Төле би туралы мағлұматтар

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:

Төле Би

Бүтін билікке Төле жеткен,
Бүтін хандыққа Есім хан жеткен
Xалық

БІРЛІГІ БАР ЕЛ АЗБАЙДЫ

Халқымыэдың бақ-талайына туған кемеңгер би Төле бұкіл ғұмырын елінің
игілігіне, береке-бірлігіне арнады. Қауым-халайық дұрыс емір сүру үшін
төртеу түгел болса, төбедегі келеді, алтау ала болса, ауыздағы кетеді
деп, ел-жұртын татулық пен ынтымаққа шақырды. Жай сөз жүзінде ғана емес,
тікелей байсалды іске кірісті. Игі істі әділ би өз аулынан бастады. Ол көші-
қон кезінде кедей-кембағалдарға ат-көлігін, жүк артатын түйе бергізіп,
байғұстарды ел шаңынан қалдырмауға әрекет жасап отырыпты. Сауын сиыр, мініс
атты да бай-ауқатты ағайындарынан алып беріп, жұтаң, жоқ-жітіктерді езіп-
жаншудан, жәбірлеуден сақтапты. Міне, осы себепті Едіге би Төле бидің
аулына бір даудың мәселесімен келгенде, елдің сүттей ұйыған көңілін, береке-
бірлігін, ынтымағын көріп: Әділ бидің елін дау араламайды, әділ патшаның
жерін жау араламайды (М, Көпейұлы, № 1177) деген рас екен-ау,— деп қатты
қызығыпты.
Төле би бір жұпыны үйге алыстан ат арытып, ойда жоқта қонақ келіп түсе
қалса, құрметті мейманға жалғыз сол қараша үйдің иесі емес, тіпті бір ауыл
ғана емес, бүкіл рулы ел болып сый-құрмет көрсетеді екен. Біз осы тұста
Данагүл атты әңгімеден мысал келтірейік: Ой, Алагөздің үйіне Төле би
келіп түсіпті. Қасында бір топ жолдасы бар,— деген хабар байға да жетті.
Домаланып ол да келді. Келіп:— О, Төке!— дел сәлем беріп, шұрқырасып
жатыр.
— Төке, біздің ұйге неге түспедіңіз? Мьшау балаңызды ұялтқаныңыз
қалай?
— Халқым үшін мен Теле би болып тұрып байга ғана, барға ғана түсіп,
кедейлерді есіме алмасам, онда әділет бола ма? Байға жак боп, кедейдің
ақысын жіберсем, ондз мені жұрт әділетті деп айтар ма еді?
Мейірімім түсіп мына Алагөздің үйіне қонақ болғым келді,— деп, ұлы би
өзінің жүріс-тұрысының жай-жапсарымен қысқаша таныстырыпты. Сол-сол-ақ екен
бұкіл ел-жұрты болып Алагөзге жәрдем-көмегін бере бастағаны да қызық:
Ілездің ішінде киіз де келіп қалды. Алагөздің үйінде жоқ болғанмен елде
бар. Мал сойылып, ауыл адамдарының бірсыпырасы жиналып, әңгіме тыңдап,
Төкеңмен бірге отырды (Төле би, 1991 ж. 28-бет).
Төле би: Адамның кіндік анасы — жер. Ол жерде туады, жерде өседі,
жаратылыспен бірге жасайды. Осы себепті әрбір кісіде өзі өскен өлкенің ауа
райы іспетті мінез-құлық қалыптасады. Адамзатта өз анасы — жердің емшегін
ембей қанағат болмаса керек,— деп айтып отырады екен.
Данышпан Төле би берген серт, айтқан сөзін іспен орындаған адам ғой.
Осы себепті Қазығұрт бауырайына егін салуды көздепті. Жер бір тегіс емес,
егін суару қиын болатынын ескеріп, арық қазу жағын көп ойланып, ақыры солай
жасауға белді бекем буыпты. Есекке тас артып, басын бос қоя беріп, ілгері
жүргізіп отырып, соның жүрген ізімен арық қаздырса, бір құлақ су сарқырап
ағып беріпті. Міне, осылай жыл сайын астықты мол алады екен. Әсіресе, кедей-
кембағалдың жер айдауына, астығын дер кезінде жинап алуына мол көмек жасап
отырғаны жайлы көптеген шежірелер мен деректерде жан-жақтылы айтылады.
Атақты Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы екі сөзінің бірінде Төле биді толғап
айтып отырған. Ол ұлы би ел-жұртты нанға тойдырды, сөйтіп мал қатты жұтқа
ұшырап қалған шақта қауым-халайықтың ашықпауына жағдай жасады дей келіп:
Қайда атақты асқан бай бар болса, наурызды сол байға қылдырады екен. Үйсін
Төле билердің заманында наурыздың қадір-құны астан-тойдан ілгері болады
екен,— десе (М. Көпейұлы, № 1177) бұл өте дұрыс айтылған әділ пікір.
Төле би атамыз оңтүстікке егін салдырып, халықты аштықтан, жұттан,
тағы да сондай мың түрлі бәле-жаладан құтқарғанмен, кейбір елді-мекендегі
қазақтар егін салып, су ұстағанды, бидай орып, кетпен шапқанды мін, намыс
көрген. Төрт түліктен басқа қазақта тіршілік, хам-қарекет болады деп
ойламаған. Бұл жағдайды біз Мәйкөт пен Бөлтіріктің айтысынан ашық-анық,
айқын көреміз. Жиырмаға әлі тола қоймаған жас ақын Бөлтірік жасы жетіп егде
тартыңқырап қалған Мәйкөтке:
Бозторғай шырылдап,
Егіндерін қорысып,
Аспандағы құдайдың
Торғайымен ұрысып,—
деп, алтын астық өсіргенін бетіне кінә етіп, мін қып тақса, аса
талантты ақын Мәйкөт бұл әжуаға орынды уәж айтады, жас жігіттің бетін
жасқай отырьш:
Әулиенің үлкені —
Астананың азаны.
Түркістан дейтін қалада
Қайнап тұр ырыс қазаны.
Дәнсіз қашан бар еді,
Адамзаттың базары.
Бабаң салған диқанды
Бос жамандап оттайсың.
Құдайға болдың жазалы,
Аяқты байқап басқайсың,
Ала да бермей мазаны,—
деп Мәйкөт (Айтыс, 1965 ж. 183—184-6.) толғаса, мұндағы Бабаң
салған диқанды деп Төле биді айтып отыр. Өйткені Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы
айтқандай, алтын дән теңізін Шымкент өңірінде бір кездері толқытқан Төле би
екені дау тудырмайды. Ретті жерінде айта кетейік, Шәкәрім қажы: Ғалдан
ханның Абылайды босатқаны 1774-жыл еді. Сонда Абылайдан Ғалдан хан үш сөз
сұрапты: Бірі:
— Еліңде қой көп бола ма?— депті. Абылай:
— Көп,— десе:
— Ендеше қойшы өтірікші, қой ұры деген сөз бар еді. Еліңнің ұсақ
жанжалы басылмас,— депті.
Екінші сөзі:
— Еліңде сиыр, жылқы көп пе?— депті. Абылай:
— Көп,— десе:
— Ендеше елің еңбексіз сүт пен қымыз ішіп, ет жеп балалары ақымақ
туады десеңші,— депті.
Үшінші:
— Елің егін сала ма?— десе:
— Салмайды,— депті.
— Олай болса, жер емшегін ембеген ел әлі де болса неше аударылып,
қозғалып, жуырда орнықпас,— депті (Түрік, кыррыз, қазақ һәм хандар
шежіресі кітабынан, 1911 ж. Орынбор). Мінеки, бұл тарихи уақиғадағы
көрсетілген деректерге қарағанда, Арқа елі де жаңағы Кеген ауданының ақыны
Бөлтірік сияқты Төле би заманында егінмен айналыспаған болып шығады. Ал
Абылай хан ажал жастығына басын қойғанда, Бұқарекең айтқан екен,— дейді
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы:
Қайғысыз ұйқы ұйықтатқан, ханым-ай,
Қайырусыз жылқы бақтырған, ханым-ай,
Қалыңсыз қатын құштырған, ханым-ай,
Үш жүзден үш кісіні құрбан қылсам,
Сонда да қалар ма екен қайран жаның-ай,— дегенде Абылай хан:
— Тоқта, тоқта бұлай десең, мен діннен шығамын, сен жалғаншы
боласың! Қанша жыл өмір сүргенмен, қазақты билеп-төстегенмен,
қазақтың арқасын тамға, аузын нанға сүйегенім жоқ, бұл бір.
Ақбоз аттың құнын ер құны болсын деп кесім кестіргенім жоқ,
мұнымен екі. Мылтығын құралайдың көзінен өткізетұғын мергеннің құны екі
ердің құны болсын деп, ұста мен етікшінің құнын қатын құнымен бір бәс
қылып, жарты құн дегізіп кесім кестіргенім жоқ. Осы үш арман сүйегіммен
бірге көріме түсті деген екен,— депті деп (№ 1177, 34-6)
Мәшекең жазса, бүкіл өмірін Еңсегей бойлы Ер Есім дастаны мен Төле
бидің тарихын өрнектеуге арнаған Қазанғап Байболұлы: Сол күндерде Төле
би Жер емшегін ембей болмас,— деп отырыпты. Елді бастап, көшпенділікті
тастап, жеті арық қаздырған еді. Осы күндерде белгісі бар
дейді,— деп, әрі қарай шежіреші ақын ойын өлеңмен сабақтайды: Қоймайсың
көш деп, халқым-ау, Біреуің емес, барлығың. Менде қасірет көбейді, Енді
айтайьш анығын. Халайық жолға кірсекші, Жер емшегін емсекші, Орнықты болмай
болмайды, Арпа-бидай ас деген, Алтын-күміс тас деген. Қазыналы гауһар
зеріңнен, Төрт түлік жиған малыңнан, Күндердің күні келгенде, Біреуі артық
наныңның,— (234—235-6) деп, Төле би атамыздың атынан жалпақ жұртқа ұран
салыпты. Қ. Байболұлы бұл жағдайды 1718-жылы болып еді, әз Тәукенің қайтыс
болған кезітін дегенді тағы да ескерте кетеді. Дәл бұл кез ұлы ханымыз
Абылайдың жеті жастағы кезіне мөлшер боп келеді.
Мінеки, осы келтірілген бірнеше мысалдың өзінен-ақ Төле бидің
егіншілік жұмысымен ерте араласқанын көреміз. Бұл да ұлы бидің халықтың хал-
жағдайын жан-жақты ойлағанының, елді сүттей ұйыған береке-бірлікке
шақырғанының белгісі.
Адам баласының құдіреті еңбекте, еңбек еткен жанда ауыз бірлік
болады, өйткені адал жұмыстың түбі зейнет,— дегенді де Төле би өз
заманында халыққа өсиет етіп көп айтқан, көп толғаған. Атамыздың бізге
жеткен:
Қарап отырғанша,
Бір нәрсеге жарап отыр.
Кәсіп болмай,
Нәсіп болмас,—
деп келетін ұлағатты нақылында қаншама мән-мағына жатыр. Халқымызда
Маңдай тер, табан ақының төлеуі өтелмей қалмайды, Алланың өзі сайтанның да
еңбегін жемеген дейтін аңыз бар. Тіпті қарапайым екі қазақтың бірі білетін
Еңбек қыл да, міндет қыл деген дұғадай естілетін сөздің ішкі астары мен
тереңдігінде еңбектің бағасы дөп басып айтылған ғой.
Көзінің тірісінде алты алашқа атақ-абыройы аспандап жеткен киелі
бабамыздың қасиет-қадірі болашақты болжай білетін асқан даналығында екені
сөзсіз. Орайы келген соң айта кетейік, Кіші жүз елінде бір жылы қатты жұт
болып, жұрт аштан қырыларман болыпты. Сол елдің Қаражігіт деген ақсақалы
бар екен. Сол қісі өз баласын Үйсін Төле биге барып ақыл сұрап кел деп
жіберіпті. Бала барған күні мейман болып, бір-екі тәулік өткен соң, қайтпақ
кезінде Төле би:
— Балам, жай жұр ме едің, жол болсын, жұмысың не еді?— депті. Бала:
— Елім жаман жұтап, төрт аяқты малдан тұяқ қалмаған соң, әкем сізге
жіберіп еді, ақыл сұрап кел деп, қайтсек біз ел қатарына қосыламыз,— дейді.
Сонда ұйсін Төле би:
— Ә, балам, жігіт адамның қара басына үш кесір бар. Ол үш кесірдің
бірде бірінен аман болған адамның қарны ашпайды, өзегі талмайды, аштан
өлмейді, телміріп кісіге бармайды,— дейді.— Егерде сол үш кесірдің бірде-
бірі жігіт адамда бола қалса, ішсе асқа жарымайды, кисе киімге жарымайды,
ілгері басқан аяғы кейін кетіп, ғұмырында кедейліктен құтылмайды,— дейді.
Сонан басқа ешнәрсе демейді. Биде де үн жоқ, балада да үн жоқ. Әлгі сөздің
шешуін біліп кетейін деп отырғанын сезген би балаға:
— Жай тоқтадың ба?— дейді.
— Жаңағы бір сөздің аяғын біліп кетсем деп, соған қарайлап отырмын,—
дейді.
— Бәли, балам, сөздің қадіріне жететұғын бала екенсің, енді саған оның
мәнісін айтайын: Жігіт адамға бас кесір — еріншектік, ортаншы кесір —
ұйқышыл болу, кенже кесір — кежірлік. Осы үш мінез бір адамда болса, ол
адам өмірінде оңбайды, осы үшеуінің бірде-бірі жоқ болған адам кісіге
мұқтаж болмайды, күннен күнге ілгері баса береді,— дейді. Дала уалаятының
газетінде 1890-жылғы 9-санында жарияланған. Бастырушы М. Көпейұлы.
Қазақ бабамыздың жақсыдан шарапат деген терең мағыналы аталы сөзі
бар емес пе еді, Төле бидің жоғарыдағы дуалы сөзі Кіші жүз еліне құт-береке
әкеліпті. Үйсін Төле би осылай деді деп, бидің сөзін халқына жеткізіп,
жұттан бір тайлы қысыр бие қалған екен, оның өзін жалғыз осының сүті кімнің
аузына жұғын болады деп қоя берген екен. Сол биенің жалғыз тайын желіге
байлап, күні-түні ерінбестен, ұйықтамастан сауып, бір қара сабаны толтырып,
ауыл-аймағын жиып алып, тәтті қымызға тойдырыпты.
Кел, бозбалалар, еріншектікті, ұйқышылдықты, кежірлікті тастап, үйде
қарап отырмай, ер басына бір-бір қара пайда тауып келіңдер! Мұнда кемпір-
шал, қатын-қалаш, келін-кепшік, бала-шағаны әуелі құдайға, онан соң
міндетін маған тапсырыңдар,— деп жалғыз торы биені ұйықтамастан бағып,
ерінбестен сауып, соның сүтімен бәрін асырап, өзі айтқанындай бәрін
ашықтырмай асырап, сақтап, бір биенің сүтін рулы елге жеткізіп тұрды дейді.
Сонан пайдаға кеткен жігіттер жаз бір қара тауып келді, күз бір қара тауып
келді, қыс бір қара тауып келді. Ер басына бір жылда үш қарадан тапқан соң,
екі-үш жылда ел қатарына қосылып, мал малданып, алды-алдына ауыл болып
қалды дейді. Төрт-бес жылда баяғы байлығы қалпына келіп, әлі осы күнге
шейін Алшын қаражігіттің арты бай, жақсы орынды болды деп сөйленеді,— десе
бұл бір жағы ертегі, бір жағы қиялданудан туған нәрсе сияқты болып
көрінгенмен, арғы жағы шынайы шындық, ақ сөз! Біздің бұл кішкене ғана
үзіндіден байқағанымыз нағыз адал еңбек барда — адамның ішкі сарайы да,
мінез-құлқы да, береке-бірлігі де арта түседі екен. Көп болып қимылдап еді,
мал да бітті, жан да бітті. Тағы бір айта кететін мәселе, Төле бидің
ықыласы азаматқа, ауылға, елге тегіннен-тегін аумайды екен. Ұлы бидің
батасын алған қауым-халайық көгеріп-көктеп, гүлдеп шыға келеді екен.
Қазанғап Байболұлына сөз берсек:
Қазақта сансыз көп билер,
Үш биден бөлек үш жүздің,
Жеткен жоқ түгел шамасы.
Дүниеде зерек кім туған
Төледей қазақ баласы,
Билігі терге жылжыған,
Туылған айдай ел басы.
Тоғыз жаста Төленің,
Берген рас жобасы.
Бір-бір сөзі қарттардың
Аузында өлең санасы.
Жебегені жетілген,
Налығанын өлтірген (179-6).
Мінеки, біз бұл кішкене ғана үзіндіден Төле би атамыздың тоғыз жасынан
бастап ел билігіне араласқанын, іркіттей іріген жұртты сүттей ұйытқанын
пайымдаймыз. Билікті дұрыс беру аса зеректік пен парасаттылықты, жіті
қырағылықты қажет етеді. Көрегенділікпен терең толғай білетін салмақты
ақылдылық жоқ жерде іс ілгері баспайды, қайта кері кетеді. Әділеттілік кім-
кімге де керек-ақ. Шәкәрім қажы: Шыннан өзге құдай жоқ,— (Шығармалары,
1988 ж. Жазушы, 241-бет) деп, тебіреніп зарлап айтып кетсе, бұл ұлы сөзге
біз де тоқтаймыз. Ал кемеңгер Абай:
Махаббатпен жаратқан адамзатты,
Сен де сүй ол Алланы жаннан тәтті.
Адамзаттың бәріи сүй бауырым деп,
Және хақ жолы деп әділетті.
(Толық жинак, 1962 ж. 296-6).
Расында шындық бар жерде бәрі де бар. Әділеттілік те, адалдық та,
өзіне-өзі сын көзімен қарау да тек ұлы шын- . дыққа тіреледі. Өйткені
шындықта жалтақтау-бұлтақтау деген атымен болмақ емес! Біреуді жақсы көрсе
де Абай атамыз айтқандай жанынан артық сүйеді. Ал әділеттілік-тің адамзат
үшін керектігін Төле биден артық айту мүмкін емес шығар: Теңізге құйса
дария, Суының мол болғаны. Ел билеген ер жігіт Сыйласа халқы құрметтеп,
Басына бақыт қонғаны. Қольшда болса бар билік, Қараға залым болмаңыз,
Алдыңа келсе бітпес дау, Әділін айтып қорғаңыз!
(Төле би. Мұраттас, 1991 ж. 39-6).
Ұлы би кішкене ғана ұзіндіде өз ойын, арман-мұратын бәрін-бәрін жеріне
жеткізе айта білген ғой. Өзеннің тұнық болмағы басынан аққан бұлағынан
демекші, қарашаньщ жақсы болмағы билік тізгіні қолында-ғы азаматтарға
байланысты екені қай кезде де ақиқат.
Ел іші болған соң, сол халық жарық дүниеде тірлік кешіріп, күн көріп
жатқан соң адам баласының өне-бойы жаймашуақ жағдайда болуы қиын. Өйткені
қауым бір-бірімен қарым-қатынас жасамай отыра алар ма? Бірде жер дауы
болса, енді бірде жесір дауы, тағы бір әзірде барымта дейсіз бе, әйтеуір
талас-тартыссыз, дау-дамайсыз өмір жоқ. Төле бидің жастау кезінде осындай
бір қақтығысты жағдай екі ел арасында өтіпті деседі: Шу өзенінің Балқашқа
жақын жайылымына бұдан көп жыл бұрын үйсін мен арғын елінің белді бектері
таласыпты. Екі жақтың да билері бас қосып, бәтуаласа алмай отырғанда, топқа
еріп келген жасар Төле билік айтушылардың бірде-біріне толмай;
Ақты ақ деп бағалар, О, игі жақсы ағалар! Өзегі талса ел біткен Өзен
бойын жағалар,—
деп сөз бастай бергенде: Ата тұрып ұл сөйлегеннен без, ана тұрып қыз
сөйлегеннен без,— деуші еді. Мына бала кім өзі?— дейді төрдегі би. Төле
қасқая қарап тұрып:
О, би аға! Он үште отау иесі емес пе? Кінәлімін бе келіп қалсам он
беске? Сөз сөйледім, бұйыра көрмеңіз айыпқа, Ала көз болу ағайын адамға
лайық па?
Содан кейін Төле қатты толғанып, іштей тебіреніп біраз тұрады. Міне,
осы кезде баяғы төрдегі
ю
кеңесш
он бес
көңілі
Төбе би
балаға қарап; қысылма, шырақ,— деп сәл сүйеу-демеу болыпты. Осы кезде
өз ойын жұптап үлгерген Төле аңқылдап соққан ақ самалдай:
О, игі асқар тауымыз, Әділ ме осы дауымыз? Жар астында тұрғанда,
Жасырынып жауымыз,—
деп екпіндете тоқтағанда, әлгі би баланың сөзіне дән риза болып, бар
ынта-пейілімен:
Қой асығы демеңдер, Қолыңа жақса сақа қой. Жасы кіші демеңдер, Ақылы
асса, аға ғой,—
деп, барлық сонда отырған игі-жақсылардың назарын Төлеге аударыпты.
Сэл рана үнсіздіктен кейін әлгі би сөзін кайта сабақтап:
— Балам, ағалық билікті саған бердім,— деді. Бала Төле жұлып алғандай:
Сары табақтан сарқыт қайтады деген. Билікті маған берсеңіз, Шу
өзенінің оң жағын Үйсін, сол жағын Арғын жайласын,— деп билік айтады.
Бұл шешімге екі жақ та қатты риза болып, ел арасы жарасып, бітім-
берекеге келіпті. Сонда бағанағы аға би;
Үй баласы ма деп едім, Ел баласы екенсің. Ай маңдайлы арысым, Талабың
алдан өтелсін, Аулыңның таңы бол, Маңдайдағы бағы бол,—
(Ел аузынан, 1989, 28—29-бет) деп, бала Төлеге бата берген екен.
Халқымыздың Батаменен ер көгерер, жауынменен жер көгерер деген
ұлағатты сөзі бар емес пе?! Төле осы дуалы бидің батасынан кейін ел-жұрттың
билігіне араласып, ауыл аймақ арасының жыртылған жерін жамап, бұзылған
жерін түзепті.
Жетпіс жылдан артық уақыт бойы халқымыз ит мініп, ирек қамшылаған
күй кешті. Жадау-жүдеу тірлігінің үстіне өткен тарихы не айтылмай, не
айтқызылмай жабулы қазан жабулы күйінде жатты. Дәл осындай қиын жағдайға
қарамай, Қазанғап Байболұлы Төле бидің бүкіл өткен өмірінен дастан жазып
шықты. Ақын осы
11баға жетпес қымбат еңбегін қалай жазғандығы жайлы айта келіп:
Ес кіріп, етек жапқан күнімнен бір, Тарихьш Төле бидің теріп жүрдім.
Ілгерірек заманда, Бұрынғы өткен адамда. Үш би, бір хан атанып, Қазақ,
қазақ болғанда, Күні туып оңынан, Айы туып солынан, Кемеріне толғанда, Ала
байрақ, алтын ту • Ордаға толық қонғанда, Хан болып Тэуке тұрғанда,
Алатаудың төрінде, Өрдегі жаныс елінде, Атақты ғазиз Төле би Бір келіп
қапты жалғанға!
Төле би тарихы, 178-6.
Мінеки, Қазанғап атамыз заманның кері кеткен қиын-дығына қараматан, өз
көкірегінің нұрын қағаз бетіне жарқырата жайып салыпты. Біз Әз Тәуке қайтыс
бол-ғанда ұлы би өзінің досы, серігі, қамқоршысы, қорғанынан айрылғанына
аза тұтып:
Әз Тәуке, әзіз Төле едім, Жұбымнан мен айрылдым,—
(234-6.)
деп еңіресе, Төле бабамен қосылып ішің боздап сала береді. Өйткені
Тәуке ханның тұсында қазақтай ауыз бірлігі, ынтымағы, береке-бірлігі күшті
елді жарық дү-ниеден табу қиын еді. Бүкіл халық ала байрақ, алтын тудың
астына жиналып, қарсыласқан дұшпанның шаңын көкке көтеретін. Елдің тілегі-
мұраты, көксеген арманы жаймашуақ жақсы өмірінің қаймағы бұзылмаса десетін.
Бұл орайда аса салмақты, биік парасатты Әз Тәукенің рөлі айтып тауысқысыз
мол еді. Әсіресе, ханның үш бимен бірлесе отырып жасаған Жеті жарғы
заңының сол кездің халқы үшін қызметі аса зор болатын. Бұл ғажап еңбек
жөнінде сол заманның шәйірлері:
Шығайдан соң орнына Тәуке қалды, Кезінде Әз Тәуке деп атақ алды.
12
Төле, Қазыбек, Әйтеке ақылшы боп, Дейтұғын Жеті жарғы заң
шығарды,— деп жырлаған. (Қазақ батырлары газеті, 15-тамыз, 1991-
ж., № 2).
Мінеки, өткен дәуірдегі ақындар үш би мен бір ханның халқымыз үшін
істеген аса бір жауапты әрі кымбат қызметін осылай дәріптейді, осылай
аспандатып жоғары көтеріп айтады. Әсіресе Әз Тәукенің (1650— 1718) бұл бір
игілікті істе еңбегі мен зейінін ерекше атауға тиістіміз. Ескі жазбалар мен
шежірелерде оның істеген қыруар ерлігі мен асқан кемеңгерлігі молынан
дәріптелген. Айталық, С. Сейфуллин: Жәңгірден кейін қазаққа Тәуке хан
болды (1688 жылда). Тәуке хан Тәшкент ауданында тұрды. Тәуке ханның тұсында
да қазақ ылғи қалмақпен қақтығысып тұрса да өзге хандардьщ тұсындағы тыныс
алмай жөңкілу, аттаныс, шабыншылыққа қарағанда сәл шабыншылығы аздау болып,
тіршілік жасады. Бірігіп өмір сүрген қазақ, қырғыз, қарақалпақ- • тың ірі
руларында билік жүргізген алты ірі бидің аты шығады. Үлы жүзде Төле би,
(Дулат Әлібек баласы), орта жүзде — Қаз дауысты Қазыбек би, Кіші жүзде —
Әлім руынан Әйтеке би, қырғызда — Кәкім бй, қара-қалпақта — Сасық би,
Қатаған — Жайнама, басқа ұсақ рулардан тағы бір би,— деп С. Сейфуллин сол
Тэуке ханның тұсындағы халқымыздың бірлігін ханымыздың айбынды да
іскерлігін, қауым-халайықтың сүттей ұйыған ақ пейілін, тіпті қай елден
қандай мықты билер шыққанына дейін тайға таңба басқандай анық-айқын жазып
қал-дырыпты.
Тәукенің ерекше бір қасиеті ғажайып қырағылығы, шеттен келе жатқан жау
қарасын тіпті алыстан болжап, біліп отыруы. Біз осы орайда С. Сартаев пен
С. Созақ-баевтың пікіріне жүгінсек ...Тәуке хан жоңғарлардың аяқ астынан
шабуылға шығуына қарсы қазақ даласына топырақтан үйілген биіктігі он-он бес
метрге жететін әскери мұнаралар салдырды. Бір мұнара мен екінші мұнараның
арасы шамамен алғанда бес-жеті шақырым болған. Жау тұтқиылдан шабуыл
жасағанда әлгі әскери мұнара үстінде қарауылда отырған сарбаздар тез арада
от жағып, келесі көрінетін мұнараға жау келе жатқаны туралы белгі беретін
болған. Отты немесе оның түтінін көрген екінші мұнарадағылар да от жағып,
келесі мұнаралардың ұстінде отырған сарбаздарға белгі беретін болған.
Осындай стратегиялық әскери тактиканы қолдану
13нәтижесінде келе жатқан жауды бірер минөт ішінде сексен-жүз шақырым
жерден біліп, негізгі кұштерді соғысқа әзірлеп отырған (Қазақ
батырлары, 1991 ж. № 2, 15 тамыз).
Біз Тәуке ханның мол қасиетінің ішінен бір-екеуін гана мысал үшін алып
отырмыз, әйтпесе қасиетті ханның қазақ халқына жасаған абзал да асыл істері
айтып тауысқысыз. Сондықтан да ол Әз Тәуке! деп аталып, бүкіл жалпақ елге
аса қадірлі де құрметті, абзал да абыройлы болды.
Енді осы Әз Тәукенің қасындағы Жеті жарғы заң жобасын жасасқан ұш
биге келсек, оның ең біріншісі ай маңдайлы Әз Төле (1663—1756), екіншісі
қасиетті Қаз дауысты Қазыбек (1667—1764), үшіншісі Әйтеке (1666—1722)
сияқты асқан шешен еді.
Осы жоғарыда аталған үш би, бір ханның қазақтың өткен-кеткен
өміріндегі жақсысы мен жаманын, жетістігі мен кемістігін екшеп-елеп,
безбендеп жасаған Жеті жарғы заң жобасының сол кез үшін қандай міндеттер
атқарғанын Ә. Кекілбаев тереңнен терббп: ... Конститу-цияға —Жеті
жарғыға айналғаны Тәуке ханның тұсы еді. Тәуке Ақназардан кейін бір
ғасырдан астам бірге өмір сүре бастаған жаңа қауымның басындағы қасиеттер
мен қайшылықтардың бәрін ескере отырып, мемлекеттік бірлікті нығайтуға
септігі тиер моральдық үрдіс, саяси жүйе қалыптастырды. Күллі ұлттың
бірлігін қалыптастыру үшін оны құрайтын үш ұлыстың ара-қатынасын әділет
жолымен, туысқандық, ынтымақ жолымен қайта жүйеледі. Әр ұлыстың ішкі
бірлігін нығайту үшін оны құрайтын ру тайпалардың ара қатынасын әлгі қағида
тұрғысынан қайта саралап берді. Әркімнің қонысы, суы, көші-қоны, қоғамдағы
орны мен әлеуметтік сыбағасы, малының таңбасы мен дастарқан басында
ұстайтын жілігіне дейін нақтылай белгіленді. Ондай саяси-праволық жүйенің
қаншалықты өміршең екендігі Тәуке тұсында көрінді. Ел ынтымағының ондай
нығайған, ел дәулетінің ондай өскен тұсы біздің арғы-бергімізде болған
емес. Тәукенің конституциялық дәуірін жүзеге асыруда үш ұлыстың рухани
көсемдері болған Төле, Қазыбек, Әйтекенің еңбектері аса жоғары болды. Олар
тек ақыл-білігімен емес, өздерінің мінез-құлқымен де өздері жүйелеген жол-
жоралғыға лайық бола білді. Жастарына қарай емес, жолдарьша қарап сөйлеп,
харакет етті. Төленің — аға,
14
Әйтекенің — іні болуы да сондықтан (Егеменді Қазақ-стан, 1991 ж. 23
караша).
Иә, Әз Тәукенің т^сында қазақ халкы қой-үстіне бозторғай
жұмыртқалаған дәурен кешкені ақиқат. Оның ең басты себебі, халкымыздың
әділ патшаның жерін жау араламайды,— деген қанатты сөзімен
сабақтастырсақ, ел бірлігін сақтауда ошақтың үш бұтындай кемеңгер үш би мен
бір ханның қызметі қыруар.
ҰЛЫ БИДЩ АТА-ТЕГІ
Атақты Төле бидің арғы ата-тегі тарихтан бізге бел-гілі Бақтияр биден
тарайды. Бақтияр асқан бай, сөз бастап кетсе шешен, ел бастап кетсе көсем
екен. Қолы ашық жомарт жан болғаны сонша, мал сұрап келгеннің бетін
қайырмай, қалағанын беріп қайыратын көрінеді. Осы себепті жұрт ішінде
Елдің бақытына туған Бақтияр атаныпты. Өмірінде бір ауыз өтірік
сөйлемегені, кісінің ала жібін аттамағаны ушін халқы қатты сыйлап, құрмет
көрсетіпті. Бақтиярдың қадір-қасиеті, атақ-абыройы ай-рықша зор болып,
букіл аймаққа кеңінен мәлім болган деседі, ол туралы деректер мен жазылған
шежірелерде. Ол кісінің даңқының асқаны сонша, күллі ұлы жұздің ұранына
айналған. Үйсіндер жауга шапса да, бәйгеге атын қосса да Бақтияр!
Бактияр!— деп ұран көтерген. Ескі шежірелер мен көне қолжазбаларда:
Ағарыстан, Бақтияр, Шанышқылы, Бақтиярдан Үйсін, Дәулет екі ұлы,
Таубай, Серік болады Үйсіи ұлы. Таубайдан Майқы, Қоғам, Қойылдыр-ды.
Қойылдырдан тарады Тілеукабыл, Баласы Тілеуқабыл Жалайыр-ды. Майқы ұлы
Жанғабыл деп атайды, Жанғабылдан Бәйдібек жалғыз туды. Болыпты Бәйдібектің
үш қатыны, Шежіре Бәйдібектің жөнін қуды,—
деп жырласа (Қазақ шежірелері, 1990 ж. 142-6 Іле халық баспасы),
енді тағы бір шежіреде: ...Ағарысты ұлы жүз дейміз. Ағарыстан Үйсін, Абақ,
Тарақ туған екен. Абақтан Бәйдібек туады. Бәйдібектің әйелі Домалақ енеден
Жарықшақ туады және Күнбүбі (Қызай), Ақ-бүбі (Мұрын) деген екі қыз туады.
15Бәйдібектің бәйбішесінен алты ұл туған екен. Сол кезде қалың
жылқысын жау шауып, елінің шама-шарқы келмей қаша жөнеледі. Сонда Бәйдібек
бай Домалақ енені жұртқа тастап кетіпті. Жылқыны шапқан жау жұртта қалған
Домалақ ененің қара қосына бұрылыпты. Домалақ-ене оларға:
— Ей, батырлар, маған малдың сілекейі үшін бір жыл-қы тастап
кетпейшңдер ме?— деп талап қойған екен. Жортуылшылар:
— Біз саған ұстап бере алмаймыз, қандай жылқы алсаң да, өзің ұстап
ал,— дейді. Домалақ енеден күндігін алып, жұгенқұрық түспеген бір құла
айғырды ұстап алып қалады.
Жортуылшылар кеткен соң Бәйдібек бес баласымен артынан шауып келеді.
Ескі жұртта қалған Домалақ ененің құла айғырды күнделеп байлап қойғанын
көреді де бұрылып келеді. Домалақ ене оларға:
— Мен жылқының ішіндегі туын ұстап алыр қалдым, арысы жиырма күн,
берісі он-он бес күнде тағалы тай қалмай барлығы қайтып келеді, оған әуре
болып бармай-ақ қойыңдар. Ал тілімді алмасаңдар, өздерің жазымға ұшырап
кетерсіңдер,— дейді. Бәйдібектің балалары бұл сөзге көнбей, қанша
жолдастарымен жылқының артынан қуып кетеді. Бәйдібек Домалақ-енені алып
аулына қайтады.
Домалақ ене айтқандай, Бәйдібектің балалары барлық жолдастарымен
жортуылшылар жағынан оққа ұшып өледі. Аз күн өтпей Домалақ ененің жебеуімен
құла айғыр кісінейді, жау шапқан жылқының бәрі қайтып келеді. Сонда ғана
Домалақ ененің шарапаты бар адам екендігін ұққан Бәйдібек оны қадірлейтін
болады. Жарықшақ осыдан кейін туған (Жоғарыда аталған кітапта. Орысбай
шежіресі, 387—388-бет).
Енді біз осы мазмұндағы Жүсіпбек Қожа Шайхисла-мұлының шежіресімен
жүздесейік:
— Бәйдібектен Жарықшақ туыпты. Тегінде Бәйдібек екі қатын алған екен.
Үлкені Сарыүйсін, кішісі Нұрила домаланып жұретін домалақ адам
болғандықтан, Дома-лақ ене атаныпты. Сарыүйсін (бәйбіше) тоғыз ұл тауып,
оның біреуі ғана қатын алып, одан бір қыз туған кезде жұғымтал тамақ ауруы
пайда болып, қалған ұлдарының бәрі шетінеп кеткен екен. Қыз туған ұлының
әйелі де өлгендіктен, оған үйде істемші боп жүрген қырғыз қызы мен сарт
қызын алып беріп, осы екі
16
әйелден қалың Сарыүйсін аталған ел тарапты. Домалақ енеміз қожаның
қызы екен. (Жоғарыдағы аталған кі-таптан 383-6).
Біз жыр алыбы, күллі дүниені қара қоңыр дауысымен шулатқан, заңғар
талант Жамбыл Жабайұлына сөз берейік, Жарықшақтың дүниеге келуі жайында
Жәкең:
Домалақ сонда толғатты, Сырық, бақан орнатты. Бебеулетіп ананы. Бала
келді дүниеге. Қуанды ана масайрап, Қолына альш баланы. Бар денесін қарады,
Еркек бала туыпты, Бірақ басы жаралы. Ана болды назалы, Сарыбәйбіше
қылғанын, Сонда Ақылмен табады,—
(Жамбыл 1-т; 104-6.)
деп толғайды. Жәкең өте дұрыс айтып тұр. Бұл тарихи шындық. Ал тумай
жатып басы жарылған баланы қалай емдеген, қалай аман алып қалған, бұған да
біз жауапты Жамбыл жыраудан табамыз: Ол:
Кіші жүзде көпке аян, Бір оташы бар еді. Кейде еміп, кейде ембей Талып
жатқан баланы Оташы келіп көреді. Суық қолдың орны,— деп, Көзінше айтып
береді. Жарық жерін басыньщ Ойып алып оташы Тасбақаның сүйегін Жамап соған
егеді,—
дейді. Мінеки, жанашыр ағайын, ел-жұрт болып жас баланы отаіііының
көмегімен әрең аман алып қалады. Енді бұл сәбидің атын қоюда онша қиынға
түспейді. Біз тағы да да Жәкеңе жүгінеміз:
Жарық төбе болды деп, Жарықшақ ат қойды көп. Жарықшақтан туды үш ұл:
2-847
17Бірі Дулат, бірі Албан, Бірі Суан білсең бұл,—
деп Жамбыл ақын кешегі өткен шындықты ешқандай боямасыз қаз-қалпында
жеткізген.
Домалақ енеміздің жалғыз ұлы болған. Ол Жарықшақ екенін айттық. Енді
көне шежірелерде үш қызы болған деседі. Олар: Қызай (Күнбүбі),'Сыбан, Мұрын
(Ақбүбі). Бәйдібек баба Қызыр дарыған бай болған. Жылқысының көптігі
сондай, бәрі бір уақытта бір өзеннен су ішсе, өзен суы ақпай тартылып
қалады екен. Жылқыға қызықпайтын ел бола ма? Жалғыз үй отырған Домалақ
енеден қарақшылар келіп, Бәйдібектің жылқысының өрісін сұрапты. Сонда
Домалақ ене:
— Сауға берсеңдер айтайын,— депті. Ұрылар:
— Береміз, береміз,— деп уәде етіпті. Олар біраз уақыт өткен соң,
жылқыны айдап келіп, Домалақ енеге:
Қалағаның бар ма деп, Келіп сөйлей береді. Көп жылқының ішінде Тоқсан
екі құлынды Бір сары айрыр бар еді. Енесінің шуынан Басқаны тіпті көрмеген,
Шыбыннан басқа қонбаған, Желден басқа мінбеген, Мойнына құрық тимеген, Соны
рана бергін,— деп Солай жауап қылады. Құр-құр, құр жануар, Құтың менде
жануар. Бері келші бізге деп, Күдеріңді үзбе деп, Қазығың қалды менде деп.
Айғыр сонда келеді! Омырауын иіскеп, Алды айғырды жүгендеп,—
деп, Жәкең сонау ерте кезден сыр шертіп, бізге Домалақ ененің тағы бір
қасиетін ашып береді. Өмірінде жүген-кұрық көрмеген, шу асау айғырды ұстап
алып қалуы адам нанғысыз ғажап жағдай. Ал Сарыбәйбішенің сегіз ұлы жылқының
артынан қуып келгенде, Домалақ ене оларга ақылын айтады. Мұны ақын:
18
Балалар, оған бармаңдар,
Түп қазыгы бізде деп,
Таңға жуық болранда
Жылқың келер мұнда деп.
Арттан қуып барсаңдар,
Мерт боларсың, балалар,
Шылбырына оралып,
Жальгаа анам айтады,
Бірақ тілін алмады,— деп суреттейді.
Енді балалардьщ артынан Бәйдібек бабамыз келеді. Өзі ашулы, өзі
қайғылы. Домалақ енеміз ерін өте бір құрметпен қарсы алып, былай депті:
Балаларың тіл алмай, Осы жерден жөнелді. Балаларың мерт болды,
Қайтпайтұрын серт болды. Барып қара өлікті, Жалган деме мұнымды.
Домалақ ененің сөзіне сенер-сенбес болып аттанған бабамыз біраздан
соң, кері қайтады. Бұл жайында Жамбыл ақын:
Бәйдібек те жөнеді,
Қайта оралып келеді.
Балалар тегіс өліпті,
Деп жауабын береді,—
десе, бізді тұла бойымызды үрей билеп, қыршындардың ажалына іштей
қайғырып, аза тұтамыз. Осылайша Жәкең бізді Домалақ ененің қадір-қасиетін,
әулиелігін терең түсінуге үндейді. Өзі де ұлы анасына тагызым ете тіл
қатады. Домалақ ене қасиеті ақын жырында былайша түйінделеді:
Домалақтай енемнің
Қасиеті көп еді.
Таңра жуық болғанда,
Жылқы келер деп еді.
Түн ортасы болранда
Құрайт салды Домалақ,
Сары айгырдың дауысына,
Тас жаңгырды домалап.
Таң саррайып келгенде
Қалың жылқы шұрқырап,
Келеді шаңы бұрқырап.
2* • 19Аса талантты жазушы Шерхан Мұртазаның сөзімен айтқанда: Үлы
анамыздың артында батыстан шығысқа, шығыстан батысқа созылып жатқан қыруар
мол ұрпақ бар. Олардың ішінде ержүрек мықтысы да, осалы да жетіп жатыр (Ш.
Мұртаза. Қара маржан, 1979 ж. 153-бет). Төле бидің ғажап қасиеттілігі,
биік парасаттылығы оның осы Домалақ ене сияқты ұлы анасының ақ сүті дарыған
әулиелік деп білсек, артық айтқандық емес шығар! Аңыз бойынша Домалақ
ененің атасы Мақтым Ағызам қария болашақ күйеу баласы Бәйдібек бабаны
шақырып алып:
— Балам, мен саған Нұриламды берейін, тұқымың қыруар мол болады.
Жаркенттен Ташкентке дейін, Атырау-дан Алтайга шейін сенің әулетің қанат
жаяды, айрықша тапсырып айтарым, қызымды іренжіте көрме! Аялап-әлпештеп
ұста! Бұл баламның бір бойында мың қасиеті бар,— деп, екі баласына ақ
батасын беріпті.
Осы жоғарыдағы айтылған дүниенің шындықтан гөрі, аңызға жақьш екенін
VIII-ғасырда табылған тарихи ескерткіштің өзі-ақ дәлелдеп тұрғандай. Ол
мәліметте былай делінген: Ү ғасырдагы тайпа одағы Дуло, сондай-ақ біздегі
ұлы жүз құрамындағы Дулат тайпасымен бір деп қарайды. Оның бұл болжамын
теріске шығаруға мүмкіндік бермейтін... тарихи дерекке тап боламыз.
Бұл — Дуло немесе Дулат бірлестігіне тікелей байла-нысы бар —Зеленчук
жазуы. Жазу таңбаланған тастың ұзыны — 2 аршын, қалыңдыгы 2,5 вершок.
Плитаның табылган жері — Зеленчук өзенінің жоғарғы агысындағы оның салалары
Ропчай мен Кизгич аралығындағы, қа-рачайлар Эски жұрт (Ескі жұрт) деп
атайтын мекен. Жазба ескерткіш сурет ең алдымен В. Ф. Миллердің қолына
түседі де, ол таңбаларды қосып өзінше оқиды. Қалган тағы біреулер басқаша
түсінік алады... алан-осетин жазуы деуге тырысқанмен, тарихи деректер
және жазудағы таңбалар түркілерге тәндігін анықтайды. Әсіресе, таста
қашалған таңбалардың тоғызыншы жолы назарыңды еріксіз аударады. Діттей
келгенде бұл ру, тайпалар таңбасының қосындысы екені анықталады. Таңбаға
қарап ажырата келгенде, тайпа одағындағылар: Дуло, Батбай, Ад-ван (Албан),
Суван (Суан) болып шығады. Осы тастағы бұл рулардың таңбасы Н. Аристов пен
С. Аманжолов еңбектеріндегі Ұлы жүз ру тайпаласы — Дулат, Ботпай, Албан,
Суандарға меншікті таңбалармен тұп-тура, дәлме-дәл сәйкесіп жатыр. Тастағы
ру, тайпа аттарының қа-
20
зақтардағы аталған ру, тайпалармен сәйкестігі өз алдына, сөйтіп бұл
ескерткіште ертеректе әр түрлі — гунн, скиф, хазар аталған түркі халықтары
аталарының Азия мен Еуропа құрлығының көптеген жерін шарлап із қалдырып
отырғандығының тапжылтпастай тарихи айғағы, куәсі болғандай. Ә.
Нұрмағамбетов Білім және еңбек, 1986 ж. № 12, 41—43-6.).
Кәрі Қап (Кавказ) тауының бауырайынан табылған бұл ескерткіш тас бізге
көп дүниенің сыры мен сипатын ашқандай. Өзіміз осы күнге дейін XV ғасырда
өмір сүрді деп келген Домалақ енеміздің VII—XIII гасырда ғұмыр кешкендігі
анықталады.
Біздер бүгінде Төле биді қазақтың төбе биі, басына бақ-дәулет қонған,
қызыр дарыған қасиет иесі деп танысақ, жоғарыда айтқанымыздай, бұған
Домалақ ененің де үлкен шарапаты тиіп, киесінің қонғаны деп білеміз. Сол
ұшін де Домалақ ене жайлы жазылған әр түрлі шежіреден үзінді ұсындық. Бұл
жазылған материалдардың берілу формасы әр түрлі болғанмен түпкі мағынасы
біреу. Ол — Домалақ ененің қасиетін тану, танып мойындау арқылы қалың
қауымға таныту. Барлық шежіреде де Домалақ енеміз жұртта қалады, қорлық
көреді, артынан бақытқа кенеледі.
Даңқы көзінің тірісінде алты алашқа, тіпті қаптаған қалың қалмаққа да
дүркірей көтерілген асқан кемеңгер, аузы дуалы Төле бидің шыққан тегіне сәл
тоқталсақ: •9
Төле дейді ұраным,
Қоғалы дейді тұрағым, Бақтиярдан ажырап, Бәйдібек бай, Жәнібек, Жалгыз
ұлы Жарықшақ, Домалақ деген ененің Албан, Суан, Дулат боп, Бөлініп бері
шығамын,—
десе, бізге бәрі түсінікті. Сонау арғы атасы Бақтияр биден бастап
Төленің ата-бабасынан билік үзілмей ұр-пақтан-ұрпаққа ұласып, әулетінен
қара көк үзілмей келген. Біз тағы да бір тарихи мәліметке көз
жүгіртейікші:
— Халық жүрегінде сақталған және жазба түрдегі шежірелердің
деректеріне сүйенсек, ұлы жуз қарамағын-дағы Сіргелі, Жалайыр, Шақшам,
Сарыүйсін, Шапыраш-ты, Ысты, Ошақты, Албан, Суан және Дулат тайпаларының
түп атасы Майқы би болып келеді. Соған байланысты
21
Тұгел сөздің түбі бір, түп • атасы Майқы би деген нақыл халық
аузында сақталып қалды. Майқы би өз заманында атақты Шыңғыс ханның уәзірі
болды. Шыңғыс хан жорыққа кеткенде ол хан ордасында билік жүргізіп отырды.
Оның аяғы ақсақ болды. Сондықтан да күймеге мініп жүрді. Майқы би көп
жасаған кісі, жеті ханды қолынан өткеріп, бар ғұмырын халық тағдырын
ойлауға жұмсады,— десе, (Домалақ ене Мұраттас, 1991 ж., 12-бет)
дәл осы пікірді Ш. Құдайбердіұлы өзінің Орынбор шәһерінде
1911 ж. жарык. көрген Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі
атты кітабында: Біздің қазақтың ескі сөзінше — бұл Шыңғыс тауының Шыңғыс
атанғаны баяғыда Шьщғыс хан тамам моғол, татарды алып, үлкен хан болғанда,
осы ШЫҢРЫС тауында, қол астындағы елдердің тап басы бектері келіп, мына
Қарауыл өзенінің күншығыс жағындағы хан биігінің басына ақ киізге
салып, хан кетеріп Шыңғысты алып шыққан. Сонда Ұлы жүз қазағынан үйсін
Майқы би барған екен. Түгел сөздің түбі бір, түп атасы —
Майқы би деп мақал болған сол кісі. Және Орта жүзден Қоңырат
Сенгеле би барган. Сонда Шыңғыс хан бектеріне ұран, құс, ағаш, таңба
беріпті. Үлы жүз Майқы биге: Таңбаң — сүргі, яғни малатемір болсын, құсың
— бүркіт болсын, ағашың — Қара ағаш болсын, ұраның —Салауат
болсын,— депті.
Майқы би өте әділ адам екен. Ел тыныштығын, халық бірлігін
күндіз күлкі, түнде ұйқы көрмей^ойлапты. Сөзі де, ісі де, әні де, жыры да,
сыры да, әңгімесі де, іс-әрекеті де халқының тату-тәтті өмір сүруі мен
ұрпағы-ның болашағы екен. Біз үлы тарихшы Мәшһүр Жүсіп Көпейұлына сөз
берсек: Қырық сан қырым, отыз сан ұрым, он сан оймауыт, тоғыз
сан торғауыт, қырық сан қара қалмақ Қаты Сыбан он сан ноғай
бүлінгенде, Орманбет би өлгенде ноғайлының елі бір алаша тайдай бүлініпті.
Ала тайдай бүлдірді делінген сөз сонан калган деседі. Жұрт аузында осылай
сөйленген сол заман-дарда Құндыкер, Қобан, Қотан, Қоғам дегендер болыпты.
Түгел сөздің түбі бір, түп атасы Майқы би деген болыпты. Тоғыз ханды
қолынан таққа отырғызған кісі екен деседі. Сол заманда қырық ханның
бірі болған Қызыларыстан хан Бұқарада тұрып, хандық қылған екен.
Бір өзінде он бес азаншы жұма күні азан айтатұғын
мүнараны сол Қызыларыстан хан жасатқан екен деседі. Бәйбішесінен бала
болмай Қызылаяқ
22
деген бір елді шауып, ат көтіне салып алып келген бір қызға хан аяқ
салып, онан бір бала туып, өзі сауысқанның аласындай ала туып, бәйбіше
өзінен тумай, тоқалдан туғандығынан іштарлық қылып, күндеп: Бұл балаңды
балам деп сақтама, көзін жоғалт, қарашығын батыр. Мынау өскенде жұртыңды
ала қылып, ала тайдай бүлдіреді,— деген соң, хан қырық^ жігітке бұйырыпты:
Мына баланы, тапқан шешесін Сырдариядан әрі өткізіп қоя беріңдер, өлсе
өлсін, өлмесе өз бетімен қаңғып күнін көрсін,— деп бұйрық қылыпты деседі.
Бұлар Сыр суьшан өтіп, Алатау, Қаратаудың алабына келіп, жан сақтап,
күн кешіріпті. Бала өз асын өзі алып ішерлік болған соң, өзінен басқа жаңды
жақтырмай, керек қылмай тағы болып, жалғыз жонға ШЫРЬШ кетіпті. Тобылғыдан
жақ қылып, жүзгеннен оқ қылып, көзіне көрінгенді қорек қыльш, атып жеп,
оғын құралайдың көзінен өткізетұғын мерген болыпты. Дал он екі жасында
екен. Аң аулап жүрген Майқы бидің баласы Үйсінге кез болып, ләм-мим деп бір
ауыз тіл қатпай қала беріпті. Үйсін батыр үйіне барған соң әкесіне
сөйлепті: Бір ағаштың көлеңкесінде отырған бала көрдім. Ай дейін де-сем
аузы бар, күн дейін десем квзі бар. Көрген кісі қызыққаннан бір қасық сумей
жұтып жіберерлік келбеті, сымбаты бар. Құсбегі пішіп тіккен томағадай
құнысып тұрған бала өзінде Әзірейілдің анық бір түгі бар, маңайына жан
батып бара алмаса керек, жалгыз-ақ айыбы тілі жоқ екен,— депті.
Майқы би өзі ақсақ, өмір бойы арбамен жүреді екен, арбасын көлікке
салдырмай, жаяу кісіге тартқы-зады екен, мені арбамен алып барыңдар,
көрейін,— депті.
Баягы сағымнан пайда болған Шыңғыстың шын ұлын да көріп едім. Мынау
сонан соң жалғанға жалғыз қара болып келген жан екен деп барса, бала Майқы
биді көре сала ұшып түрегеліп: Ассалаумағалейкум хан атаулының қызығы,
қара бұқараның азығы дегенде, Майқы би:
Әлейкумсалам, Әмісе аман бол, балам! Сәтті күні туған ұл екенсің,
Жеріңе ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.