Абылай - Орта жүз ханы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Абылай хан.

Абылай (өз аты -Әбілмансұр) (1711-1781) - Орта жүз ханы. Әкесі Уәли Түркістан қаласының сұлтаны болған. Абылай 15 шасында қазақтың жоңғарларға қарсы соғысына қатысып, асқан ерлік көрсетеді. Сонан соң Орта жүз ханы Әбілмәмбетпен бірлесіп, елді шығыстан торыған жауға қарсы күреске ұйымдастырады. 1771 ж. Әбілмәмбет өлгеннен кейін, Абылай хан болады. Ол - ақылды, шебер ұйымдастырушы, батыл қолбасшы, іскер дипломат әрі амал-айласы мол адам болған. Россия патшасы, Қытай империясы, Жоңғар, Бұхар, Хиуа хандары Абылай тұсында қазақ елімен қызу қарым-қатынас жасаған. 18 ғ-да Қазақстанды жаулап алуды коздеген Жоңғар хандығы мен Маньчжур-Қытай империясына қарсы күресте үш жүздің басып қосып, күшін біріктіруде Абылай зор роль атқарды. 18 ғ-дың орта шенінде жоңғарлар шет жағалап басып алған қазақ жерін толық азат ету үшін Абылай көп айла жасады. 1756-58 ж. Маньчжур-Қытай империясы 90 мың әскермеп шығып, Жоңғар хандығын біржолата күйретті, елін жаулап, халқын қырып салды, тірі қалғандарын құл етті. Бұл кезде Абылай орыс мемлекеті мен Қытай арасында алма-кезек дипломатиялық саясат жүргізді. Екі бірдей күшті жауға қарсы күресте Абылай Россияға арқа сүйеп, онымен одақтас болды, ал одан ызғар көргенде Қытайға қарай ойысып отырды. 1740 ж. Әбілмәмбетпен бірге Россияға бағынуға уәде етті. 1772 ж. бұл жайында екінші рет ант берді. Қазақ халқының бұдан былайғы өмірінде мұның аса ірі прогрестік маңызы болды. Абылай қазақ мемлекетін жергілікті дербес сұлтандар арқылы басқарды, шаруашылық пен сауданы дамытты, көршілес халықтармен мәдени байланысты кеңейтіі.

Әдеб. : Ңазаң ССР тарихы, 1-т., А., 1957; М ә Іп һ ү р Ю., Абылай хан хикаясы, Қазан, 1915; X а л и д ұ ғ л ы Қ., Тауарих камса-и-щарқи, Қазан, 1910; Валиханов Ч. Ч., Собр. соч., т. 1, А. -А., 1961; Материалы по истории казахских ханств XV- XVIII веков, А. -А., 1969; Казахстан в XV- XVIII веках, А. -А., 1969; Бекмаханова Н., Легенда о Невидимке (участие казахов в крестьянской войне под руководством Пугачева в 1773 - 75 годах), А. -А., 1968.

ТӨЛЕ БИДІҢ АБЫЛАЙҒА БЕРГЕН БАТАСЫ

мынадай деп жырлайды Үмбетей жырау:

Төле би батa беріп,

жайды қолын.

Қалидай нұрлы болсын оң мен солың.

Рүстем дастанындай мәшһүр болып.

Қарағым, қайда барсаң болсың жолын!

"Қанжығалы қарт Бөгенбай

Абылай хан (1711-1781)

Абылай (Сабалак) жас жігіт жалданып Төленің түйесін бағады. Бұл туралы Абылайға Бұқар жырау:

Ә, Абылай, Абылай,

Сені мен кеше көргенде,

Тұрымтайдай ұл едің.

Түркістанда жүр едің,

Әбілмәмбеттей хандарға,

Қызмет қылып жүр едің.

Үйсін Төле бидің,

Түйесін баққан құл едің, -

дейді. Бірақ Төле Абылайдың кім екенін танып біліп, оны әркез қолдап отырған. Оан Абылайдың: "Төкемнің жақсылығын екі дүниеде де ұмытпаспын" - деген бірауыз сөзінің өзі дәлел. 1729 жылы Қалмақтар Аңырақайда қатты соғысып, ақыры ойсырай жеңілді. Төле би бұл соғыста да қол бастап соғысты. Одан үлгі алған Жолбарыс, Өтеген, Сәмен, Қабанбай, Бөгенбай, Жәнібек, Қойкелді батырлардың әрқайсысы қол бастап, жоңғарлықтарға қатты соқкы берді. Осы соққыдан кейін қалмақтың ханы Қалдансерен қырғыздың манаптарын, өзбектің бектерін қазаққа қарсы салып, 1740 жылы Жолбарыс ханды өлтірді. Кіші жүздің ханы Әбілқайырдың ағасы Жолбарыс Абдуллаев өлтірілген соң онын орнына Төле хан болады. Нақ осы кезде Төле жауға қарсы күресу үшін Ұлы жүздегі ру басшыларының құрылтайын шақырады.

Албан руының батыры Қарабек бастаған бірнеше адам: "Қалмақ хандығына бағынып, соғысты тоқтату керек", - дейді. Төле бұларды "қалмақ ханына қазақты сатқалы жүрген опасыздар" - деп жиналыстан қуады. Албанның басқа батырларының бәрі Төле биді жақтап Қарабекке қарсы шықты. Төле қалған елге мынадай патриоттық сезім мен рухани күш беретін толғау айтты:

Атадан бала туса игі,

Ата жолын қуса игі.

Бетіне келер ұятың,

Өзі біліп жуса игі.

Білгеннің тілін алмаса,

Ел ішінен қуса игі.

Мұнан кейін Төле елін күреске шақырып былай дейді:

Көсіле шабар жерің бар,

Қол боларлық елің бар.

Қол бастайтын ерің бар,

Атадан қалған жолың бар.

Жай отырып құл болсақ,

Атадан ұл боп туды деп,

Кейінгіден кім айтар?

Салбырай мұңаймаңдар!

Ер басына күн туса,

Етігімен су кешер.

Ат басына күн туса,

Ауыздықпен су ішер.

Қайрат етсек қасқайып,

Киындық іс әле-ақ өтер, -

деп елге рухани күш, қажымас қайрат береді. Қазақ халқының бостандығы мен тәуелсіздігі үшін жанын қиған казақ ерлерін айтып, жауды қалай да жеңіп шығуға шақырады. Мұньшен қатар Төле би жаңадан күшейіп келе жатқан Абылайды қолдап, оны сүйеп, хан болуына қатты кірісіп, көмектеседі. Ұлы жүздің Өтеген, Сәлем, Наурызбай, Молдабай, Төлек батырлар бастаған қолдарын Абылайдың қарауына қосалы, өзі ақылшы болып, қол жинауға катысып отырады. Абылайдың айналасына Өтеген, Қабанбай, Бөгембай және Қошқарбай, Жәнібек сынды батырлар жиыльгп, үйымдасады. Бірақ жауды түпкілікті жеңуге жетпей, 1742 жылы соғыста қазақтар жеңіліп, 200 адамымен Абылай Қалдансереннің қолына түседі. Абылайды күшпен босатуға болмайтын еді. Орыс патшасы бұл кезде Қалдансеренмен қарсы болатын. Сондықтан Төле осы жағдайды пайдаланып, орыс патшасының Орынбордағы губернаторға барып, көмек сұрап, солардың көмегімен Абылай мен Өтеген батырды босатып алады. Жаудан жасқанып көрмеген Абылай үш жүздің үш адамын қатты қадірлейді екен. Сол Үшеуінің бірі - Төле би болған.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.