ШӘКӘРIМ КҮДАЙБЕРДИЕВ (1858 - 1931). Ол - әрі ақын, әрі прозаик, әрі аудармашы, философ, тарихшы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

ШӘКӘРIМ КҮДАЙБЕРДИЕВ (1858—1931)

XIX гасырдьің скінші жартыеы мен XX гаеырдың бас кезінде омір сүріп,
қазақтың қоғамдың, әлеуметтік, рухани, мәдепи, әдеби өміріне кейде
айтарлықтай белсене араласып, гуманістік, адамгершілік, демократтық
ағартушылық идеяларды уағыздаган, мол көркем мүра қалдырған Шәкөрім
Қүдайбердисв еді. Ол — әрі ақын, әрі прозаик, әрі аудармашы, философ,
тарихшы, біршама журналистикаға да араласты.
Шәкәрімнің бай әдсби мұрасьнда өзі өмір сүрген дәуірдің қогамдық
көріністері, ақыл-ой іздсністері, толғамды тұжырымдары із қалдырды. Оның 73
жас өмірінің көбі — 60 жылы Октябрь революциясынан бұрын, ал 13 жылы совет
дәуірінде өтті. Шәкәрім өмірінің алғашқы он бес-жиырма жылы саналы өмірге
дайындық кезі деп есептелсе, оның қоғамдық өмірге араласуы рухани шындалып,
әдебиетке ден қоюы өткен ғасырдың 80—90-жылдары басталған еді. XX ғасырдың
алғашқы кезедінде қазақ қоғам дамуьшың ішкі заңдылықтарына қарай
әлеуметтік, таптық қайшылық, қақтығыстар, күрсс-тартыстар шиеленісте, бұрын
қалыптасқан қоғамдық ой-сана тынымсыз ізденісте больп, көркем сөз салмағы
мен ықпалы да молая түскен щақта Шәкәрім әдеби өмірге құлшына араласып, ұлт
әдебиетінде Шоқан, Абай, Ыбырай сияқты үш алып орнықтырған арна-дәстүрлерді
өнімді жалғастырушы бола алды.

III. Қудайбердиевтің бұрын жарық көрген шығармаларының Қазақ ССР, Ғылым
академиясының ғылыми кітапхана қорында сақтаүлы қолжазбалары мен оның
баласы Ахат жинаған материалдардың неғізінде М. О. Эуезов атындағы әдебиет
және өнер институтының әдебиет тарихы бөлімі ақынның таңдамалы шығармалар
жинағын баспаға даиындады.
Бірыңғай мадақтаушылыққа, сыңаржақ даттаушылыққа салынбай, ақын мұрасына
объективті, ғылыми талдау жургізіліп, әдебист тарйхынан өзіне лайықты орын
алатындай шын баға берілуі қажет.
Шәкәрім Құдайбсрдиев 1858 жылы 11 июльде (сскі стиль бойынша) Шыңғыс тауы
бөктерінде қазіргі Семей облысының Абай ауданында туған. Оның әкесі
Құдайберді Құнанбайдың үлкен бәйбішесі Күнкеден туған, Шәкәрім олардың
немересі, яғни Абайдың нсмерс інісі. Шәкәрімнің әкс-шешесі туралы деректер
әзірше бізге бимәлім. Әзірше дейтін себсбіміз, кейін ізденістер
жүргізілгенде ақынның әкс-шешесі туралы да деректер кездесіп қалуы мүмкін,
өйткені Құнанбай балаларына, немерелеріне мықтап көңіл бөлуді ұмытпағаны,
тіпті, фамилияларын анықтауға дсйін мұқият болғаны туралы мәліметтер
сақталған ғой.
Қунанбай өз балаларына бірде өз әкесі Өскенбайдың атын, бірде өз атын
фамилия еткен. Мысалы, Қүнанбай Айқыздан туған Халиолла деген баласын
Өскенбаев деп жаздырғаны туралы дсрекқағаз (свидетельство) сақталған.

Сол сияқты Құдайберді туралы да деректер табылып ңалуы мүм кін. М.
Әуезовтытің Абай жолы эпопеясында Құдайберді мсн Абай арасындагы жылы
қарым-қатынас суреттелген. Онда Қудайбердінің аурып, төсек тартып жатқан
кезі, оньң көнілін сұран Абай келуі, ағалық-інілік коңіл-күй көріністері,
қадірлес қимас ағасының шиеттей балаларына Абай қамқор болатыны
бейнеленген. М. 0. Әуезов: Қарашоқыдағы қыстауға кслген соң, Абай ең әүслі
өкссіне бармай, Кункенің үйіне кірді. Мұнда Абайдың ең жақьн көретін
туысқаны Қүдайберді көптсн бері науқас болатым. Алдымсн соған амандасып,
жайын білмек — дсп жазды. М. Әуезов суреттсуіне қарағанда, Қүдайберді
сабырлы, ұстамды, ойлы, әкесі Құнанбайдың ел билеу ісіне сын козбен
қарайтын, жас інісі — Абай тартыс-жала, сұмдықтарға ілігіп кетпесе ексн
деген қамқор көңілді, ізгі жүректі адам болған. М. О. Әуезов: Қүдайберді
өлерде Абай оған: Балаларыңды әке орнына бағу қарызым болар,— деп
жетімдік корсетпеспін деп ант еткендей болатын. Айтқанындай, Абай содан
бері Қүдайберді балаларын өзімсн туысқан Оспаннан да, өз балаларынан да
қатты еркелететін—деп жаздь. Шәкәрімнің анасы Дәметкен туралы мәлімет аз.
М. Эуезовтің Абай жолы романындағы дерекке қарағанда, ол Құдайбердінің
бәйбішесі, Дәметкеннің басқа да ұлдары болған.
Қүдайбсрді 1866 жылы 37 жасында дүниеден өткен. Қүнанбай үлксн ұлы
Қудайбердінің аті өшпесін деп оның баласы Шәкәрімге фамилия ретінде
жаздыруы мүмкін. Немесе, Шәкәрім жеті жасында әкеден айрылғанда оның
бейнесіп жадында сақтап, есейғенсін әкесінің атын фамилия етіп алды ма,
әлде Абай кеңес берді ме ол арасы бимелім. Өзі тірі кезінде жарияланған
еңбектері мен кейбір мақалаларында Құдайбердіұлы Шәкәрім немесе
Қүдайбердін деп қол қойылған, Қүдайбердиев болып қашаннан жазылғаны, кім
жазғаны да белігісіз. Бул, әрінс, кіші-гірім ғана мәселе болып көрінгенмен
ғылым, тарих, әдсбиет екілдерінің өмірбаяны мен қызметіне қатысы бар әр
дерек, мәлімет дәлділік, бірыңғайлық қажет ететіні ескерілуі шарт.
Шәкәрім өмірінің біраз жайы өз шығармаларында, әсіресе, Мұтылғанның
өмірі деғен поэмасында жазылған.

Бесімде оқу білсін деп,

Ата-анам берді сабаққа.

Жеті жаста жетім боп

Түскендей болдым абаққа.

Ардақты кенже жетім деп

Әлпештсді мені көп,

Надандыққа болды сеп

Қақпай ешкім қабаққа,—
деп бастайды ақын осы олсңін. Шәкәрім Түрік, қырғыз, қазақ, һәм ханлар
шежіресіндс былай деп жазды: Мсн пақыр өз әкем өлгсн соң үлык атамыз хажы
марқүмның тәрбиесінде қалсам да, бүрыннан ауылымыз, қыстауымыз бөлск
болғанда хажы марқүм мені жетім деп аяп, қысып оқыта алмай, жетімді
сылтау қылып, ойыма не келсе, соны істеп ғылымсыз өстім. Әйтсе де түркі
таньн, орысша хат танып калдым. Шәкәрім біраз уақыт жастық қызығына тусіп,
ойын-сауыққа, серілікке үйір болган, домбыра, гармонь тартатып өнсрі дс
бар, саяттық та қызықтырған. Жастық кездің желіктерін ол кейін әкіне ескс
алады. Алайда, ол білім-ғылымның қадір-қасиетін кештеу болса да терең
түсініп, оз бетімен оқып, үйреніп, руханн қазыналарға көп үңілген. Өз
елінің сөз мүрасына қоса, басқа жүрт асылдарын меңгерген Шөкәрім Абай
мектсбінен өтеді, оның кенес-ақылылмен өлсңдср шығара бастайды, поэмалар
жазады. Оның жетімдік, жоқшылык көрмсй сауатты да ссргек өсуіне ұлы Абай
қамқорында болуы қатты әсер еткен. Шөкөрім Абай аясында саналы, талантты
ақын болып қалыптасты. Ол Абайдың көзі тірісінде-ақ оның, данышпан ақын
екендігін алғаш танып, өлең өрнектерін арнады:

Кел, жастар, біз бір түрлі жол табалық,

Арам, айла, зорлықсыз мал табалық.

Өшпес өмір, таусылмас мал берерлік

Бір білімді данышпан жаи табалық.

Ал, енді олай болса, кімді алалық,

Қазакта қай жақсы бар, көз саларлық.

Шын іздесек — табармыз шыны ғалым!

Жалыналық Абайға, жүр, баралық.
Шәкәрім өмірінің есею жылдарында қалынтасқан қасиеттерінің бірі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.