың киіз
үйінен басталды. Одан кейін аулдағы екі сыныптық мектеп, Павлодардағы орыс-
қырғыз училищесі, Семейдегі мұғалімдер семинариясында жалғасты.
Семинарияны 1918 жылы бітірген Қаныш Имантайұлы ауылына оралып,
мұғалім, одан кейін сот болып жұмыс істейді. Жас сот қазақ даласының
қоғамдық өміріне белсене қатысып, тұрғындар арасында үлкен ағартушылық
жұмысын жүргізді. Алайда, өзінің туған өлкесіне неғұрлым пайдамды тигізсем
деген ұмтылыс пен білімге деген құмарлық Қ. И. Сәтбаевты туған өлкесін
тастап, Томск технологиялық институтына оқуға түсуге талаптандырды.
Сәтбаевтың Томскідегі өмірінің кезеңдері профессор (кейінінен
академик) Михаил Антонович Усовтың есімінен тығыз байланысты. 1921 жылы
жазда Усов қымызбен емделу ішін Сәтбаев ауылына келеді, бұл кездесу – Қаныш
Имантайұлының одан арғы тағдырын айқындап береді. Осы М. А. Усов дала
бозбаласының ақыл-ойы мен жүрегіне геологияға деген қызығушылықты жағып
кеткен еді. Қаныш Имантайұлы бүкіл өмір бойы өз мұғаліміне деген
сүйіспеншілігі мен құрметін сақтап өтті.

Үлкен Жезқазған

1926 жылы институтты бітіріп, инженер-геолог дипломын алған Қ.И.
Сәтбаев Қазақ ҚСР Халық шаруашылығы орталық кеңесінің жолдамасымен Орталық
Қазақстанның Жезқазған кенішіне барады.
Жезқазған – Қазақстанның түсті металлургиясының бесігі. Ертедегі кен
қазушылар Жезқазғаннан кендердің үлкен мөлшерін қазғаны анықталды. Міне,
осы жерге, Қазақстан металлургиясының көне орталығы, 1926 жылы жас
инженер–геолог келді. Онымен бірге Қарсақпайға сол Томск технология
институның түлегі, геолог Таисия Алексеевна Кошкина – Сәтбаева да келді.
Олардың мекен-жайы республика түсті металлургиясының тұңғышы – мыс қорыту
зауыты орналасқан жер, Жезқазған ауданының әкімшілігінің орталығы Қарсақпай
кенті болды.
Қарсақпайдың сол кезде сыртқы әлеммен байланысы мүлде жоқ еді. Ең
жақын Жосалы теміржол станциясына машинамен батпақ даланың сусыз, елсіз қу
даласын басып, 400 шақырым жер жүруге тура келетін.
Сәтбаев таяуда ғана концессионер – ағылшындар қожайындық еткен
Жезқазған мыс кеніштеріне геологиялық барлау жұмыстарына басшылық жасады.
Қожайын жұмыстарының іздерін барлық жерлерін байқауға болатын: шахталар
жарамсыз, рудниктегі үйлер нашар еді. Жергілікті жұмысшы кадрлар болмады,
бұрғылау құрал–жабдықтары жоқ болатын. Жезқазған қаласының орны жусанды
дала еді. Сәтбаев бойына біткен жігерлікпен істі өз қолына алды. Алайда,
тағдыр Қаныш Имантайұлына Жезқазғанда үлкен сынақтар дайындап тұр еді.
Өйткені, Қ. И. Сәтбаев келгенге дейін Жезқазғанда барлау жүргізген
Геологиялық комитеттің қызыметкерлері Жезқазғанды шағын, келешегі жоқ кеніш
деп санады. Геолкомның пікіріне қарама-қарсы батыл қайрат көрсетудың
арқасында Қаныш Имантайұлы кеніштің үлкен болашағы барлығын көре білді.
1931 жылыдың соңының өзінде анықталған кен қорлары жөнінен Жезқазған
Кеңестер Одағындағы мыс кен орындарының арасында бірінші орынды еншіледі.
Алайда, Геолкомның белді геологтары Сәтбаетың болжамын құрғақ қиял деп
санады.
1933 жылдың ақпанында геологиялық барлау жұмыстарын қаржыландыру кенет
тоқтатылады...
Үлкен Жезқазған үшін ұзаққа созылған және қажырлы күрес басталады.
1934 жылдың аяғында ешқандай қаржы алуға мүмкіндік жоқ екенін аңдаған
Қаныш Имантайұлы көмек беру жөнінде тікелей КСРО БХШК басшысы Серго
Орджоникидзеден көмек сұрады. 1934 жылдың желтоқсанында Жезқазғанның
тағдырын шешкен Қ.И. Сәтбаев пен Серго Орджоникидзенің кездесуі еді.
1935 жылы жазда Орджоникидзенің нұсқауы бойынша Жезқазғанға баратын
темір жол құрылысы басталды, тек 1938 жылы ақпан айында ғана Жезқазған тау-
кен комбинатын салу жөнінде жарлық шықты. Жезқазған тарихының жаңа
парақтары ашылды.
1940 жылдың күзінде Қаныш Имантайұлы Ленин орденімен марапатталды. Бұл
барлық ұжым үшін үлкен қуаныш еді, Жезқазған аумағындағы кен орындары
еңбегі үшін ол КСРО Мемлекеттік сыйлығына ие болды. Қ.И. Сәтбаевтың геолог-
барлаушы ретіндегі қызметі Жезқазған-ұлытау аумағындағы табиғи байлықтарды
кешенді зерттеуге бағытталды. Жезқазғанмен қатар ол Атасу мен Қарсақпайдағы
темір кенін, Найзатас пен Жездідегі темір-марганец кенін, Байқоңыр көмірін
және көптеген басқа да кенді және кеніштерді барлаумен айналысты.
Сәтбаев Қазақстандағы қара металлургияның даму мәселесін қоюда алғашқы
қарлығаш еді.
1942 жылы Қ. И. Сәтбаевқа геология – минералогия ғылымдарының докторы
ғылыми дәрежесі берілді.
Қазақстан Ғылым академиясының президенті және Геология ғылымдары
институтының директоры кезінде де Қаныш Имантайүлы Жезғазған кендерін ең
жаңа тәсілдерінің көмегімен зерттелуіне қолдан келгеннің бәрін жасаған.
Осындай жұмыстардың нәтижесінде Жезқазған тек мыс алыбы емес, сондай-ақ
қорғасын, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.