ШОҚАН ШЫҢҒЫСҰЛЫ УӘЛИХАНОВ ТУРАЛЫ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

ШОҚАН ШЫҢҒЫСҰЛЫ УӘЛИХАНОВ

Шоқан Уәлиханов (дұрыс есімі — Мұхаммед-Канапия, ал Шоқан —
анасының еркелетіп қойған аты) 1835 жылы ноябрь айында Құсмұрын бекінісінде
туған. Бұл деректің растығын СССР Сыртқы істер министрлігнiң архивындағы
Шоқан Уәлихановтың қызметі жөніндегі формулярлық тізім дәлелдейді. Нақ осы
дерек басқа ресми документтерде де кездеседі. Мысалы, Шоқан Уәлихановты
орыстың географиялық қоғамының толық мүшесі етіп сайларда толтырылған
анкеталық мәліметтерде 1835 жылы туған деп көрсетілген.
Шоқан Уәлихановтың қоғамдық-тарихи майданда көріне бастаған дәуірі
қазақ халқының тарихындағы маңызды кезең, қазақ халқының ұлы орыс халқымен
және оның алдыңғы қатарлы демократияшыл мәдениетімен жақындасу дәуірі еді.
Бұл жақындасу қазақ халқының экономикасы мен мәдениетінің дамуына даңғыл
жол ашты.

Шоқан Уәлиханов сияқты жан-жақты және терең білімді, алдыңғы қатарлы
адамның тарихи майданға шығуы тек осы екі халықтың арасындағы экономикалық
және мәдени қарым-қатынастардың нәтижесінде ғана мүмкін еді.

Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың ата-бабалары ескі сұлтандар әулетінен
шыққан. Оның арғы атасы, Орта жүздің ханы Абылай Россиямен сауда және
саяси байланыс.жасап отырған. Абылайдың үлкен баласы Орта жүздің әрі соңғы
ханы Уәли бұл байланысты одан әрі дамыта түскен. Шоқан осы туған атасы
Уәлидің есімін алып, өзін Уәлиханов деп атайды.

Уәлихановтардың семьясында сақталған аныз-әңгімелерге сүйене отырып,
XIX ғасырдың екінші жартысында - жазып алған өзінің жазбасында Г. Н.
Потанин былай дейді: Уәлиханның екі қыстауы болған — бірі Көкше-таудың
шығыс жағындағы хан көлінде, екіншісі Сырым-бетте. Абылайдың бәйбішесі
Сайманнан өрген ұрпақтар қазірде де сонда (яғни Бурабайда) тұрады.
Айғанымның (Уәлиханның кіші әйелінің) балалары Сырымбетте, ата мұрасы
ретінде Уәлиханның және оның ұрпақтарының еншісіне тиген Бас орда Бурабай
көлінде еді және ол түрліше (Орда, Хан көлі, Ханның Қызылағашы, тағысы
тағылары) атпен белгілі болған.
Хан билігі жойылып, Сібір қырғыздары жөніндегі Устав қабылданғаннан
кейін Уәлиханның бұрынғы мұрагерлік жерлері (ата мекендері) балаларына
бөлініп берілді. Оның негізгі қара шаңырағы Қызылағаш үлкен баласы
Ғұбайдолланың және соның ұрпақтарына көшті де, ал Сырымбет Уәлидің кіші
әйелі Айғанымның балаларының еншісіне тиді.
Шоқанның әкесі Шыңғыс Уәлиев 1811 жылы Қызыл-ағашта туған. Уәли қайтыс
болғанда Шыңғыс жеті жаста екен. Әке мұрасына Уәлидің үлкен баласы
Ғұбайдолла мұрагер болуы керек еді, бірақ ол жер аударылып кетеді де
өзінің бұл правосына ие бола алмайды. Сөйтіп семьяға Уәлидің жесірі, Шоқан
Уәлихановтың әжесі Айғаным (1783—1853 жылдарда өмір сүрген) өзі бас болады.
Айғаным парасатты, терең ойлы әрі көреген, өзінің заманына қарай
білімді болған әйел. Ол Шығыстың. бірнеше тілдерін білген, орыс мәдениетіне
мейлінше ден қойып, Сыртқы істер министрлігінің азиялық департаментімен
және Петербургтегі Сібір комитетімен хат жазысып, байланысып отырған.
Жергілікті халықтың арасында Айғаным өте беделді кісі болған. Архив
мәліметтері Айғанымның қоғамдық-саяси мүдделерінің өте ауқымды болғанын
көрсетеді. Сібір қырғыздары жөніндегі Устав қабылданғаннан кейін
Солтүстік Қазақстандағы маңызды оқиғалардың бірде-бірі Айғанымсыз өтпейді.
Айғаным қазақ халқы мен орыс халқының арасындағы достық қарым-
қатынастарды нығайту мақсатын көздейді. Солтүстік Қазақстанда геодезиялық
зерттеу жұмыстарымен шұғылданып жүрген орыс ғалымдары мен инженерлеріне ол
үлкен көмек көрсетіп отырады. Уәлиханның орысқа бағынуын, — деп жазған
П.П. Семенов-Тяншанский, — өзге туыстары, Уәлиханның бәйбішесінен туған
балалары мен інілері мойындағысы келмегенде, тек Шоқанның әжесі, Уәлиханньщ
жесірі Айғаным ғана өзінің балаларымен бірге Россияның, айнымас адал
Айғаным Сырымбеттегi ата мекенінде қайтыс болған.
Шоқан Уәлихановтын архивіндегі өз қолымен жазған естелігінде былай
делінген: 1853 жылы 19 ноябрьде, бейсенбі күні, екінді намазы кезінде
қырғыз-қайсақ орта жүзінің ханы марқұм Уәлидің жесірі, Сарғалдақ қызы
Айғаным 70 жасында дүние салды... Тоғыз ұл тапқан, оның екеуі бала
кездерінде және екеуі жиырма жасында қайтыс болған.
Әскери училищені бітіргеннен кейін Шыңғыс 23 жасында жуырда ғана
құрылған Аманқарағай округіне аға сұлтан боп тағайындалады да оған майор
шені, бертін келе полковник шені де беріледі. Әскери училищені бітірген
жылы (1834) Шынғыс Аманқарағайға көшіп келгеннен кейін жастайынан атастырып
қойған өзінің қалыңдығы Зейнеп Шорман қызына үйленеді.
Обаған, Құндызды, Терісбұгақ өзендері мен Құсмұрын көлін жағалай
қоныстаған Атығай, Керей, Қыпшақ және Уақ руларының қалың елі аға сұлтанға
бағынды Бұл рулардың, отырған жерлерін, қыстаулары мен жай лауларын Шоқан
жазғы демалысқа келіп жүрген кездерінде (1850—1852 жылдары) өзінің
суреттері мен жазу сызуларында өте шебер бейнеледі.
Шыңғыс Құсмұрында жиырма жыл тұрды. Оның жеті ұлы мен бес қызының
ішінде тек қана Сақыпкерей (Козыке) мен Апия және ең кіші ұлы Нұрмұхаммед
(Көкіш) Сырымбетте туған, ал енді үлкен балаларының бәрі де Аманқарағай
мен Құсмұрында туған.
Сырымбетте Шоқанның есіміне байланысты есте қалған жерлер өте көп.
Әсіресе Сырымбет тауының басындағы биік жартас ел аузында көп айтылады.
Шоқан сол төңіректегі тау көріністері мен ормандардың, өзінің ауылының
суреттерін әдетте осы жартастық үстінде көшрiп бейнелейді екен.
1854 жылы июль айында Шоқанның әкесіне Батыс Сібір генерал-
губернаторының Құсмұрын округінің бұрынғы аға сұлтаны полковник Шыңғыс
Уәлиханов Сібір қырғыздарының Шекаралық басқармасының қырғыздар жөніндегі
советнигі болып тағайындалсын деген бұйрығы табыс етіледі. Осының ізінше
Шыңғыс батыс-сібір әкімшілігінің қызмет орнына дереу жетсін деген
нұсқауын да алады.
Жаңа орынға тағайындалғаннан кейін Шыңғыс 1854 жылдың 15 сентябрінде
Омбыға келіп, өзінін қызмет бабындағы міндеттерін атқара бастайды. Бұл
кезде Шоқан да Омбыда еді. Әкесі мен баласы Батыс Сібірдің Бас
басқармасының үйінде бір мекемеде қызмет істеп, жазда Сырымбетке барып
жүреді.
1860 жылы Шыңғыс Көкшетау округіне аға сұлтан болып сайланады. Бұған
Қашқарға барған сапары табысты болып, беделі арта түскен Шоқанның ықпалы да
елеулі әсер еткен. Аға сұлтандардың әкімшілік лауазымы жойылғанға дейін
Шыңғыс осы қызметін атқарып отырады. Қазақ елін басқару жөніндегі Жаңа
ереженің жобасы (1865 жылғы) қабылданғаннан кейін ол отставкаға шығады да,
содан былай әкімшілік қызметке қайтып оралмайды.
Сібір сепаратистерін соттап, жазалау кезінде патша үкіметінің
Уәлихановтар әулетіне және Г. Н. Потании мен Н. М. Ядринцевтін тобымен
етене араласқан басқа адамдарға да сенімсіздігі күшейе түседі..
Шыңғыс Уәлихановтың орысша оқып білім алған баласы жалғыз Шоқан емес,
тағы да бірнеше баласы болды. Шоқанның інілерінің ішінде еқ қабілеттісі
Сақыпкерей (Қозыке) еді. Ол жас кезінде қайтыс болған. Музыка өнерін
жоғары бағалап, қастерлей білген Шоқан Уәлиханов туған еліне келген
кездерінде өзінің бұл дарынды ақын әрі композитор інісінің әсерлі әсем
әндеріне мейлінще риза боп, қатты қуанып ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.